خداوند متعال با این سوگند علاوه بر آنکه اشاره به جنبه های تکوینی و آفرینشی قلم در آغاز خلقت و پدید آمدن جهان نموده است ، ارزش، قداست وتعهدی را که صاحبان قلم باید به آن ملتزم باشند ، به انسانها یادآور شده است.

و در منظری دیگر،اهمیت و جایگاه این وسیله انسان ساز را در آموزه های دینی وبا عبارتی بسیار پر مغز و پر معنا با عنوان مداد العلماءافضل من دماء الشهداء: مداد عالمان برتر وبا فضیلت تر از خون شهیدان است را در می یابیم. درهمین ارتباط، روایتی از حضرت امام صادق (ع) آمده است که می فرمایند: اذا کان یوم القیامه جمع الله عز وجل الناس فی صعید واحد و وضعت فتوزن دماء الشهداء مع مداد العلماء فیرجح مداد العلماء علی الشهداءترجمه: « چون روز قیامت فرا رسد خداوند اولین و آخرین مخلوقات را در یک سرزمین گرد می آورد و ترازوها برقرار می گردد سپس خون شهید با مرکب قلم عالمان سنجیده می شود واین نتیجه بدست می آید که مداد عالمان از خون شهیدان سنگین تر است»[1] چرا که بسترهای تأثیرگذاری را که موجب می شود تا افکار و اذهان شهداء در آن شکل بگیرند عالمان و اصحاب قلم فراهم نموده اند. اگر قلم متعهد باشد افرادی متعهّد ومتدیّن پرورش می دهد. و اگر غیر این باشد انحراف و کژی ها ازتراوشات قلم نشأت می گیرد.

قبل از اینکه به محور اصلی بحث وارد شویم ، بایسته است در ابتدا به تعریف مفهوم قلم پرداخته شود تا با مفهوم شناسی دقیق و صحیح ،بتوان در تبیین درست کلید واژه بحث وجایگاه قلم ، به درک بهتر و سهل الوصول مطالب ومفاهیم مطروحه در این مقال دست یافت .

 تعریف لغوی قلم در لغتنامه دهخدا متعیّن به واژه های زیر است:

-      {قَل لَ } {ع مص}چیدن و تراشیدن ناخن وجزآن را.

قلم در فرهنگ فارسی عمید، به معنای نی تراشیده که با آن بنویسند تعریف شده است.

- همچنین در تعریف اصطلاحی که از قلم می توان ارائه نمود عبارت است از : وسیله ای است چوبی یا فلزی که توسط آن با مرکب یا جوهرمطالبی روی کاغذ یا هر وسیله ای دیگر که امکان نوشتن بر روی آن وجود داشته باشد ، می نویسند.

معنای موسع و فراخ قلم ، شامل هرگونه معرفت و شناخت و آگاهی که انسان می تواند کسب کند ،    می شود. اما معمولاً مقصود ما از قلمً معنای مجازی آن یعنی همان کتابت ، نوشتن و تقریر و تحریر مسائل مختلف است. آنچه از معنای قلم بیشتر به ذهن متبادر شده و   می تواند باعث ماندگاری و تاثیر و ترویج ادب ، فرهنگ ، ادبیات و هنر باشد، همین معناست .

در یک نگاه کلی می توان اذعان داشت که کل مطالبی که توسط قلم به رشته تحریر در می آیند دارای سه هدف یا انگیزه می باشند:

 الف – دارای اهداف متعالی ، بار مثبت و در راستای وصول کمال انسانی وارتقاء امور معنوی بشر می باشند.

ب- دارای اهداف مربوط به امور دانی ، بار منفی ، و مسائل غیر انسانی  می باشند که زمینه سقوط بشر را  فراهم می نمایند.

 ج- مطالبی خنثی و بی هدف که نقشی در صعود یا سقوط هویت انسانی نداشته و دانستن یا ندانستن آنها ،تأثیری در زندگی انسان ندارد.

بنابر این قلم می تواند همزمان دارای دو نقش خاص ، سلبی و ایجابی ، یا مثبت و منفی در زندگی بشر باشد : اینکه او را به درستی به مسیر کمال و تعالی و پیشرفت آگاه سازد ، یا با فریب او و القای آگاهی کاذب و مخرب در واقع با استفاده از قوه آگاهی و شناخت انسان ، او را به چاه ظلمت جهل و تباهی سوق دهد و به راه  فساد و انحطاط بکشاند ، از اینجاست که نقش تعهد آفرین قلم و معنای سوگندی که خداوند در قرآن کریم ، بدان یاد کرده است. روشنتر و نمایانتر می شود. حال که دانستیم قلم می تواند این دو ویژگی را همزمان و به صورت یکسان در خود داشته باشد ، به  طلیعه این بحث یعنی تبیین نقش قلم در ترویج فرهنگ ایثار، باز می گردیم .

در مورد قلم و امکان تاثیر آن در ترویج و اشاعه فرهنگ ایثار در فرد و جامعه ، ابتدا ذکر این نکته ضروری است که مقصود ، قلم صوری و فیزیکی نمی باشد ، هر چند در اینکه همین قلم فیزیکی نیز در تبیین موضوع مورد اشاره و عنوان تحقیق ما خالی از تأثیر نیست، هرچند مقصودمان اشکال و صور وانواع مختلف آن اعم از قلم سنتی و مدرن و الکترونیکی عصر حاضر باشد. در واقع، همین تنوع و گونه گونی انواع قلمهای فیزیکی نیز، ما را متوجه مفهومی عامتر و معنایی گسترده تر از قلم می نماید که همان « قلم مجازی » یا نقش ثانوی و یا تاثیر آن درانسان است. همین ویژگی است که باعث ماندگاری قلم نیز می گردد ، به عبارت دیگر، دامنه تاثیر معنایی و مجازی قلم به حدی است که ممکن است هم صاحب قلم ، و هم آنچه بر کاغذ یا اوراق و صفحات مختلف حک شده و ترسیم می گردد را به صورتی فراگیر از لحاظ زمانی یا مکانی ، در طول تاریخ مطرح ساخته واثر بجا گذاشته شده را بعنوان یک مرجع ماندگار،زبانزد خاص وعام نماید.،

نقش قلم در ترویج فرهنگ ایثار وشهادت از دو منظر و بُعد قابل بررسی می باشد:

الف- بعد شکلی :

آنچه تبلیغات را معنا و مفهوم می بخشد قلم است، با قلم است که بسیاری از امور تبلیغاتی و قالبهای تبیین آثار و ارزشهای دفاع مقدس شکل میگیرد.

برای ساخت فیلم جنگی فیلمنامه ای لازم است که با قلم تحریر می شود.برای نمایش و تئاتر، متنی لازم است که با قلم انجام میگیرد نظیر نوشتن داستان ، رمان ، خاطره ،مقاله ،شعر و... همه اینها مدیون قلم هستند تا واقعیتها، رویدادها و پدیده های مختلف در طول تاریخ را ،ماندگار کنند. اگر قلم نبود واقعه کربلا شاید بدرستی برای ما اطلاع رسانی نمی شد

با این تفاسیر، قلم، دارای رسالتی بسیار بزرگ وسنگین می باشد. رسالتی که در صورت عدم توان و بکار گیری تمام ظرفیتهای لازم نمی تواند واقعیتهای جنگ را آنگونه که بوده و می بایست برای ما تببین و تشریح گردد بیان نماید.

ب- بعد ماهوی :

بعد ماهوی ویا معنایی، به نفس قلم و نوشته هایی باز می گردد که در راستای بیان ارزشهای جنگ و ارائه تصویری گویا از انسانهای وارسته و صادق و مجاهد به معنای واقعی صورت تحقق یافته است.بر این اساس، بسیاری از خمیرمایه های اصلی و معنوی جنگ تنها از طریق قلم و با فکری متعهد شکل میگیرد..

داشته های امروز ما مدیون و مرهون ایثار و رشادتهای رزمندگان اسلام و نیز راویان و قلم به دستانی است که توانستند تنها بخش ناچیز واندکی از آنچه که بود و وجود داشت را به نسلهای بعدی انتقال دهند.

هنگامی که از قلم و نقش آن در نشر و ترویج فرهنگ ایثار سخنی رانده می شود پیش فرضمان این است که قلم می تواند در این زمینه به عنوان یک علت و عامل موثرعمل نماید، اما اینکه این علت و عامل نقشی اساسی دارد ، یا از نقش و جایگاهی فرعی و جنبی در تکوین آن پدیده برخوردار است ، موضوعی است که بواسطه تحقیقی فراگیر و مبسوط حاصل شده و روشن می گردد.

اگر نگاهی به سیر تاریخی جریانها و رویدادهای تاریخی از دیر باز تاکنون بیافکنیم ، در خواهیم یافت که هر حرکت و فرآیندی برای مانایی، نیازمند دو مؤلفه مهم و اساسی می باشد:

 1- اصل آن حرکت ویا جریان تاریخی و میزان بهره مندی آن از مفاهیم اصیل و ناب انسانی .

2- مولفه دیگر عوامل و جریاناتی هستند که بدرستی وبه شکل شایسته  بتوانند از طریق  قلم ودر قالبهای مختلفی که قلم زمینه ساز آن است تبیین گردند.

زمانی که اصل جریان،مقدس وناب باشد هر قلمی  توان و ظرفیت پیام رسانی آن جریان را ندارد، مگرآنکه قلم و صاحب قلم نیز متعهد و سالم باشند.وگرنه هر ناراستی را نشاید که با قلم آغشته به جوهر مسموم و ناپاک، قداست های رویدادی مقدس را بنگارد.راز و رمز مانایی پیام کربلا همگی مرهون قلم هایی است که با تأسّی از بیانات گهر بار اهل بیت (ع) به ثبت حماسه ها و زیبائیهای آن مکان مقدس پرداختند.

بنابراین، ما باید قلم را همسان سلاح ها و تجهیزات جنگ بدانیم چرا که بواسطه آن بخش مهمی از مفاهیم ،ارزشهای و اهداف دفاع مقدس و جنگ نابرابر به نسل های بعدی منتقل شده است.انچه امروز در جنگها مهم و بسیارتأثیر گذار است ،تبلیغات روانی و در دست گرفتن افکار و اذهان جامعه جهانی از طریق هدایت هدفمند اخبار و برنامه های جهت دار می باشد . امروزه به تبلیغات  بیش از خود جنگ پرداخته می شود.(آمریکا در حمله به عراق 80 میلیارد دلار هزینه تبلیغاتی کرد تا افکار عمومی جهانی را آماده قبول جنگ با عراق بکند و بعد از آن بود که توانست با 40 میلیارد دلار هزینه واقعی برای جنگ، عراق را به اشغال در آورد .اثر گذاری که تبلیغات دارد بر هیچ کسی پوشیده نیست ،همانگونه که حضرت امام (ره) فرمودند:«سلاح تبلیغات برنده تر از سلاح جنگ است» این بیان گرانسنگ مؤید این ادّعاست.

قلم و تعهد :

از آنجا که قلم، باعث ماندگاری و ترویج و تاثیر سخن و پیام آن در بستر زمان وتاریخ بوده وعامل اصلی گیرایی و نفوذ آن در اذهان مردم در اعصار و قرون مختلف تلقّی می شود، حقایقی را از پس پرده جهل، نادانی ، ظلمت و غفلت به جهان آگاهی و شناخت و روشنایی می کشاند ، چنانکه شاعری با اشاره به همین ویژگی گفته :

بانگ قلمم در این شب تار                 صد نکته خفته کرده بیدار

شهید آوینی که به درستی سید شهیدان اهل قلم نامیده شده است ، در یکی از مقالات خود تحت عنوان :« ادبیات آزاد ، یا متعهد ؟ » به خوبی بحث تعهد صاحبان قلم را تشریح نموده  و می گوید:قلم علاوه بر اینکه می تواند ، دارای دو نقش متضاد و دوبار مثبت و منفی ، ارزشی و ضد ارزشی باشد ، در حقیقت دارای یک ویژگی برتر و نقش فراگیرتری نیز هست که این نقش به صورت یک جبر تاریخی قلم را به سوی حق و نور سوق داده و تاثیر منفی و مخرب آن مانند : « کف آب » است که خداوند در قرآن کریم ،سوره اسراء آیه (81) وعده زهوق و زائل شدن آن را ، در برابر حق که امری ماندگار و همیشگی است داده است.

عبارت و قلم شهید آوینی اصولاً یک قلم متعهد قرآنی و وحیانی است ، مبتنی بر آموزه های اسلام و قرآن است ، از این رو آینده روشنی برای بشریت ترسیم می نماید که همان تحقق وعده الهی

« مهدویت » و « ان الارض یرثها عبادی الصالحون »[2] است.

آوینی به « هنر برای هنر» و فرمالیست و به تبع آن ، « قلم برای قلم » معتقد نیست ؛ او آرمانی والا در بانگ قلم خود می جوید و مرکب قلمش را نیز از خونهای ریخته شده در راه حق که خود یکی از مصادیق بارز آن بود و نیز خونهای جاری در رگ نویسندگان متعهد، آگاه ، دلسوز و مهذب جستجو می کند.

قلم در دست او و دیگر نویسندگان این طریقت و معنا ، رسانه ای بود ، که جز ترویج و نشر حقیقت ازلی و ابدی و مجاهده و ایثار در طریق دوست و عشق به معبود و محبوب یگانه حرکتی ندارد و اگر اراده ای باید باشد تا این قلم، برگ برگ کتاب عشق را درنوردد  و چهره ای از دوست حقیقی و جلوه و رشحه ای از جمال یار ترسیم نماید ، این اراده و ایمان از قلبی نشأت می گیرد که او نیز آبشخور دریای بیکران احدیت و سرمدیت و ریشه در عالم قدس و ملکوت باری دارد ؛ سید اهل قلم معتقد است : « اگر حقیقت اسلام ، یعنی اسلام ناب را اکنون در نظر مردمان جهان به شوائبی آلوده اند که قرآن از آن مبراست ، پس هنر نیز نسبت به زدودن این شائبه ها و تصفیه آن وظیفه مند است. »

شکی نیست، قلمی که نگارش واقعیتهای عینی را از طریق ذهن خویش داشته و ثبت ارزشهای دفاع مقدس را با هدف ترویج وبسط بر عهده دارد ، خود نیز باید لباس حقیقت  پوشیده باشد، امروز قلم به دستان این طریقت  از آن جهت عزیز و ارجمندند که به ذات حق تعالی که قلم و قدم و ایثارشان همه مخلصانه برای او جریان یافته است ، انتساب دارند و همین نسبت است که موجب برازندگی است. چرا که قدر و شرف انسان به چیزی است که می جوید ، می پوید و می گوید. چنانکه حسان درمدح رسول گرامی اسلام(ص) چنین می سراید :

و ما مدحت محمدً بمقالتی              انی مدحت مقالتی بمحمدٍ

 من وقتی در مورد محمد (ص) شعر می گویم ، آن حضرت را مدح نمی کنم بلکه شعر خود را مدح می کنم ، برای اینکه با پرداختن به موضوع و شخصیتی چون پیامبر (ص) مقالت (شعر) خود را ارتقاء بخشیده و بالا می برم.

بنابراین واقعیت آن است که اگر « هنر برای هنر » نیست ، و « قلم برای قلم » ، اما هر دو از آنچه در وصف و مدحش می پویند و می نویسند ، متاثرند ، پس می توان گفت : قلمی که برای راستی و ایثارمی نویسد ، خود از سنخ اوست و اعزاز و اکرامش هم از اوست. نتیجه آنکه، اگر چه قلم در جای خود باعث ترویج و گسترش ایثار می گردد ، اما ارزش و کرامت و والایی خود را مدیون آن چیزی است که دفاع و مدحش را بر عهده گرفته است، از این تعهد و التزام نتیجه دیگری هم عاید می شود ، اینکه مکتوبات و مکاتبات ایثارگران ، اهل قلم باشند ، یا نباشند ، خواه ناخواه تاثیر خود را در ایجاد روحیه ایثارگری به جای خواهد گذاشت . و شاعر چه زیبا سروده است دراین معنا که :

من با تو به شعر ناب تبدیل شدم                 ابری شدم و به آب تبدیل شدم

    مهر تو به آسمان کشیدم از خاک        تا اینکه به آفتاب تبدیل شدم

برای ترویج و گسترش فرهنگ ایثار و شهادت باید حوزه ها وپانرهای متنوعی در این زمینه  مورد مطالعه ، دقت و واکاوی قرار گرفته و تحلیلها و نقدهای لازم توسط منتقدان عرصه قلم و ادبیات به عمل آید. از تک نگاریها و زندگینامه های رزمندگان گرفته تا نامه ها ،مکاتبات و داستانهای بلند و کوتاه و نیزداستانک و خاطره و ترجمه ها گرفته تا تحلیلها ، نقدها ،گزارشها، تحقیقها و پژوهشهای علمی و ادبی همه باید به دقت، توسط کارشناسان و اصحاب قلم مورد استفاده و بهره برداری قرار گیرد تا به طور دقیق و مو شکافانه، تمام اضلاع و ابعاد پیدا و پنهان ارزشها و هنجارهای دوران دفاع مقدس برای مانایی و استفاده نسل های بعدی به عنوان یک فرهنگ اصیل و پاک که پتانسیل و ظرفیت ایجاد فضایی پویا برای استمرار و تداوم حرکت اسلام ناب محمدی که زمینه ساز ظهور حضرت بقیه الله الاعظم را دارد مورد واکاوی و بازشناسی قرار گیرد.

در حال حاظر بایسته است به نحوی شایسته راهبردها و چشم انداز وضعیت بکار گیری  ظرفیتهایی که قلم می تواند در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت ایجاد نماید به درستی و روشنی تبیین شود تا تمام زمینه های مرتبط با قلم به خصوص حوزه نوشتاری ارزشهای  دفاع مقدس و راهکارهای تقویت و توسعه ادبیات و مفاهیم  مقاومت در آثار مکتوب، روشن گردد این مهم محقق نمی شود مگر با ایجاد نگاهی تازه و جدی در این خصوص از قبیل  برگزاری میز گردهای علمی و پژوهشی مختلف در دانشگاهها و مجامع علمی واطلاع رسانی کافی و...  این کار سخت و غیر ممکن نیست، زیرا جریان دفاع مقدس، حماسه ای بزرگ وبه یادماندنی است که برای تبیین وتشریح دقیق و اصولی آن نیز باید کارها و اقداماتی بزرگ و علمی انجام داد.

امروزه در همه کشورهای جهان،هنوز هم درخصوص دوران جنگهای جهانی اول و دوم ، مطالعه، واکاوی و آثار قلمی در قالبها و سبکهای مختلف به خصوص رمان و داستان  که دستمایه بسیاری  دیگر از زمینه های ادبی و هنری و سینمایی است  مورد نقد و تحلیل ادبی و هنری قرار می گیرد.

بنابراین، تردیدی نیست که دست نوشته ها ،یادداشت ها ، مکاتبات ، دفتر چه های خاطرات،نامه ها، وصیت نامه شهدا ، محاورات و واژه های روزمره بکار رفته در ادبیات گفتمانی و دیالوگهای  رزمندگان و.. بسترهایی هستند که میتوانند  بیشترین تاثیر را در ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و از خود گذشتگی داشته باشند. منتهی باید در این ارتباط وضعیت را به گونه ای ایجاد کرد که با تشکیل بانک جامع اطلاعات و داده ها،تمامی این آثار را به صورتی که امکان بهره گیری و استفاده از آنها برای نویسندگان، محققان و پژوهشگران وجود داشته باشد  به آسانی فراهم گردد.

یکی از ضعفهای جدی که در حال حاضر  جلب توجه می نماید این نکته مهم است که متاسفانه تاکنون نتوانسته ایم به طور گسترده و وسیع از خاطرات رزمندگان دفاع مقدس از طریق مصاحبه یا گفتگو و ضبط و ثبت خاطرات و حرفهای شنیدنی که همانند گنجی گرانبها و ارزشمند در دل آنها نهفته است بپردازیم. با عنایت به اینکه رزمندگان دفاع مقدس ازقشرها و طبقات مختلف اجتماعی بودند ،تمامی آنها امکان بیان خاطرات را از طریق قلم هایشان ندارند . بر ما فرض و واجب است که از طریق قلمهایی که توانمندند اما خمیر مایه ، مطالب و مصالح اولیه لازم برای نوشتن  در خصوص دفاع مقدس و واژه هایی چون ایثار ، شهادت ، از جان گذشتگی و... را ندارند از طریق تشکیل بانک جامع اطلاعات دفاع مقدس، زمینه نوشتن را برای این دسته از نویسندگان برای ترویج فرهنگ ایثار و شهادت فراهم نماییم.

والسلام