بسمه تعالی

 مسجد از دیدگاه قرآن و عترت

حسن دهقان

1. مسجد مرکز پرستش خالصانه

 «وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا»، مساجد ویژه‌ی خداست؛ پس هیچ‌کس را با خدا مخوانید. درباره‌ی این آیه، برخی این‌گونه گفته‌اند: «وَلِأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا». بنابراین، لام در لأنّ دلیل برای لا تدعوا است، یعنی هیچ‌کس را با خدا در مسجدها نخوانید؛ زیرا مساجد مخصوص خدا و عبادت اوست. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در حدیثی قدسی می‌فرمایند: «قَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى إِنَ‏ بُیُوتِی‏ فِی‏ الْأَرْضِ‏ الْمَسَاجِدُ تُضِی‏ءُ لِأَهْلِ السَّمَاءِ کَمَا تُضِی‏ءُ النُّجُومُ لِأَهْلِ الْأَرْضِ أَلَا طُوبَى لِمَنْ کَانَتِ الْمَسَاجِدُ بُیُوتَهُ أَلَا طُوبَى لِعَبْدٍ تَوَضَّأَ فِی بَیْتِهِ ثُمَّ زَارَنِی فِی بَیْتِی أَلَا إِنَّ عَلَى الْمَزُورِ کَرَامَةَ الزَّائِرِ أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ فِی الظُّلُمَاتِ إِلَى الْمَسَاجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ»، خداوند متعال می‌فرماید: خانه‌های من در زمین همان مساجد است که برای اهل آسمان می‌درخشند؛ آن‌گونه‌که ستارگان برای اهل زمین می‌درخشند. خوشا به حال آنان که مساجد را خانه‌ی خویش قرار داده‌اند. خوشا به حال بنده‌ای که در خانه‌ی خویش وضو می‌گیرد؛ آنگاه مرا در خانه‌ام زیارت می‌کند. آگاه باشید که بر زیارت‌شونده لازم است که زائر خویش را بزرگ شمرد و به وی احسان کند. کسانی را که در دل تاریکی شب به‌سوی مساجد گام برمی‌دارند، به نوری درخشان در روز قیامت بشارت دهید. همان‌گونه‌که ملاحظه می‌کنید در این آیه به انسانی زائر خدا گفته می‌شود که به مسجد رفت‌وآمد می‌کند. بنابراین، مسجد یعنی محل زیارت خداوند متعال و مکانی که در آن انسان با انجام عبادت‌های خالصانه‌ی خویش، به‌سوی تقرب به حق تعالی می‌رود. ملکوت این عبادت و این حضور خالصانه درمسجد به صورت نوری است درخشان در تاریکی‌های عالم قیامت. تشبیه مساجد به ستاره‌های درخشان آسمان نیز به همین معنا اشاره می‌کند. شاید این تشبیه به این معنا باشد: همان‌گونه‌که ستاره‌ها در دل تاریکی شب مایه‌ی زینت آسمان و نیز وسیله‌ای برای راهیابی و هدایت هستند، مسجدها نیز مایه‌ی زینت عالم خاک و نیز انوار هدایت الاهی برای سعادت مردمان هستند. شاید نبی مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز به همین امر اشاره می‌فرماید: «الْمَسَاجِدُ أَنْوَارُ اللَّهِ‏»، مساجد انوار الهی هستند. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ابوذر فرمود: «یَا أَبَاذَرٍّ إِنَ‏ اللَّهَ‏ تَعَالَى‏ یُعْطِیکَ‏ مَا دُمْتَ جَالِساً فِی الْمَسْجِدِ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ دَرَجَةً فِی الْجَنَّةِ وَ تُصَلِّی عَلَیْکَ الْمَلَائِکَةُ وَ تُکْتَبُ لَکَ بِکُلِّ نَفَسٍ تَنَفَّسْتَ فِیهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ تُمْحَى عَنْکَ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ»، ای ابوذر! تازمانی‌که در مسجد نشسته‌ای خدای تعالی به تعداد هر نفسی که می‌کشی یک درجه در بهشت به تو می‌دهد و فرشتگان بر تو درود می‌فرستند و برای هر نفسی که در مسجد می‌کشی ده حسنه برایت نوشته می‌شود و ده گناه از تو پاک می‌گردد. ایشان همچنین فرموده‌اند: «الْجُلُوسُ فِی الْمَسْجِدِ انْتِظَارَ الصَّلَاةِ عِبَادَةٌ مَا لَمْ یُحْدِثْ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا یُحْدِثُ قَالَ‏ الِاغْتِیَابَ»، نشستن در مسجد به انتظار نماز عبادت است؛ مادام که حدثی سرنزده باشد. پرسیدند: یا رسول اللّه! حدث چیست؟ فرمود: غیبت‌کردن. امام صادق (علیه‌السلام)، درحدیثی طولانی، آداب مراقبت از مسجدها را این‌گونه بیان کردند: «هرگاه به درِ مسجد رسیدی، بدان که تو به آستان خانه‌ی پادشاهی بزرگ و پرشکوه آمده‌ای که جز پاکان بر بساط او قدم نگذارند و اجازه‌ی نشستن در مجلس او جز به صدیقان داده نشود. وانگهی، تو بر بساط خدمتگزاری و چاکری پادشاه قدم گذاشته‌ای؛ پس اگر از هیبت و شکوه پادشاه غافل مانی، خطری بزرگ تو را تهدید می‌کند. در پیشگاه او به ناتوانی و تقصیر و درویشی خود اعتراف کن؛ زیرا تو برای پرستش و همدمی با او آمده‌ای. رازهایت را با او در میان نه و بدان که اسرار درون خلایق همگی یا آشکارشان بر او پوشیده نیست. دربرابر او همچون درویش‌ترین بندگان باش و دلت را از هر علقه و دل‌مشغولی که حجاب میان تو و پروردگارت شود خالی کن؛ زیرا که او جز پاک‌ترین و خالص‌ترین را نمی‌پذیرد. بنگر که از کدام دیوان نامت بیرون می‌آید؛ اگر حلاوت مناجات با او و لذت گفتگو با وی را چشیدی و بر اثر رویکرد او به تو و اجابتش جام رحمت و کرامت او را سر کشیدی، هر آینه لایق چاکری و خدمتگزاری او شده‌ای. اینک به مسجد درآی که در امن و امان خواهی بود». 2. مسجد مرکز ذکر و یاد الهی قرآن کریم می‌فرماید: «...وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لَّهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِیَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثِیرًا وَلَیَنصُرَنَّ اللَّهُ مَن یَنصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ»، و اگر خداوند بعضی از مردم را به‌وسیله‌ی بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‌ها و معابد یهود و نصاری و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می‌شود ویران می‌گردد و خداوند کسانی را که یاری او کنند (و از آئینش) دفاع کنند، یاری می‌کند؛ خداوند قوی و شکست‌ناپذیر است. در برخی از روایت‌ها، مسجد را بازار آخرت نامیده‌اند؛ یعنی همان‌گونه‌که بازار محل خریدوفروش مادیات است، مسجد نیز محل کسب امور معنوی و اسبابی است که برای سرای آخرت کاربرد و تأثیر دارد. در حدیثی از حضرت رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمده است: «الْمَسَاجِدُ سُوقٌ‏ مِنْ‏ أَسْوَاقِ‏ الْآخِرَةِ، قِرَاهَا الْمَغْفِرَةُ، وَ تُحْفَتُهَا الْجَنَّةُ»، مساجد بازاری از بازارهای آخرت است. از کسانی که به آن وارد می‌شوند با مغفرت پذیرایی می‌شود و هدیه‌ی آنان بهشت است. مؤمن بیش از هرچیزی به اسباب و مقدماتی اهمیت می‌دهد که در آخرت به آن‌ها نیاز دارد. شوق و انس وی به بازار آخرت (مسجد) به‌مراتب بیش‌از علاقه‌ی او به بازارهای دنیاست. بنابراین، مؤمنان باید هنگام رفتن به مسجد، بر دیگران پیشی بگیرند و هنگام خروج، دیرتر از همه مسجد را ترک کنند. امام باقر (علیه‌السلام) از پدران خویش و آنان نیز از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل کرده‌اند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِجَبْرَئِیلَ- أَیُ‏ الْبِقَاعِ‏ أَحَبُ‏ إِلَى‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ قَالَ الْمَسَاجِدُ وَ أَحَبُّ أَهْلِهَا إِلَى اللَّهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَیْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا قَالَ فَأَیُّ الْبِقَاعِ أَبْغَضُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى قَالَ الْأَسْوَاقُ وَ أَبْغَضُ أَهْلِهَا إِلَیْهِ أَوَّلُهُمْ دُخُولًا إِلَیْهَا وَ آخِرُهُمْ خُرُوجاً مِنْهَا»، آن حضرت از جبرئیل (علیه‌السلام) سؤال کرد: کدام مکان نزد خداوند محبوب‌تر است؟ جبرئیل عرض کرد: مسجد و دوست‌داشتنی‌ترین اهل مسجد نیز کسی است که پیش از همه به مسجد داخل و پس از همه از مسجد خارج شود. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: کدام مکان‌ها نزد خدا مبغوض‌ترین است؟ جبرئیل عرض کرد: بازار و مبغوض‌ترین اهل آن نزد خداوند کسی است که قبل از همه به بازار وارد و پس از همه از آن خارج شود. در برخی روایت‌ها آنان را که در رفتن به مسجد شتاب می‌کنند و گوی سبقت را از دیگران می‌برند، پرچم‌دار بهشتیان می‌دانند که در روز قیامت پیش از دیگران به بهشت وارد می‌شوند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) خطاب به ابوذر می‌فرماید: «یَا أَبَاذَرٍّ، طُوبَى‏ لِأَصْحَابِ‏ الْأَلْوِیَةِ یَوْمَ‏ الْقِیَامَةِ، یَحْمِلُونَهَا فَیَسْبِقُونَ النَّاسَ إِلَى الْجَنَّةِ، أَلَا وَ هُمُ السَّابِقُونَ إِلَى الْمَسَاجِدِ بِالْأَسْحَارِ وَ غَیْرِهَا»، ای ابوذر! خوشا به حال پرچم‌داران روز قیامت که پرچم‌ها را به دوش گرفته و پیش از دیگران به بهشت وارد می‌شوند. آنان همان کسانی هستند که در سحرگاهان و دیگر اوقات، در رفتن به مسجد بر دیگران پیشی می‌گیرند. رفتن به مسجد موجب پاک‌شدن گناهان می‌شود. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «عَلَیْکُمْ‏ بِإِتْیَانِ‏ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ مِنْ زُوَّارِهِ فَأَکْثِرُوا فِیهَا مِنَ الصَّلَاةِ وَ الدُّعَاءِ»، به مساجد بروید؛ زیرا مساجد خانه‌های خدا در روی زمین هستند. هرکس پاک و پاکیزه وارد مسجد شود، خداوند او را از گناهانش پاک گرداند و در زمره‌ی زائران خود قلمدادش کند؛ پس در مساجد نماز و دعا بسیار بگزارید. ثواب رفتن به مسجد برای شرکت در نماز جماعت آن‌قدر زیاد است که پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «مَنْ‏ مَشَى‏ إِلَى‏ مَسْجِدٍ یَطْلُبُ‏ فِیهِ‏ الْجَمَاعَةَ کَانَ‏ لَهُ‏ بِکُلِّ خُطْوَةٍ سَبْعُونَ أَلْفَ حَسَنَةٍ وَ یُرْفَعُ لَهُ مِنَ الدَّرَجَاتِ مِثْلُ ذَلِکَ وَ إِنْ مَاتَ وَ هُوَ عَلَى ذَلِکَ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ سَبْعِینَ أَلْفَ مَلَکٍ یَعُودُونَهُ فِی قَبْرِهِ وَ یُؤْنِسُونَهُ فِی وَحْدَتِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لَهُ حَتَّى یُبْعَثَ»، هر کس برای شرکت در نماز جماعت به مسجدی رود، برای هر قدمی که بر می‌دارد هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بمیرد، خداوند هفتادهزار فرشته بگمارد که در قبرش به عیادت او روند و انیس تنهایی او باشند و تا زمانی که برانگیخته شود، برایش آمرزش طلبند. همچنین، از آن حضرت نقل شده است که فرمود: «کُلُ‏ جُلُوسٍ‏ فِی‏ الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذِکْرُ اللَّهِ أَوْ سَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ»، هر نشستنی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر نشستن سه کس: نمازگزاری که (قرآن) قرائت کند، کسی که ذکر خدا بگوید و کسی که به دنبال دانشی باشد. شایسته نیست مسلمانی از مسجدی عبور کند و در آن نماز نخواند. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «لَا تَجْعَلُوا الْمَسَاجِدَ طُرُقاً حَتَّى‏ تُصَلُّوا فِیهَا رَکْعَتَیْنِ»، مسجدها را گذرگاه خود قرار ندهید؛ مگرآنکه دو رکعت نماز در آن بخوانید. حضرت علی (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «مَنِ‏ اخْتَلَفَ‏ إِلَى‏ الْمَسْجِدِ أَصَابَ‏ إِحْدَى‏ الثَّمَانِ‏: إِمَّا أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ، أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً، أَوْ آیَةً مُحْکَمَةً، أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً، أَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى، أَوْ کَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى، أَوْ تَرْکَ ذَنْبٍ خَشْیَةً أَوْ حَیَاءً»، هر کس به مسجد رفت‌وآمد کند، به یکی از این هشت چیز دست یابد: برادر دینی سودمند، دانشی جدید، آیتی محکم و استوار، رحمتی منتظره، سخنی که او را از هلاکت برهاند، شنیدن جمله‌ای که او را به راه راست هدایت کند یا آنکه گناهی را از ترس یا شرم ترک گوید. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «یَا فَضْلُ، إِنَّهُ لَا یَرْجِعُ‏ صَاحِبُ‏ الْمَسْجِدِ بِأَقَلَّ مِنْ إِحْدَى ثَلَاثٍ: إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ یُدْخِلُهُ اللَّهُ بِهِ الْجَنَّةَ، وَ إِمَّا دُعَاءٍ یَدْعُو بِهِ لِیَصْرِفَ اللَّهُ بِهِ عَنْهُ بَلَاءَ الدُّنْیَا، وَ إِمَّا أَخٍ یَسْتَفِیدُهُ فِی اللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ)»، کسی که به مسجد می‌رود، دست‌کم با یکی از این سه چیز به خانه‌اش برمی‌گردد: دعایی که به درگاه خدا می‌کند و خدا با آن او را به بهشت می‌برد؛ دعایی که به‌سبب آن خداوند بلای دنیا را از او برمی‌گرداند؛ یا برادری که در راه خدای عزّوجلّ، از وجودش بهره‌مند می‌شود. 3. بزرگ‌ترین ظلم جلوگیری از یاد خدا در مسجد قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن یُذْکَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِی خَرَابِهَا»، کیست ستمکارتر از آن کس که از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیری کرد و سعی در ویرانی آن‌ها نمود؟ و همچنین: «کسی که برای تخریب و ویرانی مساجد (از یاد خدا در مساجد جلوگیری) تلاش می‌کند، ظالم‌ترین انسان است، به قرینه‌ی تقابل روشن می‌شود کسی که در عمران و آبادی مساجد تلاش می‌کند، در بهترین وضعیت ایمانی به‌سر می‌برد». خرابی و ویرانی مسجد به تخریب فیزیکی منحصر نمی‌شود که کسی مسجدی را خراب کند و به‌جای آن منزل یا مغازه بسازد؛ بل هر برنامه‌ای که از رونق مسجد بکاهد، تلاش در ویرانی مسجد به‌شمار می‌رود. از این آیه، نتیجه می‌گیریم ظالم‌ترین فرد کسی است که نه خود به مسجد می‌رود و نه می‌گذارد دیگران به مسجد روند. به‌طورقطع، این افراد یا منافق هستند یا مشرک یا کافر. هشدارهای اهل بیت(علیهم‌السلام) نقش مسجد را به‌خوبی گوشزد کرده است. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «شَکَتِ‏ الْمَسَاجِدُ إِلَى‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ الَّذِینَ لَا یَشْهَدُونَهَا مِنْ جِیرَانِهَا فَأَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهَا وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَا قَبِلْتُ لَهُمْ صَلَاةً وَاحِدَةً وَ لَا أَظْهَرْتُ لَهُمْ فِی النَّاسِ عَدَالَةً وَ لَا نَالَتْهُمْ رَحْمَتِی وَ لَا جَاوَرُونِی فِی جَنَّتِی»، مسجدها از حاضرنشدن همسایگان در خود به درگاه خدای تعالی شکایت کردند، خداوند عزّوجلّ به آن‌ها وحی فرمود: به عزّت و جلالم سوگند! که حتی یک نماز آنان را نپذیرم، عدالتی از آنان در میان مردم آشکار نکنم، رحمت من به آنان نرسد و همسایه‌ی من در بهشت نشوند. در روایتی دیگر از آن حضرت نقل شده است: «ثَلَاثَةٌ یَشْکُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مَسْجِدٌ خَرَابٌ‏ لَا یُصَلِّی‏ فِیهِ‏ أَهْلُهُ‏ وَ عَالِمٌ بَیْنَ جُهَّالٍ وَ مُصْحَفٌ مُعَلَّقٌ قَدْ وَقَعَ عَلَیْهِ غُبَارٌ لَا یُقْرَأُ فِیهِ»، سه چیز نزد خدای عزوجل شکایت می‌کنند: مسجد خرابی که اهالی‌اش در آن نماز نخوانند، دانشمندی که در میان عده‌ای نادان قرار گرفته باشد و قرآنی که در کنار طاقچه‌ها گذاشته شده و غبار رویش را گرفته باشد و کسی آن را نخواند. 4. لزوم انگیزه‌های صحیح در مسجدسازی قرآن کریم می‌فرماید: «... لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ أَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْیَانَهُ عَلَى تَقْوَى مِنَ اللّهِ وَرِضْوَانٍ خَیْرٌ... »، ...آن مسجدی که از روز نخست برپایه‌ی تقوا بنا شده، شایسته‌تر است که در آن (به عبادت) بایستی در آن مردانی هستند که دوست می‌دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد. آیا کسی که شالوده‌ی آن را بر تقوای الهی و خشنودی او بنا کرده است، بهتر است یا...؟ مسجدسازی عملی عبادی است و صرف ساختن بنای مسجد، بدون قصد قربت، مطلوب و مقبول درگاه الهی نیست. آیه‌ها و روایت‌هایی که ساختن و تعمیر مسجد را فضیلتی بزرگ می‌دانند، ناظر بر مسجدهایی است که ساختن آن‌ها برخاسته از انگیزه‌های الهی باشد؛ درنتیجه، لازم است مسجد براساس تقوا و رضایت الهی بنا شود. در روایت‌های موجود (در کتب عامه و خاصه)، تصریح شده است ثواب مسجدسازی از آن کسانی است که با انگیزه‌های سالم مسجد می‌سازند. نبی مکرم اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «بَنَى‏ مَسْجِداً لِیُذْکَرَ اللَّهُ‏ فِیهِ‏ بُنِیَ‏ لَهُ‏ بَیْتٌ‏ فِی‏ الْجَنَّةِ»، هر کس مسجدی بسازد به‌قصد اینکه در آن خدا یاد بشود، خانه‌ای در بهشت برای او ساخته می‌شود. در روایتی دیگر نیز فرمود: «مَنْ بُنِیَ مَسْجِداً لِلّهِ بُنیَ اَللّه‌ُ لَهُ فِی الجَنّة مثلَهُ»، کسی که مسجدی را برای خدا بنا نماید، خداوند خانه‌ای مانند آن در بهشت برای وی بنا خواهد نمود. در برخی روایت‌ها، خارج‌شدن مسجدسازی از حالت عبادی و تبدیل‌شدن آن به عملی که مایه‌ی فخر باشد نهی شده است. پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) انحراف امت در این زمینه را نشانه‌ی برپایی قیامت می‌داند: «لاتقوم السّاعةُ حتّی یتباهی الناسُ بالمساجد»، از نشانه‌های قیامت آن است که مردم مسجد را وسیله‌ی فخرفروشی قرار می‌دهند. اساساً، در روایت‌ها، ساختن هر بنایی نفی شده است که با انگیزه‌ی فخر و مباهات باشد. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: «وَ مَنْ‏ بَنَى‏ بُنْیَاناً رِیَاءً وَ سُمْعَةً حَمَّلَهُ‏ اللَّهُ‏ یَوْمَ‏ الْقِیَامَةِ- مِنَ الْأَرْضِ السَّابِعَةِ وَ هُوَ نَارٌ یَشْتَعِلُ مِنْهُ ثُمَّ یُطَوَّقُ فِی عُنُقِهِ وَ یُلْقَى فِی النَّارِ فَلَا یَحْبِسُهُ شَیْ‏ءٌ مِنْهَا دُونَ قَعْرِهَا إِلَّا أَنْ یَتُوبَ فَقِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ- کَیْفَ یَبْنِی رِیَاءً وَ سُمْعَةً فَقَالَ یَبْنِی فَضْلًا عَلَى مَا یَکْفِیهِ اسْتِطَالَةً بِهِ عَلَى جِیرَانِهِ وَ مُبَاهَاةً لِإِخْوَانِهِ»، کسی که بنایی را به‌منظور خودنمایی و به گوش دیگران رساندن بسازد، خداوند این بنا را تا زمین هفتم درحالی‌که به‌صورت آتشی در گردن اوست، بر وی حمل می‌کند و او را در آتش می‌افکند. چیزی این شخص را از سقوط به قعر جهنم حفظ نمی‌کند؛ مگر اینکه توبه کند. عرض شد: ای رسول خدا! از روی ریا و سمعه‌ساختن بنا به چیست؟ فرمود: اینکه انسان زاید بر نیاز خود و به قصد فخرفروشی بر همسایگان و مباهات‌نمودن به برادران خود بنایی را بسازد. اهمیت رعایت انگیزه‌های الهی در مسجدسازی تا آنجاست که در برخی روایت‌ها مسجدهایی نکوهش شده‌اند که با انگیزه‌های ناسالم بنا شده‌اند. امام باقر (علیه‌السلام) در مورد بعضی از مسجدهای کوفه می‌فرماید: «جُدِّدَتْ أَرْبَعَةُ مَسَاجِدَ بِالْکُوفَةِ فَرَحاً لِقَتْلِ الْحُسَیْنِ ع مَسْجِدُ الْأَشْعَثِ‏ وَ مَسْجِدُ جَرِیرٍ وَ مَسْجِدُ سِمَاکٍ وَ مَسْجِدُ شَبَثِ بْنِ رِبْعِیٍّ»، چهار مسجد در کوفه به انگیزه‌ی اظهار خوشحالی از شهادت امام حسین (علیه‌السلام) تجدید بنا شد: مسجد اشعث، مسجد جریر، مسجد سمّاک و مسجد شبث بن ربعی. در روایت دیگری این مسجدها را مساجد ملعونه نامیده‌اند؛ زیرا نه‌تنها تجدید بنای آن با‌ انگیزه‌ای ناسالم صورت گرفته است، بلکه ازاساس بنیان اولیه‌ی آن با هدف تضعیف دین بوده است و ائمه(علیهم‌السلام) نمازگزاردن در آن‌ها را نهی کرده‌اند. 5. ویژگی‌های آبادکنندگان مسجدها از نظر اسلام، مسجد مرکز عبادت، بندگی خدا و اجتماع فرهنگی مسلمانان است. ازاین‌رو، هم متولیان مسجد باید افراد صالح، شایسته و مؤمن باشند و هم برنامه‌هایی که در مسجد اجرا می‌شود باید سازنده، رشددهنده و آموزنده باشد. بنابراین، معماران و آبادکنندگان مسجدها باید اهل ایمان، تقوا و پرهیزکاری باشند، نه کسانی که اعتقادی به خدا و قیامت ندارند. اهمیت مسجد درجایگاه کانون حساس و مقدس ایجاب می‌کند فقط کسانی آن را تعمیر کنند که فضایلی برجسته و شرایطی خاص داشته باشند. قرآن کریم می‌فرماید: «مَا کَانَ لِلْمُشْرِکِینَ أَن یَعْمُرُواْ مَسَاجِدَ الله شَاهِدِینَ عَلَى أَنفُسِهِمْ بِالْکُفْرِ أُوْلَئِکَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِی النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ»، مشرکان ـ درحالی‌که خود بر کفر خویش گواهی می‌دهند ـ شایسته‌ی آن نیستند که مساجد خدا را آباد کنند. اعمال آن‌ها تباه و خود در آتش جاودانند. تنها کسانی مساجد خدا را آباد می‌کنند که به خداوند و روز قیامت ایمان داشته و نماز به پای دارند و زکات بدهند و جز از خدا نترسند. چنین کسانی امید است که از هدایت‌یافتگان باشند. از این آیه‌ها استنباط می‌شود که مشرکان و بیگانگان با دین اسلام حق ندارند در آبادی و تعمیر مسجدها شرکت کنند. معماران و متولیان مسجدها باید سه شرط داشته باشند: الف) ازنظر اعتقادی مؤمن به خدا و قیامت باشند؛ ب) ازجهت عملی نماز را به پا دارند و اهل زکات باشند؛ ج) ازلحاظ روحی شجاع و باصلابت باشند. مشرکان پیش از نزول این آیه در تعمیر مسجدالحرام شرکت می‌کردند و با حضور در خانه‌ی خدا در ایام خاص و مراسم حج یا با پرداخت کمک‌های مالی، به رونق صوری و ظاهری خانه‌ی خدا کمک می‌کردند؛ ولی این آیه آنان را از تعمیر مسجد منع کرد. این تأکید قرآن مجید بر وجود شرط‌هایی خاص برای آبادکنندگان مسجد، دو جنبه‌ی فردی و اجتماعی دارد: اهمیت آن ازنظر فردی این است که آبادکردن مسجد بدون آن ویژگی‌ها عملی بی‌روح و پیکری بی‌جان است که در بارگاه ربوبی ‌ارزشی ندارد. اهمیت آن از بعد اجتماعی این است که مسجد نقش‌های مهم اجتماعی دارد؛ درنتیجه آبادکنندگان آن باید انسان‌هایی صالح و برگزیده باشند تا مسجد بتواند نقش حیاتی خویش را ایفا کند. درمورد کیفیت آبادکردن مسجدها، رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به سؤال ابوذر پاسخ می‌دهد: «لَا یُرْفَعُ فِیهَا الْأَصْوَاتُ وَ لَا یُخَاضُ‏ فِیهَا بِالْبَاطِلِ‏ وَ لَا یُشْتَرَى‏ فِیهَا وَ لَا یُبَاعُ فَاتْرُکِ اللَّغْوَ مَا دُمْتَ فِیهَا فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَلَا تَلُومَنَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا نَفْسَکَ»، در آن‌ها (مساجد) صدا بلند نشود، به سخنان و امور نادرست و بیهوده پرداخته نشود، در آن‌ها خریدوفروش صورت نگیرد و تا زمانی که در مسجد هستی از کارهای لغو و بیهوده دست بکش. اگر چنین نکنی، در روز قیامت نباید کسی جز خودت را ملامت کنی. 6. پرهیزکاران، سرپرستان مسجدها علاوه بر آیه‌های 17 و 18 سوره‌ی توبه که درباره‌ی آن سخن گفتیم، قرآن کریم در جایی دیگری و با بیانی مختصر شرط‌های لازم را برای متولیان مسجدها ذکر کرده است: «وَمَا لَهُمْ أَلاَّ یُعَذِّبَهُمُ اللّهُ وَهُمْ یَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَمَا کَانُواْ أَوْلِیَاءهُ إِنْ أَوْلِیَآؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لاَ یَعْلَمُونَ»، چرا خداوند کفار و مشرکان را عذاب نکند؟ درحالی‌که آنان با وجودی که سرپرست و متولی مسجدالحرام نیستند، راه آنان را بر بندگان خدا بسته و مانع از ورود مؤمنان به مسجدالحرام می‌شوند؟ سرپرستی مسجدالحرام تنها از آنِ انسان‌های متّقی است؛ ولی بیشتر آن‌ها این را نمی‌دانند. تقوا شرط لازم این آیه است که می‌خواهد شرط‌های لازم برای متولیان مسجد را ذکر کند. نباید گمان ببریم که این آیه فقط درصدد بیان شرط‌های متولیان مسجدالحرام است؛ زیرا همه‌ی مسجدها به‌دلیل‌آنکه خانه‌ی خدا، محل تقوا و عبادت و کانون هدایت‌اند، متولیانی پرهیزکار می‌خواهند. در واقع، تفاوت مسجدالحرام با دیگر مسجدها، فقط از باب شدت و ضعف است؛ یعنی اهمیت ویژه و موقعیت مسجدالحرام، اقتضا می‌کند متولیان و گردانندگان آن بسیار متقی باشند. لزوم پیش‌بینی چنین شرط‌هایی برای متولیان مسجد، تاحدزیادی به نقش حیاتی و حساسی مربوط می‌شود که مسجد باید در جامعه‌ی اسلامی ایفا کند. اگر مسجدی بخواهد مرکز عبادت و بندگی خداوند متعال باشد و پایگاه جهاد فکری و کانون تعلیم‌وتعلم معارف اسلامی و همچنین هنگام جنگ و بروز خطر پایگاه تجمع رزمندگان باشد، باید متولیان و گردانندگانی مؤمن، موحد و خداجو داشته باشد. قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، مسجدهایی که متولیان و گردانندگانی صالح و شایسته داشتند، توانستند به‌خوبی نقش اصیل خویش را در جامعه‌ی اسلامی ایفا کنند. 7. حرمت نمازخواندن در مسجد منافقان قرآن کریم می‌فرماید: «وَالَّذِینَ اتَّخَذُواْ مَسْجِدًا ضِرَارًا وَکُفْرًا وَتَفْرِیقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنِینَ وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ وَلَیَحْلِفَنَّ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ الْحُسْنَى وَاللّهُ یَشْهَدُ إِنَّهُمْ لَکَاذِبُونَلاَ تَقُمْ فِیهِ أَبَدًا لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِیهِ فِیهِ رِجَالٌ یُحِبُّونَ أَن یَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»، و کسانی که مسجدی ساختند برای زیان به مسلمانان و تقویت کفر و تفرقه‌افکنی میان مؤمنان و کمینگاه برای کسی که از پیش با خدا و پیامبرش مبارزه کرده بود، آن‌ها سوگند یاد می‌کنند که جز نیکی و خدمت چیزی نداشته‌ایم؛ اما خداوند گواهی می‌دهد که آن‌ها دروغگو هستند، هرگز در آن (مسجد) به عبادت نایست! اسلام نمازگزاردن در مسجدی را نهی کرده است که با هدف تضعیف دین بنا شده باشد. خداوند رسول اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را به نمازگزاردن در مسجدی فرمان می‌دهدکه از ابتدا بر بنیان تقوا پی‌ریزی شده باشد؛ درنتیجه روشن می‌شود نمازگزار نیز باید توجه کند در چه مسجدی نماز می‌گزارد. در مجمع البیان، در تفسیر آیه‌ی 107 سوره‌ی توبه «وَإِرْصَادًا لِّمَنْ حَارَبَ اللّهَ وَرَسُولَهُ مِن قَبْلُ» آمده است: آن مسجد (ضرار) را برای بازگشت ابوعامر راهب ساخته و آماده کرده بودند (ابوعامر همان کسی است که قبلاً با رسول خدا جنگیده بود). داستانش چنین است که وی در جاهلیت جامه‌ی پشمی می‌پوشید و رهبانیت پیش گرفته بود؛ اما وقتی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه رفت، بر آن حضرت حسادت کرد و احزاب را علیه ایشان بسیج کرد. او پس از فتح مکه به طائف گریخت و چون مردم آنجا مسلمان شدند، او به شام و از آنجا به روم رفت و مسیحی شد. ابوعامر پدر حنظله (غسیل‌الملائکه) است. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) او را ابوعامر فاسق نامید. وی به منافقان پیغام داده بود: «خود را آماده کنید و مسجدی بسازید؛ زیرا من نزد قیصر رفته‌ام، با سپاهیان او آمده‌ام و محمد (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را از مدینه بیرون می‌کنم!». منافقان منتظر برگشت ابوعامر بودند؛ اما او پیش از رسیدن به نزد پادشاه روم به هلاکت رسید. خداوند پیامبر خود را از نیت پلید و باطن کثیف منافقان آگاه کرد و رسول خدا در برگشت از غزوه تبوک، عاصم‌بن‌عوف‌عجلانی و مالک‌بن‌رخشم را فرستاد و فرمود: «به‌سوی این مسجدی که طرفدارانش ستمگرند بروید و آن را ویران کنید و بسوزانید». حضرت دستور داد محل آن را به زباله‌دانی و جای انداختن لاشه‌ها و مردارها تبدیل کنند. 8. استفاده از زینت هنگام ورود به مسجد از جمله آداب مسجد زینت‌کردن خود هنگام ورود به آنجاست. قرآن کریم می‌فرماید: «یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ وکُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ»، ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید. مراد از همراه‌داشتن زینت در مسجد آن است که انسان هنگام حضور در مسجد، با زینت‌های نیکو و پسندیده، خود را بیاراید. البته، این کار برای نماز، طواف و سایر کارهایی است که جنبه‌ی یاد خدا دارد. پس این فرمان خدا درحقیقت به‌معنای مطلوب‌بودن زینت برای نماز و دیگر عبادت‌هاست؛ مانند نمازهای عید، جماعات یومیه و سایر عبادت‌ها. در نماز به دو نوع زینت نیاز داریم: الف) زینت ظاهری: امام سجاد (علیه‌السلام) هنگام نماز زیباترین لباس خود را می‌پوشید و این آیه را تلاوت می‌کرد: «خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ». ب) زینت معنوی: زینت معنوی حالت خشوع در نماز است. امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «الْخُشُوعُ‏ زِینَةُ الصَّلَاةِ» . قرآن کریم در وصف مؤمنان می‌فرماید: «قَدْ أَفْلَحَ‏ الْمُؤْمِنُونَ‏- الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ»، آنان کسانی هستند که در نماز خویش خشوع دارند. این زینت‌کردن شامل لباس زیبا، بوی خوش، آراستگی و نظافت نیز می‌شود. 9. لزوم طهارت در رفتن به مسجد یکی از آداب مسجد این است که فرد پیش از ورود به مسجد طهارت داشته باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تَقْرَبُواْ الصَّلاَةَ وَأَنتُمْ سُکَارَى حَتَّىَ تَعْلَمُواْ مَا تَقُولُونَ وَلاَ جُنُبًا إِلاَّ عَابِرِی سَبِیلٍ حَتَّىَ تَغْتَسِلُواْ... »، ای کسانی که ایمان آورده‌اید! در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‌گویید و همچنین هنگامی که جنب هستید ـ مگر اینکه مسافر باشید ـ تا غسل کنید. در ذیل این آیه روایتی از امام باقر (علیه‌السلام) آمده است: «أَنَ‏ مَعْنَاهُ‏ لَا تَقْرَبُوا مَوَاضِعَ‏ الصَّلَاةِ مِنَ‏ الْمَسَاجِدِ وَ أَنْتُمْ‏ جُنُبٌ‏ إِلَّا مُجْتَازِینَ»، معنای آیه‌ی شریف «وَ لا جُنُباً إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ» آن است که در حال جنابت به مساجد داخل نشوید، مگراینکه بدون توقف تنها از آن عبور کنید. تردیدی نیست که مسجد در شریعت اسلامی مکانی مقدس و باعظمت است و هتک حرمت آن از محرمات قطعی است و برخی از فقها تعظیم و بزرگداشت آن را واجب شمرده‌اند. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید: «عَلَیْکُمْ بِإِتْیَانِ الْمَسَاجِدِ فَإِنَّهَا بُیُوتُ اللَّهِ فِی الْأَرْضِ وَ مَنْ أَتَاهَا مُتَطَهِّراً طَهَّرَهُ اللَّهُ مِنْ ذُنُوبِهِ وَ کُتِبَ‏ مِنْ‏ زُوَّارِهِ‏ الْحَدِیثَ»، هنگام حضور در مسجد مراقب باشید! زیرا مساجد خانه‌های خداوند در زمینند. کسی که با حالت طهارت وارد مسجد شود، خداوند او را از گناهانش تطهیر می‌نماید و نام وی را در زمره‌ی زائران خویش می‌نویسد. در حدیث دیگری آمده است که با طهارت به مسجدرفتن از جمله اسبابی است که مایه‌ی جلب دعای خیر فرشتگان الهی در حق انسان مؤمن می‌شود. ابوسعید خدری می‌گوید: «رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمود: آیا مایل هستید شما را به چیزی راهنمایی کنم که مایه‌ی پوشیدن و آمرزش گناهان و باعث افزایش حسنات و خوبی‌هاست؟ عرض شد: آری‌ ای رسول خدا. فرمود: نیکو وضوگرفتن در سختی‌ها فراوان پیاده به مسجدرفتن و انتظار نماز کشیدن بعد از نماز، هر کس که با حالت طهارت از خانه‌ی خود خارج شود و نماز جماعت را با مسلمانان به‌جا آورد، آنگاه در مسجد منتظر برپایی نماز دیگری بماند، ملائکه‌ی الهی در حق وی دعا کرده و می‌گویند: خداوندا! او را بیامرز، خداوندا! او را رحمت فرما». 10. پیاده‌رفتن به‌سوی مسجد قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَى وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ وَکُلَّ شَیْءٍ أحْصَیْنَاهُ فِی إِمَامٍ مُبِینٍ»، آرى ماییم که مردگان را زنده مى‏سازیم و آنچه را از پیش فرستاده‏اند با آثار [و اعمال]شان درج مى‏کنیم و هر چیزى را در کارنامه‏اى روشن برشمرده‏ایم. در تفسیر مجمع البیان درباره‌ی این آیه آمده است: مراد از آثار گام‌ها و قدم‌های مؤمنین به‌سوی مسجد است. سبب این تفسیر آن است که ابوسعید خدری روایت کرده است که بنی‌سلمه در منطقه‌ای از مدینه ساکن بودند. روزی از دوری خانه‌های خویش از مسجد و مشقت و سختی حضور در نماز پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، به آن حضرت شکایت کردند، آنگاه این آیه نازل شد. در حدیثی از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) این چنین نقل شده است: «إِنَّ أَعْظَمَ النَّاسِ أَجْرًا فِی الصَّلاةِ أَبْعَدُهُمْ إِلَیْهَا مَمْشًى فَأَبْعَدُهُمْ»، پاداش نماز کسانی بیشتر است که پیاده‌روی آنان به مسجد بیشتر است. در صورت امکان، انسان باید فاصله‌ی بین محل کار یا خانه تا مسجد را پیاده طی کند. درحقیقت، این کار ابراز نوعی بزرگداشت و تعظیم به صاحب خانه است. همان‌گونه‌که انسان هنگام واردشدن به خانه‌های صاحبان فضیلت و بزرگان سعی می‌کند کوچک‌ترین کاری نکند که نشانه‌ی بی‌اعتنایی باشد، درمورد مسجد باید به این امر بیشتر توجه کرد. ازاین‌رو، اولیای الهی و صالحان، از سر تعظیم و اظهار تواضع به درگاه ربوبی، بااینکه امکان سواره به حج‌رفتن را داشتند؛ ولی بارها فاصله‌ی کعبه تا محل اقامت خویش را پیاده طی کردند. در روایت‌های بسیاری پیاده‌روی به‌سوی مسجد را عملی پسندیده یاد کرده‌اند و آثار و فضایلی نیز برای آن ذکر کرده‌اند. جابر بن عبداللّه نقل می‌کند: «کانَتْ دیارَنا نائِیةً عَنِ المَسْجد فأرِدْنا اَنْ نبیعَ بُیُوتَنا فَنُقَرِب منَ المَسْجِدِ فنهانا رَسُول اللّهِ (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، فقال: اِنَ لَکُم بِکُلِ خُطْوة دَرجةً»، خانه‌های ما از مسجد پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) دور بود؛ لذا خواستیم خانه‌هایمان را بفروشیم و به مسجد نزدیک شویم. رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌وآله) ما را از این کار نهی کردند و فرمودند: شما دربرابر هر گامی که به‌سوی مسجد بر می‌دارید، درجه‌ای در نزد خدا دارید. در روایت دیگری آن حضرت فرمود: «مَنْ‏ مَشَى‏ إِلَى‏ مَسْجِدٍ مِنْ‏ مَسَاجِدِ اللَّهِ‏ فَلَهُ‏ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ»، کسی که به‌سوی یکی از مساجد پیاده حرکت کند، خداوند درمقابل هر قدمی که در مسیر رفت‌وبرگشت بر می‌دارد به او ده حسنه پاداش می‌دهد و ده بدی را از او دور می‌کند و وی را دو درجه بالا می‌برد. منظور از ترفیع درجه و ارتقای مرتبه در این حدیث‌ها فقط پاداش و ثواب نیست؛ بل ازآنجاکه پیاده‌روی به‌سوی مسجد موجب تقویت روح تواضع و تحکیم جوهره‌ی عبودیت می‌شود، گویا مؤمن با گام‌هایی که به‌سوی مسجد بر می‌دارد، به درجه‌ی والاتری از عبودیت و درنتیجه تقرب به خداوند نایل می‌شود. البته، این امر منافاتی با فضل الهی و دادن پاداش و اجر اخروی ندارد. امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ مِثْلِ‏ الصَّمْتِ‏ وَ الْمَشْیِ‏ إِلَى‏ بَیْتِهِ»، خداوند به‌وسیله‌ی هیچ عملی مانند سکوت و پیاده حرکت‌کردن به‌‌سوی خانه‌اش عبادت نشده است. منابع 1 ـ قرآن کریم، ترجمه‌ی آیت‌اللّه العظمی مکارم شیرازی. 2 ـ اصول کافی، محمد بن یعقوب کلینی. 3 ـ الامالی، محمد بن علی بن بابویه قمی (صدوق). 4 ـ الامالی، شیخ طوسی. 5 ـ بحارالانوار، علامه محمدباقر مجلسی. 6 ـ تفسیر جوامع الجامع، امین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی. 7 ـ تفسیر کبیر، فخر رازی. 8 ـ تفسیر مجمع‌البیان، امین‌الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی. 9 ـ تفسیر المیزان، علامه طباطبائی. 10 ـ تفسیر نمونه، جمعی از دانشمندان زیر نظر آیت‌اللّه العظمی مکارم شیرازی. 11 ـ تفسیر نور، محسن قرائتی. 12 ـ الخصال، محمد بن علی بن بابویه قمی (صدوق). 13 ـ رساله‌ی توضیح المسائل، امام خمینی رضوان اللّه تعالی علیه. 14 ـ روضة الواعظین، فتال نیشابوری. 15 ـ سنن ابن‌ماجه، ابوعبداللّه محمد بن یزید قزوینی. 16 ـ صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری. 17 ـ صحیح مسلم، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری. 18 ـ صحیفه‌ی نور، مجموعه سخنان و رهنمودهای امام خمینی قدس‌سره . 19 ـ مستدرک الوسایل، میرزا حسن نوری طبرسی. 20 ـ مکارم الاخلاق، رسول‌زاده خویی. 21 ـ وسایل الشیعه، شیخ محمد حسن حر عاملی. 22 ـ یکصد و چهارده نکته از قرآن کریم درباره‌ی نماز، اکبر دهقان. منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد