مسجد، خانه خدا، خانه مردم، پایگاه ولایت و منبع فیوضات معنوی و برکات گوناگون برای نمازگزاران و جامعه اسلامی است. در آیات قرآن کریم و روایات معصومین (ع) پیرامون جایگاه این سازه اسلامی، آموزه های گوناگونی دیده می شود. نگاه اسلام به مسجد را باید نگاهی استراتژیک دانست. از منظر دین، بنای مسجد دارای کارکردهای مهم در عرصه های مختلف انسانی به شمار می آید. اولین کار پیامبر
اکرم (ص) در مدینه، ساختن مسجد بود. مسجد علاوه بر آثار عبادی و پرورش معنوی اهل ایمان، با گستره نقش ها، فعالیت ها و برنامه ها، در امور اجتماعی و امور تربیتی نیز نقش مهمی را ایفا می کند. در این نوشته کوتاه برآنیم به بیان مهم ترین آثار اجتماعی و تربیتی مسجد بپردازیم؛
1- اخوت و تعاون:
حضور زنان و مردان در مسجد و جویا شدن از احوال هم و احوال مسلمانان، تنها بخشی از ظرفیت بزرگی است که مساجد دارند. در این مکان ها، مؤمنان فرصت می یابند از بین اهل مسجد، برادران یا خواهران مناسبی از حیث دینی بیابند که از نظر دین و عبودیت با آنان همرنگ هستند و توان ایجاد گروه های اجتماعی هماهنگی را دارند. امام صادق علیه السلام
می فرمایند: «لا یَرْجِعُ صاحِبُ الْمَسْجِدِ باَقَلّ مِنْ اِحْدی ثَلاثِ خِصالٍ... وَاِمّا اَخٌ یَسْتَفیدُهُ فِی اللّهِ؛ اهل مسجد به کمتر از یکی از سه امتیاز از مسجد برنمی گردد [که یکی از آنها] دوستی است که از او در مسیر خدا استفاده می کند.» (وسائل الشیعة: ج5 ص193)
مؤمنان در مسجد، کنار هم قرار گرفته، ضمن انجام اعمال عبادی از حال یکدیگر نیز باخبر می شوند و با هم تشریک مساعی می نمایند و در صورت عدم حضور یکی از مؤمنان، سراغ او را می گیرند و با اطلاع از بروز مشکلی برای او، به کمکش می شتابند. از رهگذر این ارتباطات، فضایلی چون روحیه ایثار، انفاق در راه خدا، توجه به محرومین و همدلی در میان اهل مسجد پرورش می یابد.
2- سلامت اجتماعی و کاهش بزهکاری:
آحاد جامعه با حضور در مساجد، می توانند از یک اجتماع سالم دینی بهره مند شوند. طبق روایتی که از امام علی علیه السلام نقل شده، تأثیرات رفتاری که حضور در مسجد بر جای می گذارد، می تواند جامعه دینی را از فساد و گناه پاک کرده و مسلمین را به سمت یک جامعه سالم هدایت کند. امام علی علیه السلام می فرمایند: «اَوْ کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رِدی اَوْ یَتْرُکُ ذَنْبا خَشْیَةً اَوْ حَیاءً؛ یا کلماتی می شنود که او را از فساد و گناه باز می دارد و یا به خاطر ترس [از خدا] یا حیا و آبرو، گناهی را ترک
می کند.» (وسایل الشیعه، ج3، ص480)
بر این اساس حضور در مسجد می تواند نقش بازدارنده در ارتکاب جرایم و گناهان نیز داشته باشد. امام خمینی (ره) در این خصوص، فرمایش حکیمانه و مدبرانه ای دارند. ایشان می‌فرمایند: «به نماز و مساجد اهمیت دهید که پرونده های دادگستری مال بی نمازهاست و نمازخوان های واقعی در دادگستری پرونده ندارند. شیطان ها از مساجد و نماز می ترسند، آنها می خواهند از نماز جلوگیری کنند و بعد از خالی کردن سنگرها، حمله کنند.» (به نقل از صحیفه نور، جلد 18)
بی رغبتی به دنیا، مردم داری، فروتنی، همت بلند و ساده زیستی، از شاخص های هویت دینی هستند که مسجد، آنها را تقویت می کند و نبود این شاخص ها (دنیاپرستی، تکبر و خودخواهی، مردم ستیزی، تنبلی و میل به تجملات) به
گونه ای از علل جرم به شمار می روند.
3- ارائه الگوهای دینی:
تربیت الگویی، یکی از بهترین شیوه‌های تربیتی است. مسجد در این مورد نیز مؤثر است. امام جماعت و افراد نمازگزار در مسجد، مسلمانان برتری هستند که بیشتر از دیگران به احکام دینی پایبندند. اهل نماز و مسجد که بدون هیچ تبلیغی و بدون هیچ انتظاری حضور در مسجد و نماز جماعت را وظیفه الهی و شرعی خود می دانند و در هر شرایطی این سنگر مقدس را خالی نمی گذارند، اغلب، انسان های مؤمن و ارزشمند هستند. در حدیثی از امام صادق (ع)
می خوانیم: «اذا رایتم الرجل یعتاد المسجد فاشهدوا له بالایمان؛ هر گاه دیدید کسی به مسجد رفت و آمد مداوم دارد، به ایمان او گواهی دهید.» قرار گرفتن در فضای مسجد به طور مداوم و ارتباط با اهل آن، به شکل گیری الگوهای رفتاری مثبت می انجامد.
4- تقویت اطلاعات مذهبی و تشویق برای افزایش مطالعات دینی:
از زمان حیات پیامبر اکرم (ص)، مساجد جایگاه تعلیم و تعلیم در زمینه معارف دینی بوده اند و در زمان امامان معصوم (علیهم السلام) نیز این سنت ادامه داشته است. کلاس‌های درس امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) در مسجد برگزار
می شده است. اطلاع بهتر از معارف دینی در قالب برنامه های سخنرانی و یا کلاس‌های آموزشی در فضای مسجد، کمک می‌کند تا شخص هر چه بیشتر از دانش‌های مؤثر و راه های سعادت خود مطلع باشد.
5- تقویت هویت دینی:
هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است و انسان را به ارزش های اخلاقی و قوانین الهی پایبند می سازد. در هویت دینی، انسان هایی که وحی را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش ها و هنجارها را رد می کنند. با توجه به شاخص‌های هویت دینی، مسجد با
فعالیت های مذهبی و آموزش های بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می کند. مسجد، تبلور مانایی اسلام است. مسجد، از معماری گرفته تا محتوای فعالیت های آن، روح ایمان وارزش های اصیل را در جان ها زنده می کند.
6- تعمیق ارزش های انقلاب اسلامی:
سنگرهای انقلاب اسلامی، مساجد بوده و هستند. روزانه پس از هر نماز، شعارهای اصلی نظام اسلامی بر زبان نمازگزاران فریاد می‌شود. در طول
سال های پس از انقلاب اسلامی، مساجد با جذب جوانان، نقش بسزایی در تربیت کادر فکری و اجرایی نظام اسلامی داشته اند. در جریان
شکل گیری، پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی، مساجد هر چند که به عنوان یک نهاد سنتی در جامعه قلمداد می شوند و دارای قدمتی 1400 ساله هستند، اما با ارائه کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه، توانسته اند گوی سبقت را از نهاد های مدرن و وارداتی بربایند و به عنوان ستون فقرات و سازمان انقلاب به ایفای نقش بپردازند.