بهداشت، ایمنی و محیط زیست که به‌اختصار H.S.E نامیده می‌شود، چند سال است از مرز تخصصی صنعت و خدمات فراتر رفته است و باتوجه‌به خطرها و پیشامدهای ناگواری که در دهه‌های اخیر برای مسجدها و نمازگزاران پیش آمده است، مسئولان و دست‌اندرکاران باید جدی‌تر به این موضوع توجه کنند.
مطلب‌هایی که در اینجا بیان می‌شود نتیجه‌ی تحقیق‌ها و مطالعه‌هایی است که برای هر مجموعه‌ای مطرح می‌شود؛ مجموعه‌هایی که به‌نحوی با انسان‌ها، محیط و عامل‌های مادی و معنوی (روحی و عاطفی) مواجه هستند. به‌نظر می‌رسد بهترین محور برای پیاده‌سازی، بسط و ترویج این نکته‌های ارزنده مسجد باشد.
"بسمه تعالی"
مقاله:
مسجد و بهداشت، ایمنی و محیط زیست(h.s.e)
سعید لواف
پسندیده است وقتی از مدیریت، بررسی، برنامه‌ریزی، مطالعه و نظارت بر مسجدهای کشور صحبت می‌شود، کنترل‌ها از حد مشاهده‌های سطحی و سنتی فراتر رود و ازطریق چک‌لیست‌های استانداردی صورت پذیرد که ملی باشد و بتوان آن‌ها را به دیگر کشورها ارائه داد.
چک‌لیست‌هایی که در این زمینه می‌توان ارائه کرد:
Health (سلامت و بهداشت)
1. بهداشت و سلامت خادمان مسجدها و همه‌ی افراد مرتبط؛
2. صدور کارت بهداشت و انجام معاینه‌های پزشکی دوره‌ای؛
3. نظارت بر مکان‌های پذیرایی و ملزومات آن‌ها؛
4. نظارت بر سرویس‌های بهداشتی و غیره.
Safety(ایمنی)
1. انجام تدابیر ایمنی (اطفاءحریق) ، انجام تدابیر حفاظتی و غیره؛
2. نصب جعبه‌ی کمک‌های اولیه و دادن آموزش‌های مربوط.
Environment(محیط زیست)
1. انجام تدابیر زیستمحیطی و زیباسازی محیط داخل و خارج مسجد؛
2. ساماندهی و نظارت بر تهویه‌ی هوا، معطرکردن هوا، کنترل آلاینده‌های احتمالی و... ؛
3. جلوگیری از ورود آلودگی صوتی به داخل مسجد؛
4. کیفیت و حجم صدای مناسب داخل مسجد، به‌خصوص در مناسبت‌های مذهبی.
شایان ذکر است، درصورت نهادینه‌شدن دستورالعمل‌ها و اجرایی‌شدن آن‌ها در امور معماری و تأسیساتی مسجد، نگهداری و تربیت نیروی انسانی کارآمد، ترویج و گسترش دانش مذکور به نمازگزار، تدوین استراتژی‌های لازم در مدیریت کلان مسجد، و رعایت آن‌ها می‌توان امید داشت که برای مسجدها نیز در سطح بین‌المللی گواهینامه‌های ISO صادر شود؛ زیرا امروزه در کشورهای درحال‌توسعه - ازجمله کشور خودمان – شاهد هستیم که برای اموری چون روابط عمومی، سیستم‌های اداری و اجرایی و محصول‌های فرهنگی گواهینامه و مدارج رسمی اعطا می‌شود و این پیشنهاد دور از ذهن نیست. به‌هر‌تقدیر، این مطلب کوتاه به‌منظور تسری‌دادن موضوع و کاربردی‌کردن آن در مقوله‌ی اقامه‌ی نماز و پایگاه‌های معنوی به‌نظر اینجانب آمده است.
بهداشت ، ایمنی و محیط زیست
در حفظ سلامت و محیط زیست، بهداشت و ایمنی دو عامل اساسی هستند. از دیرباز به این مقوله در صنعت‌های مختلف و مجموعه‌های پیمانکاری، به‌ویژه در سطح بین‌المللی، توجه شده است. این توجه به‌منظور فراهم‌کردن محیط کار سالم و ایمن برای کارکنان بوده است. بهداشت حرفه‌ای و ایمنی از بایدهای هر سازمان و مجموعه‌ای است؛ اما بخش محیط زیست، علاوه‌بر این مسئولیت، تعهدهای برون‌سازمانی نیز دارد که برای حفظ سلامت محیط زیست کشور و ارتباط با سازمان‌های دولتی و تشکل‌های غیردولتی مرتبط با محیط زیست است. هدف از ایجاد مدیریت یکپارچه HSE حذف همه‌ی حادثه‌ها و اثرهای سوء بر افراد و محیط زیست است.
باتوجه‌به عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی و ضرورت استقرار استانداردهای جهانی در زمینه‌های مختلف صنعت، سازمان، خدمات و... ، لازم است به بسترهای مناسب جهت توسعه و فرهنگ‌سازی بهداشت، ایمنی و محیط زیست به‌طوراصولی توجه شود. شایان ذکر است، درحالحاضر به موضوع HSE در بسیاری از حوزه‌های صنعت‌ها، معادن، انرژی (به‌خصوص نفت و گاز)، عمرانی، خدمات، بازرگانی و... کشورمان توجه خاصی شده است و دستیابی به گواهینامه‌ها و دانش علمی و عملی به این پدیده اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. نگاه HSE به امکان‌های بالقوه، در حوزه‌های یادشده، پیرامون چهار محور است:
1. نیروی انسانی ( ازنظر صدمه‌ها، بیماری و مرگ)؛
2. تجهیزات ( ازنظر اتلاف سرمایه، سرویس و جایگزینی آن‌ها)؛
3. محیط زیست ( ازنظر تأثیر آلاینده‌ها یا دیگر رویدادهایی که تأثیر سوء بر محیط زیست خواهند داشت)؛
4. فعالیت تولید و چرخه‌ی کار ( ازنظر ازدست‌دادن فرصت تولید کار).
H.S.E
نام H.S.E بیانگر بحثی جدید در ایمنی صنعتی است که امروزه، علاوه‌بر صنعت‌های مرتبط با نفت و گاز و پتروشیمی، سایر صنعت‌ها، مؤسسه‌ها، مرکزهای غیرصنعتی، جلسه‌ها، سخنرانی‌ها و هیئت‌های مذهبی نیز به این مسئله می‌پردازند. هر کدام از این حرف‌ها، خود بیانگر دنیایی در صنعت، خدمات، تجارت و سایر پدیده‌های جدید جهان است:
H نخستین حرف کلمه‌ی Health و به‌معنای سلامت و بهداشت است. در محیط کار و زندگی اجتماعی، بهداشت حرفه‌ای جسمی، روانی و روحی اهمیت زیادی دارد؛ اما کارکنان و مسئولان به این مهم کمتر توجه کرده‌اند و زیان کم‌توجهی‌شان گریبان‌گیر خودشان خواهد شد.
S معرف واژه‌ی Safety و به‌معنای ایمنی است. واژه‌ای پرآوازه اما بسیار غریب در اجرا. اما امروزه به ایمنی استاندارد، به‌مدد جهانی‌شدن تجارت و ورود به دنیای تجارت آزاد، بیشتر توجه می‌شود. Safety پیشگیری از حوادث و آشنایی با قوانین و مقررات ایمنی را مطرح می‌کند.
E معرف محیط زیست (Environment) است و این موارد را شامل می‌شود: کاهش تولید و انتشار آلاینده‌های زیستمحیطی، کاهش و بهینه‌سازی مصرف انرژی، ایجاد و توسعه‌ی فضای سبز، اجرای برنامه‌های پایش و اندازه‌گیری‌های زیستمحیطی و نیز راه‌های مقابله با آلودگی‌ها (صدا، هوا، خاک و آب).
سیستم‌های مدیریتی مختلفی وجود دارد که هریک از دیدگاه خاص خود فعالیت‌ها، محصول‌ها و خدمات سازمان را بررسی می‌کنند. صرف‌نظراز سیستم مدیریت کیفیت، دو سیستم مدیریت معتبر دیگر وجود دارند که درحالحاضر بسیاری از سازمان‌ها و شرکت‌های کوچک و بزرگ، در سراسر دنیا، از آن‌ها استفاده می‌کنند:
1. سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی؛
2. سیستم مدیریت زیستمحیطی
برای استقرار هریک از این سیستم‌های مدیریت می‌توان از نیازمندی‌هایی استفاده کرد که در استاندارد مربوط به آن بیان شده است. استانداردهایی که در این مجموعه، درارتباط‌با هریک از سیستم‌های مدیریت، استفاده شده‌اند، عبارتند از:
نیازمندی‌های سیستم مدیریت ایمنی و بهداشت شغلی:
1- استاندارد BSI –OHSAS 18001:1999؛
2- استاندارد AS 4804 : 1997.
نیازمندی‌های سیستم مدیریت زیستمحیطی:
استاندارد ISO 14001 :1996.
بهداشت
بهداشت سلامت روحی و جسمی است؛ لذا افراد هر جامعه‌ی بهداشتی آب، غذا و محیط سالم دارند. به تعریف سازمان بین‌المللی کارILO) ) و سازمان جهانی بهداشت(WHO) ، بهداشت ارتقاء و حفظ بیشترین سطح سلامت جسمی، روحی و اجتماعی شاغلان همه‌ی شغل‌هاست (مراقبت از شاغلانی که سلامت آنان، به‌دلیل موقعیت کاری و عامل‌های زیان‌آور، در خطر است).
• بعدهای گوناگون بهداشت:
1- بهداشت بعدهای گوناگونی دارد؛ مهم‌ترین جنبه‌های آن عبارتند از: بهداشت حرفه‌ای؛
2- بهداشت روانی.
• راه‌های دستیابی به هدف‌های بهداشت حرفه‌ای
1. کارمند (پرسنل) باید قبل از استخدام معاینه شود تا متناسب با توانایی‌ها و وضعیت جسمی و سلامتی‌اش به او کار داده شود؛
2. موقعیت کار و آزارهای ناشی از آن بررسی شود و درصورت مخاطره‌آمیزبودن رفع یا کنترل شود؛
3. کار متناسب با کارگر باشد تا از خستگی زودرس و حادثه جلوگیری شود؛
4. در محیط کار، دائم بر سرویس‌های بهداشتی نظارت شود؛
5. علت غیبت کاری بررسی شود و با رعایت اصول بهداشتی از تکرار آن جلوگیری شود؛
6. استفاده‌ی صحیح از وسایل حفاظت فردی به شاغلان آموزش داده شود؛
7. معاینه‌های دوره‌ای سلامت (سالی یک‌بار) انجام شود.
• بهداشت روانی محیط کار
دنیای امروز استرس‌های مختلفی دارد که بعضی از این استرس‌ها مختص محیط کار است. استرس‌های محیط کار عبارتند از: نزاع با همکار، محروم‌شدن از پاداش، دیررسیدن به کار، فشارهای هیأت‌مدیره یا رؤسا به کارکنان و غیره. برای‌اینکه مدیران بهداشت روانی محیط کار را تأمین کنند، باید با مفهوم‌های اساسی بهداشت روانی آشنا شوند. مدیران باید توجه داشته باشند که مدیریت اثربخش بدون توجه و اعتماد به سلامت روانی کارکنان حاصل نمی‌شود و برای رسیدن به این مهم باید اصول بهداشت روانی را در سازمان رعایت کنند.
بهداشت روانی سه قسمت دارد:
1. نگرانی‌های شخصی؛
2. نگرش‌های دیگران؛
3. نگرش‌های زندگی.
نشانه‌هایی وجود دارد که ما را از دشواری‌های روانی مطلع می‌کند؛ به‌ویژه در خود فرورفتن، پرخاشگری، خودمداری، بی‌اعتمادی شدید، احساس ناتوانی و وابستگی. به‌علاوه، شرط‌های داشتن بهداشت روانی خوب عبارتند از: روبه‌روشدن با واقعیت، کم‌توقع‌بودن، دشمنی‌نکردن با دیگران و کمک‌رسانی به مردم.
ایمنی
توجه به ایمنی، به‌صورت علمی و منظم، از عصر ماشین و انقلاب صنعتی آغاز شد. تا اواخر قرن هجدهم، مخاطره‌های صنعتی به مفهوم امروزی وجود نداشت و به مسئله‌ی حراست از نیروی انسانی و سرمایه و ایجاد محیط سالم و ایمن کاری توجه نمی‌شد. اما پس از انقلاب صنعتی و افزایش محیط‌های اشتغال و ماشین‌آلات - که نتیجه‌اش افزایش حادثه‌های کاری بود - تأسیس انجمن‌هایی مطرح شد تا برای حمایت و حفاظت از کارکنان در محیط‌های کار تدبیری اندیشیده شود. درنهایت، سازمان بین‌المللی کار ، در تاریخ 1919 میلادی، تأسیس شد که کشور جمهوری اسلامی ایران نیز عضو آن است.
هزینه‌ی حادثه‌ها
هزینه‌های ناشی از حادثه‌ها و مشکل‌های بهداشتی در محیط کار و اجتماع را می‌توان اندازه‌گیری کرد؛ هم از منظر کارفرما (مدیر، متولی امور یا مسئول پاسخگو) و هم از منظر مجروحان یا مصدومان. نخست به وضعیت کارفرما می‌پردازیم:
کارفرما ممکن است از این راه‌ها خسارت مالی ببیند:
1- محرومیت از خدمات کارمند مجروح که گاه باهزینه‌ی استخدام نیروی موقت همراه است؛
2- اختلال در کار سایر کارکنان؛
3- مدت‌زمانی‌که سرپرست باید صرف کند تا کارمند جدید را آموزش دهد یا علت‌های حادثه را بررسی کند؛
4- واردآمدن خسارت‌های احتمالی به تجهیزات؛
5- هزینه‌های تأمین‌اجتماعی کارمند؛
6- احتمال ادعای جبران خسارت؛
7- کاهش میزان فروش، ارائه‌ی خدمات یا ازدست‌دادن مراجعان؛ به‌دلیل بسته‌شدن مکان یا آتش‌سوزی.
درمجموع، حادثه‌ها و مشکل‌های بهداشتی افراد بر اقتصاد ملی نیز تأثیر می‌گذارد. به‌دیگرسخن، سابقه‌ی نامطلوب ایمنی و بهداشت، در سازمان‌های کاری، بر همه تأثیر می‌گذارد. سنجش و ارزیابی هزینه‌های انسانی کار دشواری است؛ هزینه‌هایی مانند ناراحتی‌های روانی و جسمانی افراد و خانواده‌های آن‌ها. به‌هرحال، این قبیل هزینه‌ها وجود دارند؛ برای مثال اگر برای یکی از دوستان یا آشنایان شما، در محیط کارش، حادثه‌ای پیش بیاید، به‌راحتی متوجه هزینه‌های انسانی آن می‌شوید.
مدیران ارشد سازمان‌ها، مسئولان و اقدام‌های پیشگیرانه‌ی ایمنی:
مدیر ارشد سازمان باید اقدام‌های پیشگیرانه را برای کاهش احتمال صدمه‌دیدن کارکنان انجام دهد. می‌توان به این موردهای پیشنهادی توجه کرد:
1. تهیه‌ی وسایل مطلوب کار و توجه به استانداردهای تعیین‌شده؛
2. نظارت بر استفاده‌ی کارکنان از وسایل حفاظتی؛
3. ایجاد مرکزهای بهداشت کار؛
4. تشکیل کمیته‌‌های حفاظتی و ایمنی؛
5. تهیه و نصب جعبه‌ی کمک‌های اولیه؛
6. اقدام‌های لازم برای جلوگیری از شدت‌گرفتن حادثه‌ی احتمالی.
محیط زیست
محیط زیست مجموعه‌ی عظیم و درهم‌پیچیده‌ای از عامل‌های گوناگون است. محیط زیست با روند تکاملی تدریجی موجودهای زنده و اجزای سازنده‌ی سطح زمین به‌وجود می‌آید؛ بنابراین در فعالیت‌های انسان تأثیر می‌گذارد و از آن‌ها تأثیر می‌گیرد. باتوجه‌به اهمیت محیط زیست، ازمنظر شرع انور و قانون‌گذار، این امر در قانون اساسی منعکس شده است: «در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت از محیط زیست، که نسل امروز و نسل‌های بعدی باید درآن حیات اجتماعی روبه‌رشدی داشته باشند، وظیفه‌ی عمومی تلقی می‌گردد. ازاین‌رو، فعالیت‌های اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیرقابل‌جبران آن ملازمه پیدا کند، ممنوع است».
تولید و ارائه‌ی خدمات بهتر، هرگز نباید به‌بهای ضربه‌زدن به محیط زیست و ازبین‌بردن جامعه‌ی بشری باشد؛ بنابراین بشر باید با بینشی صلح‌جویانه درجهت مدیریت محیط زیست تلاش کند. دانشمندان، پژوهشگران و سازمان‌های علمی و اقتصادی برای حفاظت از محیط زیست تلاش می‌کنند و سیستم‌هایی را ابداع می‌کنند که کاربرد آن‌ها در بخش‌های مختلف - صنعت، خدمات، بازرگانی، تجارت (به‌خصوص نفت و گاز)، کشاورزی و حتی اماکن عمومی - بقای محیط زیست را بهبود بخشد.
جهان از دیدگاه آمار
روزانه بیش‌از 50 هکتارِ جنگل‌های زمین نابود می‌شود. بیش‌از یک‌میلیاردویکصد میلیون نفر، در سراسر زمین، از آب آشامیدنی سالم بی‌بهره‌اند. 2/5 میلیارد نفر، در دنیا، با روزی کمتر از دو دلار زندگی می‌کنند و هشتاد درصد ثروت در دست پانزده درصد جمعیت جهان است. تولید جهانی کربن در فاصله‌ی سه دهه دوبرابر شده است. از سال 1960 تاکنون، ده درصد یخ‌های قطب آب شده است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی، هر سال بیش‌از 5 میلیون کودک زیر چهارده سال براثر بیماری‌هایی می‌میرند که با محیط‌زیست در ارتباط است؛ مانند وبا و مالاریا. طبق خوش‌بینانه‌ترین تخمین‌ها، تعداد گونه‌های زیستی کمتر از 10 میلیون گونه شده است و سالانه حدود 30 هزار گونه موجود زنده، برای همیشه، از بین می‌رود.
محیط‌زیست کشور ما از دیدگاه آمار
به گفته‌ی مقام‌های رسمی و به‌دلیل تخریب جنگل‌های شمال، در مقایسه با دودهه‌ی قبل وقوع سیل نه‌برابر و خسارت ناشی از آن بیست‌برابر شده است. روزانه 3 میلیارد ریال از تولید ناخالص ملی، صرف جبران خسارت ناشی از سیل و زلزله می‌شود. آلودگی هوا و خسارت‌های ناشی از رانندگی، سالانه 400 میلیارد تومان به اقتصاد کشور ضرر می‌زند. دوسوم منبع‌های طبیعی ایران، طی نیم‌قرن اخیر، تخریب شده است. سالانه 10هزار هکتار جنگل و باغ، در اطراف شهرهای بزرگ، و 100هزار هکتار از مراتع به بیابان و مخروبه تبدیل می‌شود. کشور ژاپن با اینکه 67درصد از مساحتش جنگل است، 80 درصد چوب مورد نیازش را وارد می‌کند؛ اما ایران با داشتن 5/3 درصد جنگل، تا چندی پیش، پنجمین صادرکننده‌ی چوب دنیا بود. روزانه بیش از 40هزار تن زباله‌ی شهری در کشور تولید می‌شود که بدون هیچ برنامه‌ای دفن می‌شود و آب‌های زیرزمینی را آلوده می‌کند. 92 درصد از بیماری‌های تنفسی و 20 درصد از بیماری‌های قلبی در شهرهای بزرگ به‌دلیل آلودگی هواست.
عنصرهای سیستم مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط‌زیست:
1. رهبری و تعهد: Leadership and Commitment
2. خط مشی و هدف‌های استراتژیک:Policy and Strategic objective
3. سازمان، منبع‌ها و مستندسازی : Organization, Resources and Documentation
4. ارزیابی و مدیریت ریسک: Evaluation and Risk Management
5. طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی: Design and Planning
6. اجراء و پایش: Implementation and Monitoring
7. ممیزی و بررسی مجدد: Edith and Review
فهرست منبع‌ها
1. جزوه‌های آموزشی مدیریت تغییر، کیفیت، استاندارد و محیط زیست.
2. سایت علمی و خبری ندای گاز و دایرة‌المعارف علمی شرکت ملی نفت ایران.
3. علوی، فرشید، کتاب ادغام سیستم‌های مدیریت کیفیت، محیط زیست، ایمنی و بهداشت شغلی، انتشارات مرکز آموزش و تحقیقات صنعتی ایران، 1380.
4. کتاب پیشگیری از حوادث، ترجمه‌ی همایون لاهیجیان و... ، شرکت فولاد خوزستان، 1384.
5. مهداد، علی، روان‌شناسی صنعتی و سازمانی، انتشارات جنگل، 1381.
6. مجموعه مقالات پیرامون QHSEدر ماهنامه‌های علمی و تخصصی تدبیر و مدیریت.
7. مستندات و مدارک موجود در دفتر سلامت محیط کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، 1384.
8. جزوه‌ی آموزشی ایمنی صنعتی و بهداشت کار وزارت کار و امور اجتماعی.
9. کاظمی، بابک، کتاب حفاظت صنعتی و ایمنی کار.
منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد