«مسجد نبوى به عنوان مرکز خدمات اجتماعى نیز مورد استفاده بود. اموال عمومى در این مسجد تقسیم و غنایم جنگى نیز در آنجا میان مسلمانان توزیع مى‏شد. در صحیح بخارى آمده است: "مالى را از بحرین براى رسول‏خدا(ص) آورده بودند. آن حضرت فرمود: آن را در مسجد توزیع کنید. و این بیشترین مالى بود که در این مدت براى پیامبر(ص) آورده بودند. آنگاه رسول‏خدا(ص) براى اداى نماز به مسجد آمد. پس در کنار آن مال نشست و هیچ کس نبود مگر اینکه پیامبر(ص) چیزى از آن مال را به او بخشید".»[1]
همچین «پیامبر(ص) در هنگام نصب "عتّاب" به سمت استاندارى مکه و امام جماعت مسجدالحرام، عتّاب را فرمان داد تا درباره چهار نوع معامله‏ ناروا که در جامعه آن روز رایج بود تبلیغ کند و مردم را از انجام چنین معاملاتى باز دارد.»[2]

در یکى از جمعه‏ها که پیامبر اکرم(ص) مشغول خواندن نماز جمعه بود «کاروانى به مدینه آمد و طبل و دهلش را براى جمع شدن مردم به صدا درآورد، مردم به خاطر وابستگى اقتصادى که به چنین کاروان هایى داشتند از پاى خطبه پیامبر برخاستند و به سوى کاروان رفتند و بیش از ده نفر همراه آن حضرت نماندند که خداى تعالى‏ آنان را به خاطر این عمل توبیخ کرده و مورد مذمت قرار داده است و شأن نزول آیات مربوط به جمعه در سوره جمعه در همین ارتباط بوده است.»[3]

در صدر اسلام اکثر تجّار و بازرگانان به محض اینکه وارد شهرها مى‏شدند به مساجد مراجعه مى‏کردند. (با توجه به نقش محوریت مساجد) و حضور این تجّار و بازرگانان در مسجد نشان از ورود کالاهاى جدیدى داشت که به محض اتمام نماز خریداران کالا وارد بحث و مذاکره براى خرید و فروش یا مبادله مى‏شدند. اگر چه مستقیماً خرید و فروش در داخل مسجد انجام نمى‏گرفت و هنگام حضور در مسجد اصل همه کارها بر محور عبادت و نیایش بود، دید و بازدید و گفتگو براى تبادل و خرید بعد از انجام اعمال عبادى صورت مى‏گرفت.

بیت‏المال در مسجد نگهدارى مى‏شد و تنظیم قراردادها در مسجد انجام مى‏گرفت. ناصرخسرو قبادیانى، مورخ و جهانگرد معروف، خود ناظر نوشتن قراردادها و تنظیم سندها بود و این کارها را از فعالیت هاى پررونق مسجد عمر خود ذکر کرد.

خزانه یا دارالمال، معمولاً روى چند ستون مستقل در وسط مسجد ساخته مى‏شد تا از همه جهت در معرض دید باشد و کاملاً محافظت شود. علاوه بر بیت‏المال مسلمانان، اهالى محل یا شهر، اشیاى قیمتى خود را به آنجا مى‏سپردند.

بازرگانان هنگام مسافرت هاى خود که اغلب به درازا مى‏کشید، اموال با ارزش خود را در خزانه به امانت مى‏گذاشتند و پس از بازگشت پس مى‏گرفتند.»[4]

از دیگر خدماتى که در زمینه اقتصادى در زمان رسول خدا(ص) در مسجد صورت مى‏گرفت، پخش کمک هاى مالى میان مسلمانان بود. در آن زمان هرگاه مالى از ناحیه‏اى به مدینه مى‏رسید آن را به مسجد پیامبر(ص) مى‏آوردند و با نظر آن حضرت میان مردم تقسیم مى‏شد. «این دستورات و قوانین فراگیر اسلام در شکل‏گیرى اجتماعى سیاسى و اقتصادى جوامع مؤثر بوده است، چنانکه تا قرن‏ها، بیشتر فعالیت‏هاى شهرهاى اسلامى بر مدار یک مسجد با موقعیت مرکزى انجام مى‏گرفت و مساجد به ویژه مسجد جامع به شهرهاى اسلامى چهره‏اى کاملاً مشخص مى‏بخشید، این نقش کانونى (مسجد جامع و بازار با محله‏هایش) همواره منشأ تحرک‏هاى اجتماعى، سیاسى و اقتصادى در اسلام و نیز روابط نزدیک دانشمندان با طبقه متوسط شهرى بوده است.»[5]

بیت‏المال همیشه در مسجد اصلى شهر نگهدارى مى‏شد. این سنت به نخستین روزهاى خلافت اولین خلیفه اسلامى باز مى‏گردد. وى مسجد را محل مطمئنى براى نگهدارى ثروت امت مى‏دانست. «نقل شده است که خازن بیت‏المال، "اسامه‏بن زید تَنُوخى" در مسجد عمرو براى بیت‏المال مصر در جلو منبر قبّه‏اى بر چند ستون ساخت.

بیت‏المال دمشق مدتى در مسجد اموى نگهدارى مى‏شد. پیترسن مى‏نویسد: در فلسطین، بیت‏المال هر شهر در مسجد اصلى آن نگهدارى مى‏شد. این سنت بدان سبب بیشتر تقویت شد که دولت گاهى از مسجد براى انجام امور مالى عمومى خود بهره مى‏برد.»[6]

از جمله نوع دیگر کارکرد اقتصادى که عمدتاً در مساجد و با مشارکت و همیارى مردم و در راستای کمک اقتصادى به مردم، انجام مى‏گیرد، مى‏توان از: تشکیل صندوق قرض‏الحسنه، ارائه خدمات بانکى اعم از حفظ سپرده‏هاى مردم و واگذارى وام بدون بهره که از طریق شوراى صندوق قرض‏الحسنه است، نام برد.

این سنت حسنه قرون متمادى است که بین مؤمنین نمازگزار مساجد انجام مى‏شود. با توجه به تأکیدات فراوان آیات و روایات درباره منع انجام معاملات ربا، تشکیل صندوق هاى قرض‏الحسنه از بهترین روش هاى اقتصادى براى رفع احتیاجات مالى و اقتصادى مردم است که خاستگاه اولیه تشکیل این نوع صندوق هاى خیریه و قرض‏الحسنه مساجد بوده‏اند.

علاوه بر آن مى‏توان از تشکیل فروشگاه ها و تعاونى‏هاى مصرف محله نام برد که توسط هیئت امناء مساجد برای رفع نیازهاى ضرورى جمعیت، حوالى مسجد انجام مى‏گیرد و نوع دیگر کارهاى اقتصادى که عمدتاً در مساجد صورت مى‏گیرد و بیشتر جنبه خیرخواهانه و بشر دوستانه دارد، جمع آورى پول براى مستمندان و نیازمندان و خرید جهیزیه براى خانواده‏هاى کم درآمد و فقیر و پیدا کردن کار براى بیکاران و نیز جمع آورى کمک و اعانه براى ساخت کارگاه هاى تولیدى و مراکز کوچک اقتصادى که در امر کمک رسانى و با هدف خیرخواهانه و فى سبیل‏الله در حال انجام و فعالیت است.

با توجه به اینکه در ادوار گذشته، مساجد در مرکز شهر بود و بازار در کنار آن ایجاد مى‏شد، اکثر مساجد داراى حجره‏ها و دکاکین بوده‏اند که درآمد حاصل از اجاره یا تجارت آنان براى مسجد هزینه مى‏شد، و این درآمدها بخشى از فعالیت‏هاى اقتصادى مسجد را تشکیل مى‏داد که در راه کارهاى عام‏المنفعه یا تعمیر و نگهدارى و توسعه مساجد یا در امر کمک به ابن‏سبیل و فقیران و مستمندان هزینه مى‏شد.
از دیگر راه هاى تأمین هزینه مساجد وقف است. معمولاً بعضى از مساجد داراى زمین، مغازه یا کارگاه‏هاى تولیدى هستند که توسط مؤمنین با هدف توسعه و ترویج فرهنگ اسلامى وقف مى‏شد و درآمد حاصل از این زمین ها بالنسبه صرف امورات فوق الاشاره مى‏شد.

از دیگر نقش غیر مستقیم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمه جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. با توجه به اینکه مساجد در اکثر کشورهاى جهان اسلام داراى محوریت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر مسجد داراى نقش فعالى است و هنگام نماز مسجد محل مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت نیز در هر جلسه نماز با دعوت نمازگزاران که عمدتاً در فعالیت‏هاى اقتصادى فعال هستند، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى با نقل آیات، روایت و احادیث حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى دعوت مى‏کند که این موعظه و سخنرانى ائمه جماعت در مسجد تأثیرى عمیق در نمازگزاران ایجاد کرده و به تبع، آنان از نظر اخلاقى و براى رعایت مسائل شرعى مجبور به فعالیت سالم اقتصادى مى‏شوند.

خدمات بین مساجد و بازرگانان متقابل بوده است. یعنى همچنانکه مسجد در امر اقتصادى به کمک تجار و بازرگانان شتافت، بازرگانان نیز نقش مهمى در گسترش اسلام و ساخت مساجد در مسیر حرکت و دیگر سرزمین‏هاى دور دست داشتند.

«ونساى مونتاى دانشمند فرانسوى مى‏گوید: این نیز شیوه بازرگانان مسلمان در سرزمین‏هایى بود که در شرق هندوستان قرار داشت. اگر کاروان هاى بازرگانان مسلمان در یک محل چند بار فرود مى‏آمدند، در آنجا مسجدى مى‏ساختند تا محل تجمّع آنان باشد. چیزى نمى‏گذشت که مردم محل به این مسجد روى مى‏آوردند و به اسلام مى‏گرویدند. راه هاى بازرگانى، راه هاى اسلام در آسیا بود؛ چنانکه در آفریقا نیز راه اسلام همینطور بود.»[7]