دکتر محمد نقی‌زاده- هویت و بویژه هویت آثار انسانی که مبین هویت انسان نیز هست، موضوع مورد توجه امروز بسیاری از دست‌اندرکاران رشته‌های اجتماعی، شهری، هنری، معماری و فرهنگی است.
با ورود و نفوذ و تکرار الگوهای بیگانه معماری و شهرسازی به ممالک اسلامی، هویت شهرهای مسلمانان به مرور کمرنگ و کمرنگ‌تر شد، تا جایی که امروزه شهرهای مسلمانان تکرار و تقلیدی ناقص از شهرهای غربی شده‌اند، دوباره و نیز البته با برنامه و طراحی اندیشیده، می‌توان هویت شهرهای مسلمانان را به آن‌ها بازگرداند و چه بهتر که این هویت بخشی از مساجد آغاز شود، که تنها عامل هویتی بازمانده از گذشته نیز هستند؛ و باید دانست که امروزه هویت‌بخشی به هر چیزی که به مسلمانان تعلق دارد بسیار مهم‌تر و حیاتی‌تر از گذشته است.
چرا باید همچون شهرهای فرنگیان، هویت شهرهای مسلمانان نیز آسمانخراشی باشد که خود را بر انسان تحمیل می‌کند و البته نشان تمدن غرب نیز هست یا برجی که بر بیهودگی خویش فریاد می‌زند؟ یا بزرگراه‌هایی که کالبد شهر را از هم دریده، محلات و مناطق شهری را به جزایری مبدل کرده‌اند که در ماشین و سرعت و آسفالت محاط شده‌اند، و ارتباط با یکدیگر ندارند؟ چرا آرم و نشانه هر شهرمان مسجدی خاص نباشد؟
نماد هویت شهر اسلامی
هر شیء هر موضوع و هر مفهومی دارای هویت، یا نیازمند به احراز هویتی است که این هویت (به عنوان وجه ممیزه آن با سایر اشیا و موضوعات و مفاهیم) دارای دو بعد باطنی و ظاهری یا معنوی و مادی است.
این دو بعد از هویت، مستقل از یکدیگر نبوده و ویژگی‌های هر کدام بر تقویت یا تضعیف مختصات دیگری تاثیر دارند. به تبعیت از این موضوع، آثار و تجلیات کالبدی ارزش‌های فرهنگی و باورهای یک جامعه نیز مبین و نیازمند بهره‌گیری از ابزار هویتی خواهند بود تا توسط آن‌ها خود را معرفی کرده و به تعامل و تقابل و گفت‌وگو با دیگران برخیزند.
بنابراین، تمدن و فرهنگ و در نتیجه شهر و محل زندگی مسلمانان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و نیازمند تجلی وجوه ممیزه خویش با آثار سایر تمدن‌ها و فرهنگ‌ها است.
از ابتدای ظهور اسلام، یکی از بارزترین وجوه هویتی جامعه و شهر اسلامی مسجد بوده که همه از جنبه هویت ظاهری و هم از بعد هویت معنوی، ایفای نقشی بنیادین را عهده‌دار بوده است.
سازه‌های معنوی
از صدر اسلام و تا قبل از ورود الگوهای غربی و تکرار و تقلید از آن‌ها، مساجد نخستین و شاخص‌ترین عناصر شهرهای مسلمانان بودند که نظر تازه‌واردین را به خود جلب می‌کردند؛ و به عنوان عامل اصلی هویتی این شهرها و جوامع ایفای نقش می‌کردند. به بیان دیگر، به دلیل جامعیت و اهمیت و تعدد نوع مکان‌گیری و جایگاه والای این عنصر مقدس در شهرهای مسلمانان و همچنین به دلیل ارتباط و هماهنگی‌اش با سایر عناصر اصلی شهر و همینطور به دلیل عملکرد خود، می‌توان گفت که مساجد از اصلی‌ترین عوامل هویت‌دهنده معنوی و ذهنی و کالبدی همه مجتمع‌های زیستی مسلمانان اعم از شهر و روستا بوده‌اند.
این هویت بخشی نه تنها در شکل و سیما حتی از نظر صوتی و ویژگی‌های دیگری چون عملکردی بودن و مرکزیت و مکان استقرار نیز به ظهور و بروز می‌رسید.
این هویت‌بخشی نه‌تنها در مورد شهرهای مسلمانان که در مورد اجتماع مسلمانان و حضور تعدادی مسلمان در شهری که به شهری غیراسلامی معروف بوده و اکثریت ساکنین آن غیرمسلمان هستند نیز مصداق دارد و مشاهده «مسجد» به این حضور گواهی می‌دهد.
به تبع نماز که هویت مسلمانی و (به تعبیری) پرچم اسلام است، مکان نماز (مسجد) نیز هویت مکان زندگی مسلمانان (یا هویت شهر اسلامی) است.
هویت شهر اسلامی با هویت مسجد گره خورده است. یا به عبارت دیگر، مسجد به عنوان عامل بارز هویتی شهر اسلامی ایفای نقش می‌کند. عمارت مسجد به عنوان عنصر خاص مجتمع‌های مسلمانان، با کالبد شهر و اجزای آن ارتباطاتی خاص خود را طلب می‌کند تا بتواند بهتر و مناسب‌تر عمل کرده و تجلی‌گاه و تقویت‌کننده اصول و اهداف مورد نظر زندگی مسلمانان باشد.