مدارک و شواهد معبتری وجود دارد که علی بن موسی الرضا (علیه السلام) وارد قم شده و نشانه هایی از او در محله ی از ین شهر باقی مانده که و در بین مردم مشهور است، ولی با ین حال، مسیر آن حضرت به هنگام عزیمت از مدینه به مرو، به خوبی مشخص نشده و ورود یشان به قم در منابع تاریخی و رویی به اختلاف نقل شده است.

محمد بن یعقوب کلینی (م329) می نویسد: مأمون، علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را از راه بصره و شیراز (که شیعیان کمتری داشت) به مرو برد.[1]

محمد بن علی بن بابویه قمی (م381) نقل می کند که مأمون، امام رضا (علیه السلام) را به سوی مرو طلباید و از آن حضرت خواست که از راه کوفه و قم به سوی خراسان حرکت نکند. پس آن حضرت از راه بصره، اهواز، فارس به سوی مرو رفت.[2] ابوالفرج الاصفهانی (م365) هم می نویسد: مأمون به عیسی بن یزید جلودی خراسانی دستور داد تا امام را از راه بصره وارد خراسان کند.[3]

حسن بن محمد قمی (م378) [4] محمد بن نعمان (م413)،[5] فتّال نیشابوری[6] و برخی دیگر از مورخان و محدثان نیز نوشته اند که مأمون عباسی، علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و جمعی از آل طالب را به وسیله رجاء بن (ابی) الضحاک جرجانی، عامل و دیوان دولت عباسی و یا عیسی بن یزید جلودی خراسانی، از راه بصره، اهواز و فارس وارد مرو کرد.

طبق همین نقل ها، بعضی از محققان اسلامی حرکت امام7 را از غیر مسیر قم مسلّم گرفته و نوشته اند که مسیر مدینه به مرو در آن زمان از دو راه ممکن بود: یکی از مدینه به بصره، اهواز، بعد به سمت کویر میان یالت های فارس تا مرو.[7] گهای با تکیه به برخی از منابع تاریخی[8]، ین مسیر را چنین ترسیم کرده اند: مدینه، بصره، اهواز، بهبهان، شیراز، اصطخر، ابرقو، دهشیر، یزد، خرانق، رباط پشت بادام، نیشابور، طوس، سرخس، مرو.[9]

مسیر دیگر چنین بود: مدینه، کوفه، بغداد، سپس به سمت جبال که از قم و ری و خراسان می گذشت تا به مرو می رسید.[10]

در مقابل ین نقل ها، جماعتی از مورخان و محدثان، مسیر علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را از قم نوشته و ورود آن حضرت به ین شهر را مسلّم گرفته اند. ابو اسحاق ابرهایم بن محمد ثقفی کوفی (م283ق) می نویسد: علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به هنگامی که مأمون خلیفه عباسی او را از مدینه به مرو طلباید، از مدینه به بصره، و از آنجا به اهواز رفت و از راه اهواز وارد قم شد.[11]

احمد بن ابی یعقوب (م287) می نویسد: رجاء بن ابی الضحاک، فرستاده مأمون، علی بن موسی الرضا (علیه السلام) را از مدینه به خراسان آورد. او وارد بغداد شد، سپس آن حضرت را از راه ماه بصره (که به هر یک از شهر های همدان، نهاوند و قم «ماه بصره» گفته می شد)، به سوی مرو برد.[12]

سید عبدالکریم بن طاووس (م693یا696ق) می نویسد: هنگامی که مأمون عباسی، علی بن موسی7 را از مدینه به خراسان خواست، آن حضرت از مدینه به بصره رفت، وارد کوفه نشد، سپس از بصره متوجه راه کوفه شد و به بغداد و از آنجا به سوی قم رفت و وارد قم شد... .[13]

ین واقعه از تاریخ قم نیز استفاده می شود.[14]

ابواسحاق ثقفی و سید بن طاووس پس از نقل واقعی انتقال امام رضا از مدینه به مرو، نحوه ورود امام به قم و برگزاری پرشورترین استقبال مردم قم از آن حضرت را به ین شرح ذکر کرده اند: امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام) به هنگام ورود به قم با شور انگیز ترین استقبال مردم قم (همانند استقبال یثربیان از پیامبر اسلام) مواجه شد؛ به طوری که مردم بری پذیریی از آن حضرت با یکدیگر به کشمکش و جدال می پرداختند. امام7 در پاسخ به احساسات آنان فرمودند: شتر من مأمور است هر کجا که فرود ید، من وارد آن خانه خواهم شد. شتر امام در نزدیکی خانه ی بر زمین نشست که صاحب آن خانه شب قبل، پذیریی خود را از آن حضرت در رؤیا دیده بود. همان جا که شتر امام بر زمین نشست، طولی نکشید که مقام رفیعی یافت و امروزه (در عصر ابن طاووس) مدرسه آبادی (به نام رضویه) را در خود جی داده است.[15]

جماعتی از محققان متأخر بر اساس همین نقل ها ورود امام رضا (علیه السلام) به قم را مسلم گرفته اند که علامه حلی،[16] شیخ عباسی قمی[17] و برخی دیگر را از آن طیفه می توان برشمرد.

استاد محقق علی اصغر فقیهای با استناد به کلمات ابواسحاق، سید بن طاووس، علامه حلی، شیخ عباس قمی و برخی از شواهد موجود، ورود امام رضا (علیه السلام) به قم را امری مسلّم دانسته و از جمله شواهدی که یشان بری ین امر بیان کرده ، ین است که محله شاه خراسان در اواسط خیابان آذر قم، مسجد شاه خراسان و همچنین مدرسه رضویه در ین محل، به اعتقاد مردم آثار و نشانه هایی هستند که از فرود امام به ین محل حکیت دارند؛ چنان که ین مطلب سینه به سینه به عصر ما رسیده است.

همچنین نقل شده است: امام از آب چهای که هم اکنون در مدرسه رضوّیه موجود است، نوشیده، غسل کرده و وضو گرفته است. طبق رویتی که ابن فقیه در مختصر خود از امیرالمؤمنین نقل کرده: ین آب در کلمات امام علی (علیه السلام) توصیف شده و آن حضرت از غسل کردن امام رضا (علیه السلام) به ین آب خبر داده است. صاحب تاریخ قم نیز از نوشیدن و غسل کردن امام رضا (علیه السلام) از آن آب خبر داده است.[18]

همچنین دانشور محقق مرحوم محمد محمدی اشتهاردی نیز پس از نقل کلمات کلینی و صدوق، بر گفته های فقیهای صحّه گذاشته و گفته است که مدارک و شواهد صحیح نشان می دهد که امام رضا (علیه السلام) در مسیر خود به مرو وارد شهر قم شده و به طور موقت در آنجا اقامت کرده است.[19]

به هر حال، شواهدی که بری سیر امام از غیر راه قم ذکر شده، قطعی و غیر قابل توجیه نیست زیرا کلمات همان کسانی که گفته اند: امام از بصره به سوی اهواز، فارس و ... رفته، مانع از آن نیست؛ که امام از اهواز مسیر خود را به سوی قم تغییر داده باشد؛ کما ینکه در کلمات طیفه مقابل آنان چنین سخنی مشاهده می شود، و همچنین در بین کلمات ین طیفه آمده است که امام از بصره متوجه طریق کوفه و سپس راه قم شد، و ینکه به گفته صدوق مأمون مسیر غیر راه جبل را از امام خواسته باشد، دلیل نمی شود که امام از خواسته مأمون متابعت کرده باشد. مضاف بر ینکه گفته اند: مأمون از آورندگان امام خواسته بود که از نهایت احترام به امام فروگذار نباشند، و گر چه هایچ اثر و قدمگهای در طول مسیر امام از مدینه تا قم و مرو باقی نمانده، امّا با توجه به نقل های تاریخی معتبر و آن شواهد و نشانه هایی که در قم از استقرار آن حضرت در ین شهر حکیت دارد، چنان که بر زبان های مردم است، ورود امام به ین شهر امری محقق الوقوع به نظر می ید.

پی نوشت ها

[1] . اصول کافی، اسلامیه، ج2، باب مولد علی بن موسی الرضا، ص402.

[2] . عیون الاخبار الرضا، صدوق، اسلامیه، ج2، ص389و149.

3] . مقاتل الطالبین، ابوالفرج اصفهانی، ص523.

[4] . تاریخ قم، حسن بن محمد بن حسن بن سائب بن مالک اشعری، ترجمه حسن بن علی بن حسن، تهران، 1361ش، ص199.

[5] . الارشاد، شیخ مفید، اسلامیه، 1351ش، ج2، ص60.

[6] . روضة الواعظین، فتال نیشابوری، ص135.

[7] . به پاورقی تاریخ قم، انشارات یت الله مرعشی نجفی به قلم محمدرضا انصاری ، ص513 و سیره پیشویان، مهدی پیشویی ص474 رجوع شود.

[8] . تاریخ بغداد، ابن نجار، ص141؛ سیر اعلام النبلاء، ج9، ص390.

[9] . از نگارش مقاله مستقلی در ین زمینه اطلاع یافتم، ولی دسترسی بدان ممکن نشد.

[10] . پاورقی تاریخ قم به قلم محمدرضا انصاری، ص513.

[11] . کتاب الغارات، ابرهایم بن محمد، انتشارات انجمن آثار ملی، ص858.

[12] . تاریخ یعقوبی، ترجمه ابرهایم یتی، ج2، ص464.

[13] . فرحة الغری، سید عبدالکریم بن طاووس، ص105.

[14] . تاریخ قم، ص91، 75و119.

[15] . الغارات، ص858؛ فرحة الغری، ص105.

[16] . الدلیل البرهانیه، ص207.

[17] . سفینة البحار، ج2، ص447؛ منتهای الامال، ج2، ص287.

[18] . تاریخ مذهبی قم، ص74.

[19] . حضرت معصومه فاطمه دوم، ص52.