سوره های بقره آیات: 114،144،150،156 - مائده آیه 2 - اعراف آیه 29- توبه آیات: 18و 108 - اسری آیه 1 - حج آیه 40 - فتح آیات  25 و 27 - جن آیه 18.

«عبادت و راز ونیاز با خداوند نیاز واقعی وفطری هر انسان، مکمل و مقوم شخصیت  اوست،گرچه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند،ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه  بهتر وکاملتر تأمین می شود. بنابراین انسان بنا به فطرت خویش،معبد و مسجد را دوست می دارد وبدان عشق می ورزد.پژوهش های تاریخی نشان میدهد که معبد با انسان هم راه وهم زاد بوده است.از این رو ائمه معصومین(ع) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مومنین برشمرده اند.»[1] و«از طرف دیگرگرایش فطری انسان،او را وادار می کند،تا در مکانی که انتساب بیش تری با خداوند دارد،او را پرستش نماید و با او راز و نیاز کند.جایگاهی که منسوب به خداست، بهتر می تواند بشر را از امواج دغدغه ها و اضطراب ها دور کند وبه ساحل آرامش و اطمینان برساند.»[2]

با نگاهى گذرا به تاریخ اسلام در مى‏یابیم که على‏رغم گذشت چندین قرن از ساخت اولین مسجد بدست پیامبر اسلام(ص) همچنان شأن،قداست وحیات معنوى آن حفظ شده است و هیچگاه در طول تاریخ جایگاه والاى خویش را در میان عامه مردم از دست نداده است و تحت تأثیر شرایط زمانى و مکانى و نیز نوع برخورد حاکمان و سلاطین قرار نگرفته است و در طى این دوران متمادى همواره تأثیرى شگرف براندیشه های دینى ومعنوی اجتماع مسلمانان داشته است.

اولین مسجد در اسلام که توسط پیامبر گرامی اسلام(ص)در مهاجرت به مدینه تأسیس شد،باانگیزه معنوی وبراساس وپایه تقوا و باکارکردی معنوی بنا شده است. همچنانکه این نکته مهم و بسیار ظریف را خداوند متعال به صورت وحی به نبی مکرم اسلام(ص)گوشزد نموده است. و به آن حضرت اجازه ندادند در مسجدی که اهداف اصلی ساخت بر بی تقوایی و نفاق بوده است (مسجد ضرار) قدم بگذارند. (لا تَقُمْ فیهِ اَبَداً لَّمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى‏ مِنْ اَوَّلِ یَوْمٍ اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فیهِ فیهِ رِجالٌ یُّحِبُّونَ اَنْ یَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرینَ[3] :ترجمه:‏تو اى رسول ما هرگز در مسجد آنها قدم نگذار و همان مسجد «قبا» که بنیانش از اول بر پایه تقوى محکم بنا گردیده بر اینکه در آن اقامه نماز کنى سزاوارتر است که در آن مسجد مردان پاکى که مشتاق تهذیب نفوس خودند در آیند و خدا مردان پاک و مهذب را دوست دارد.)

با همین هدف بود که در تاریخ اسلام ما با مساجد مبارکه ومعنویت ساز(مساجدى که به وسیله افراد نیک و با اهداف و انگیزه‏هاى عالى والهى ساخته شده‏اند یا آنکه واقعه تاریخى ارزشمندى را در خود جاى داده‏اند و بدین‏ترتیب ارزش اصلى آن مضاعف گشته است.) و ملعونه نفاق پرور(مساجدى که به وسیله افراد بى‏تقوا و با اهداف و انگیزه‏هاى ضدارزشى بنا نهاده شده‏اند، به گونه‏اى که باعث دگرگونى ارزش ذاتى و معنوی آنها گردیده است) که نماد آن مسجد ضرار بوده است، مواجه می شویم:وَّ الَّذینَ اتَّخَذُوا مَسْجِدًا ضِرارًا وَّ کُفْرًا وَّ تَفْریقًا بَیْنَ الْمُؤْمِنینَ وَ اِرْصاداً لِّمَنْ حارَبَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَیَحْلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنآ اِلاَّ الْحُسْنى‏ وَ اللَّهُ یَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَکاذِبُونَ‏[4] ترجمه:آن گروه منافقى که مسجدى براى زیان اسلام برپا کردند«که خلق به مسجد پیغمبر و نماز او حاضر نشوند» و مقصودشان کفروعناد و ایجاد تفرقه کلمه بین مسلمانان و مساعدت با دشمنان دیرینه خدا و رسول بود وبا این همه قسمهاى مؤکّد یاد مى‏کنند که «در بناى این مسجد» جز قصد خیر و توسعه اسلام نداریم خدا گواهى مى‏دهد که محقّقاً دروغ مى‏گویند.

از سوی دیگر نقش شگرف وتاثیر گذاری که مسجد در بسط وتوسعه مبانی اعتقادی و معنوی دین مبین اسلام داشت امری انکار ناپذیر است. با توجه به جایگاه ونقش عظیم این مکان مقدس بود که در تمام فتوحات اسلامی که توسط لشکریان اسلام در سرزمینهای دیگر انجام می گرفت اولین پدیده جغرافیایی که منصه تحقق می یافت ساخت سریع مساجد توسط سربازان اسلام بوده است.زیرا پیامبر گرامی اسلام (ص) امکان تبلیغ جامع الاطراف اسلام را در مساجد میسر میدید و بستر سازی لازم جهت تعریف مسجد به عنوان پایگاهی که به طور مستمر به ترویج فرهنگ معنوی جوامع می پرداخت را فراهم نمود. این عمل پیامبر(ص) در واقعبا هدف فرهنگ سازی در جهت تبیین وتقویت امور معنوی در سطح جوامع بوده است.در حقیقت اولین مکان معنوی که در سراسرگستره حکومت اسلامی به طور منظم و فراگیر پراکنده بود و حضوری چشمگیر و فعال در اداره معنوی قلوب مسلمانان داشت، مسجد بوده است. 

# -روحانیت و مسجد:

 همانگونه که پیامبر گرامی اسلام(ص) مسجد را به عنوان پایگاه اصلی و مهم خویش قرار داده و کار تبلیغی واصلاح و هدایت معنوی جامعه را در مسجد برنامه ریزی میکردند. در حال حاضر بایسته است روحانیت معظم با تأسی از سیره و سنت نبوی (ع) و بهره گیری ازپتانسیل بالقوه، ظرفیت وتوان بالای انسان سازی این پایگاه مهم ومقدس ، ضمن شناسایی زمینه ها و حیطه های فعالیتهای متنوع ومتکثر فرهنگی دینی که قابلیت اجرایی در سطح مساجد را دارا بوده ونیز استفاده از ابزار نوین تبلیغی و به کار گیری ادبیاتی کارآمد در جذب عامه مردم دراستقبال  واقبال از برنامه های مساجد  با بسط و توسعه همه جانبه آن امکان ترویج فرهنگ دینی و نوسازی معنوی در سطح جامعه وجود دارد.

دراین راستا ضروری است شناخت کاملی از این دوعنصرتأثیرگذار به عمل آید. شناخت درست و صحیح میزان توانمندیهای این دو یعنی روحانیت به عنوان مرجع فکری وعقیدتی اقشار مختلف جامعه و مسجد به عنوان پایگاه تبلیغ وترویج فرهنگ دینی و معنوی از شأن ومنزلت بالایی در میان عامه مردم اجتماع برخورداراست. صورت گیرد تا در سایه هماهنگی بین این عناصرمکانی وانسانی شاهد رشد و توسعه روز افزون دین مداری و دین محوری در بین آحاد جامعه اسلامی که مقدمه فرهنگ سازی آموزه های دینی وترویج و نوسازی معنوی درسطح جامعه است، باشیم. با توجه این که یکی از مهمترین و اصلی ترین  وظیفه روحانیت معظّم تبلیغ دین مبین اسلام می باشد، مساجد میتوانند این امکان وبستر را (با توجه به جایگاه والای آن) برای آنان فراهم نمایند تا  آنان بتوانند درتمام حوزه های تبلیغی و عملیاتی کردن آموزه های دینی و سیره وسنت نبوی (ص) و ائمه اطهار(ع) به فعالیت بپردازند. مساجد تنها برای اقامه نمازهای یومیّه به جماعت نیست که روحانیون فقط به عنوان امام جماعت در آن حضور پیدا نمایند. همچنانکه پیامبر گرامی اسلام (ص) بیشترکارهای اجرایی و حکومتی ونیز رسیدگی به امور تبلیغی و حتی مسائل ومشکلات مسلمین  را در مسجد رتق وفتق می کردند. اکنون نیز جامعه روحانیت با تأسی از منش و روش آن بزرگوار ، بایسته  است مساجد را به عنوان محور فعالیتهای تبلیغی و دینی قرار داده و تمام اهتمام وتلاش خویش را جهت ترویج معنویت و کمال انسان فرهم نمایند.

با عنایت به مطالب مطروحه بالا، دراین مقال سعی شده است، زمینه ها وکارکردهایی که در حال حاضر امکان بازشناسی و بازتعریف آن درحوزه عملکردی مساجد وجود داشته و روحانیت می توانند جهت ترویج ابعاد مختلف معنویت ازآن بهره گیری نمایند با تأکید برنقش وجایگاه مسجد ذکرشده است:

# - مسجد و ترویج معنویت درجامعه :

در میان اماکن و پایگاههای موجود و فعال در حوزه دین و مذهب ، به طور قطع و یقین می توان ابراز داشت که مناسب ترین و بهترین مکان به عنوان پایگاه تبلیغ و ترویج معنویت در سطح جامعه،مساجد می باشند. دلایل مشروحه ذیل مؤید این ادعاست :

1- مسجد بیوت الله است . یعنی خانه خدا ، خانه ای که بنیان،ذات واصل آن با هدف بسط معنویت و دینداری بنا شده است.

2- محیط و فضای حاکم بر مسجد ، حال وهوای معنوی دارد و فضای معنوی بر آن حاکم است.

3-  مدیرت ونحوه اداره مسجد یک مدیریت معنوی والهی است.

4-  صبغه مسجد، صبغه ای معنوی و بوی معنوی وخدایی دارد.

5- جایگاهی را که مسجد در بین عامه مردم بدان مشهور و معروف شده شهره ای معنوی و الهی دارد.

6- نیات و اهداف اصلی بنا کنندگان و اداره کنندگان آن  عمران معنوی است. وانگیزه مادی در آن مفهومی ندارد.

7-  کارکرد مسجد در درجه نخست کارکردی معنوی و دینی است.

8-  ورود وحضور و جذب مخاطبان و نمازگزاران دارای انگیزه و مایه های معنوی بوده وبا هدف کسب معنویت در مساجد حضور پیدا میکنند.

9-  بروندادها و خروجی های  مسجد با خمیر مایه های معنوی همراه بوده و موجبات تقویت وبسط معنویت را برای مخاطبانش فراهم می سازد.

10- اجتماع تشکیل یافته در مسجد ، اجتماعی معنوی است.

11- نتایج وبازخورد حضور در مسجد احصاء رفتار و منشی معنوی است.

12- ارزش ها ی حاکم بر مسجد حاوی ارزشهای معنویست.

13- اهداف آرمانی حاکم برمسجد آرمانهای معنویست.

14- برنامه ها وافعال واعمالی که در مسجد انجام میگیرد تماما به طور مستقیم معنوی بوده یا در جهت تقویت وتثبیت معنویت در مخاطبان اجرا می شود.

#-  مسجد و کارکردها:

با نگاهى گذرا به تاریخ از صدر اسلام تاکنون در مى‏یابیم که مسجد از آغاز پیدایش به عنوان مرکز ثقل رسالت پیامبر، منشأ تحولات و خدمات و پایگاهى براى ابلاغ پیامهاى الهى و وحى و بسط رسالت به شمار مى‏رفته است. مسجد مرکز سازماندهى و برنامه‏ریزى امور مسلمین بوده است و پیامبر گرامى اسلام نیز بسیارى از دستورات الهى و مشورتهاى اجتماعى، نحوه اداره‏ى حکومت و سیاستهاى جنگى، بستر سازى فرهنگى، احکام و اعمال عبادى را در مسجد انجام مى‏داده و در کنار اعمال و انجام فرایض دینى، مساجد به عنوان کانون فعالیتهاى فرهنگى - اجتماعى - سیاسى - اقتصادى - قضایى و آموزشى محسوب مى‏شده است. در طول تاریخ نیز نه تنها از کارکردهاى مسجد کاسته نشده، بلکه به فراخور زمان و مکان بر تعداد کارکردهاى آن نیز افزوده شده و مساجد بیش از پیش به نقش آفرینى و تحول سازى در سطح جوامع اسلامی ادوار گذشته پرداخته است.

اگر باز تعریفی به انواع کارکردهای متنوع ومتکثر مساجد داشته باشیم،این نکته مهم روشن خواهد شد که برخی از کارکردها از آغاز شکل گیری مسجد تا کنون همواره به صورت مؤلفه ای تفکیک ناپذیر و با آن همراه بوده اند، اما تعداد دیگری از کارکردها با توجه به نیاز جامعه و شرایط ایجابی به مسجد اضافه شده اند و پس از رفع  نیازها و بوجود آمدن شرایط جدیدتر که نیازی به ادامه آن کارکرد وجود نداشته از مساجد جدا شده،یا در بخشهای دیگر الحاق ،ادغام و یا نوسازی شده و یا اینکه به دلیل عدم نیاز جامعه از بین رفته اند .بدین ترتیب ما با دو نوع کارکرد در مساجد مواجه بوده ایم:

   الف - کارکرد اصلی و دائمى مسجد: کارکرد عبادى و مناسکى آن است که با هدف افزایش ابعاد معنوی و بینشی تمام سطوح ولایه های جامعه انجام می گیرد .این کارکرد معنویت محور در راستای آیه شریفه «وما خلقت الجن والانس الالیعبدون»[5] که هدف از خلقت تمامی مخلوقات را انجام اعمال عبادی ومعنوی می داند، بوده که در راستای هدفی متعالی قرار گرفته است.این کارکرد درادوار گذشته و در طول تاریخ  اسلام همواره و بطور مستمر همراه مسجد بوده و انقطاع وگسستی بین آن دو (مسجد وکارکرد معنوی) صورت نگرفته است.ودرواقع از الزامات اصلی و مهم در بنای مسجد احیاء وترویج این کارکرد معناگرا و انساز ساز بوده است.گر چه در بعضی از مقاطع تاریخی بنا به دلایلی از جمله شرایط و فضای معنوی حاکم بر جوامع و نوع نگاه و رویکردهاى خاص مسلمانان به امر معنویت و امور عبادی ونیز مقضیات زمانی ومکانی از شدت و ضعف برخوردار بوده است.

    ب- کارکردهاى فرعى و مقطعى مسجد:«این کارکردها نیز داراى ویژگى‏هایى است که باعث تقویت آنهادر مسجد شده است. ویژگى اصلى این کارکردها در نوع رویکرد مؤمنان نسبت به فعالیت‏هاى موجود در آن نهفته است، چرا که مسجدیان از باب آن که مؤمنند در مقاطعى خاص انجام چنین امورى را براى خود واجب دیده و وظیفه خود پنداشته‏اند و این قبیل امور که مورد توجه مومنان با انگیزه‏هاى ایمانى و دینى است، چیزى نیست جز امورى قربى، که مؤمنان در اقدام به آن تقرب به درگاه الهى و تحصیل رضایت بارگاه ربوبى را در نظر دارند.»[6]

    از سوى دیگر،امورى «درجامعه اسلامى وجود دارد که در مقاطعى از زمان جزو نیازهاى ضرورى جامعه قلمداد مى‏شود ولى متولى خاصى ندارد و نهادى خاص براى رتق و فتق امورآن در جامعه تأسیس نشده است. این گونه امور به محض ضرورت یافتن،از نظر اجرا و اداره جزو امور قربى خواهد بود که شارعِ مقدس، راضى به ترک آن نیست. لذا پرداختن به آن از واجبات کفایى است که بر متطوعینى که شرایط لازم را داشته باشند متعین و در زمره امور عبادى قرار مى‏گیرد که پرداختن به آن به قصد قربت و براى رضایت درگاه الهى خواهد بود و از آن جهت که در جامعه اسلامى این گونه امور قربى و عبادى در مساجد تبلور مى‏یابد، لذا مسجدیان اولین اقدام کنندگان به آن امور هستند و در مکانى از مسجد، یا مجاورت آن و یا در صورت نیاز با احداث مکانى مناسب در مجاورت مسجد به آن مى‏پردازند.»[7]

   در همین ارتباط بایسته است که به این نکته اساسی اشاره شود که آنچه در کارکرد فرعی مسجد حائز اهمیت استان است که «آمادگى مسجد براى پذیرش مسئولیت‏ها و کارکردهاى جدید متناسب با ضروریات و نیازها، تنها به خود مسجد به عنوان یک مکان باز نمى‏گردد، بلکه بیشتر به مسجدیانى برمى‏گردد که آمادگى خود را همیشه حفظ مى‏کنند، تا با قصد خدمت و تقرب الهى در رفع نیازها و حل معضل‏هاى اصلى اجتماع نقش‏پذیر بوده و مشارکت نمایند.

    اما همواره باید توجه داشت که گستردگى جامعه، پیچیدگى روابط، تکثر سازمانها و نهادها و وسعت گستره نیازهاى ضرورى، امر گزینش کارکردهاى متناسب براى مسجد را پیچیده مى‏سازد.»[8]

#- بازیابی نقش مسجد در ایجاد وتقویت معنویت در جامعه :

باز شناسی و باز تعریف نقش و کارکرد معنوی مسجد در صدر اسلام با هدف احیاء و بسط زمینه ها و بسترهای توسعه این امر مهم جهت محوریت یا متن ابعاد مختلف دینی در جامعه امروز بسیار ضروری است.بازکاوی چنین نقشی در عصر پیامبر گرامی اسلام(ص)ما را به این مهم رهنمون می سازد که برای وصول به چنین هدف آرمانی باید مراحل مختلفی را طی کرد و این مراحل را به طور دقیق واحسن و بر اساس سلسله مراتب به انجام رساند.تا بتوان به موفقیت دست یافت.این مراحل که در زیر مورد اشاره قرار خواهد بر اساس برداشت و فهمی است که ازآموزه های دینی درارتباط با مسجد وابعاد معنوی آن و نیز نقش معنوی مسجد در سالم سازی اجتماع  دریافت شده است ارائه می شود :

#-  فرآیند احیاء و ترویج معنویت در سطح جامعه توسط مساجد:

الف- پالایش شکلی وماهوی:

دراین مرحله پالایش می بایست هم به صورت شکلی و هم به صورت ماهوی باشد. اگرچه پالایش ماهوی و معنایی بیش از شکلی تاثیر گذار و مؤثراست.

پالایش در امور ماهوی هم به امور ذهنی و درونی (نیات واهداف) وهم به رفتارها وافعال ،بانیان و واقفان ومنابع انسانی فعال مسجد بستگی دارد (تا شامل مصداق مساجد مبارکه شده وخدای نکرده وجه شبه مساجد ملعونه قرار نگیرند) از طرف دیگر حضور در مسجد به خصوص توسط نمازگزاران، نیاز به الزاماتی دارد (اخلاص در حضور مسجد، پاک بودن فکری و ذهنی، نیّت خدایی و...)که اگر این الزامات فراهم نگردد.اصل ایجاد وتقویت کارکرد معنوی مسجد دچار اشکال می شود.

همچنین در پالایش شکلی،نقشی که نمایه و آرایه های ظاهری مسجد  می تواند در ایجاد جاذبه و جلب نظر عموم ایفاء نماید مورد نظر می باشد والبته در این خصوص از نقشی که عوامل دافعه از منظر شکلی و فیزیکی مسجد می توانند ایجاد نمایند،نباید غافل شد.( مانند مناسب نبودن سیستم نظافت و گرمازا وخنک کننده و نیز تنظیف وبهداشت مسجد)

بنابراین پیش زمینه و مقدمه حضور معنوی مخاطبان در مسجد در وهله نخست مستلزم پالایش ذهنی و درونی بانیان و فعالان مسجد به ویژه ائمه جماعات مسجد می باشد زیرا با توجه به اینکه ائمه جماعات نقش بسیار مؤثری در تبلیغ معنویت دارند، می بایست از اخلاص در گفتار وعمل و رفتار برخوردار باشند تا بتوانند در اهالی مسجد تأثیر گذاری عمیق ایجاد کنند ودر وهله بعدی پالایش فیزیکی و شکلی مسجد با هدف افزایش انجذاب و تجلیب همانند توجه به بهداشت مسجد است.چرا که این امر مقدمه حضور گسترده تر نمازگزاران برای بهره گیری معنوی از حضور در مسجد می باشد.

ب- آمایش سرزمینی :

همچنانکه در تاریخ اسلام مرسوم بوده و این رسم جزو امور اساسی  و مهم در هنگام تصرف سرزمینهای دشمن توسط لشگریان اسلام محسوب می شد،مکانها وابنیه ای را که قابلیت تأسیس ویا تبدیل به مسجد را داشته اند مورد توجه واقدام مسلمانان قرار می گرفت. به همین خاطر در تمام سرزمینهای اسلامی مساجد حضوری فعال داشته اند.

در حال حاضراگر نگاهی به وضعیت کمی و کیفی مساجد در کشور خود بیاندازیم اولا هیچ تناسبی بین جمعیت و تعداد مسجد موجود در سطح کشور وجود ندارد .ثانیاً مساجد از چینش و پراکندگی مناسب برخوردار نیستند وتوازن لازم را نسبت به موقعیت جغرافیایی وتراکم جمعیتی ندارند. به همین خاطر با اذعان به این نکته مهم وملاحظه جایگاه ونقش مساجد در ترویج معنویت در جامعه ، خلاء حضور مساجد جهت ایفاء کارکرد معنوی در گستره جامعه اسلامی به صورت موزون ومتوازن و متناسب با آمایش سرزمینی مساجد بسیار ضروری و لازم به نظر میرسد. در صورت عدم اجرای آمایش باید انتظار عدم فراگیری و بهره مندی از آثار معنوی ساطع شده از مساجد را در بخش هایی ازمناطق وافراد جامعه شاهد باشیم.

ج- آرایش و ساماندهی روحانیون ومبلغین :

اگر نگاهی به وضعیت موجود مساجداز حیث منابع انسانی به خصوص ائمه جماعات که نقش محوری در مدیریت و برنامه های اجرایی مسجددارند، داشته باشیم در خواهیم یافت که از تعداد قریب به شصت هزار مسجد موجود در سطح کشور بیش از نیمی از آنها غیرفعال بوده ویا فقط در ایام ومناسبتهای خاص فعال می باشند و تنها حدود سه هزار مسجد به صورت مستمر اقامه نماز کامل (مغرب وعشاء، ظهر وعصر وصبح) دارند .تعداد مساجدی که اقامه نماز مغرب وعشاء دارند تنها نیمی از مساجد کشور را تحت پوشش قرار می دهند.از طرفی دیگر، بسیاری از مساجد فعال موجود نیز از داشتن منابع انسانی کاردان وکارآمدوقوی (ائمه جماعت ، مدیران فرهنگی، هیئت امناء ،خادم و...) محرومند.بخشی ازمعضلات موجود در بخش منابع انسانی مساجد به عدم آرایش وساماندهی وسازماندهی مناسب ونیز اجرای برنامه های آموزشی برای ارتقاء سطح آگاهی و دانش آنها در حیطه وظایف محوله وتغذیه فکری برای آنها بر می گردد.آرایش به معنای ساماندهی منابع انسانی برای مساجد و مخاطب شناسی وشناخت کامل ویژگیها وشاخصهای فرهنگی، نژادی ، قومی و خرده فرهنگهای اهالی مسجد می باشد.این شناخت به متولیان امر این امکان را می دهد تا به نحو صحیح ، کاربردی و دقیق،برنامه ای هدفمند تدارک ببینند و در انتخاب امام جماعت (که به عنوان نفر اول مسجد محسوب می گردد) طوری برنامه ریزی نمایند که حداکثر بازدهی وتأثیر گذاری را بر نمازگزاران واهالی محل ایجاد نماید واز این طریق زمینه های بسط معنویت فراهم گردد.

د- بینش و عقیده:

مواردی را که تاکنون به آن اشاره شد،اگر چه زمینه های ایجاد اثرات عمیق بر معنویت جامعه را فراهم می سازد، به گونه ای که این موارد را میتوان به نوعی مقدمات کار بر روی تأثیر پذیران ومخاطبان کارکردهای معنوی به حساب آورد.این نکته مهم را باید مد نظر قرار داد که بهبود شرایط سلامت معنوی جامعه و چاره اندیشی برای رفع و حل بسیاری از نابسامانیهای فرهنگی و ناهنجاریهای اجتماعی از طریق نفوذ واعتبار معنوی مکان مقدسی چون مسجد و منابع انسانی فعال آن است که با توجه به آشنایی که با فضای ذهنی توده ها واقشار مختلف اجتماعی دارند و با تکیه بر تعالیم مذهبی وعقیدتی می توانند ایجاد نمایند.اما آنچه در مرحله بینش صورت میگیرد،انجام کار فرهنگی و عقیدتی با هدف تأثیرگذاری بر اذهان وافکار مخاطبان است.اگر این مرحله به درستی انجام گیرد و مساجد بتوانند بینش مخاطبان را با آموزه های دینی اصلاح ،تثبیت ویا تقویت نمایند.به مرور زمان، زمینه های بسط معنویت در جامعه فراهم می گردد.

ه- ارزش ها و هنجارها :

«در هرجامعه ودر هر بخشی از زیر مجموعه های هرجامعه،شرایط،مقتضیات و ویژگیهای خاصی حاکم است. این شرایط و ویژگیها بعضی جنبه ذهنی ،تصوری و فرهنگی دارد وبعضی جنبه عینی و به یک معنای خاص،جنبه وضعیتی ویژگیهای اول ودوم را به ترتیب میتوان ساخت ذهنی و ساخت عینی جامعه نامید.مثلا رواج وتسلط یک نوع ایده و فکر،ارزش یاهنجار می توانداز جمله ویژگیهای معنوی یا ساخت ذهنی یک جامعه باشد.»[9] که پیش زمینه و لایه زیرین این سطح،کاربر روی بینش مخاطبان می باشد.اگر در این مرحله کار به صوت جدی وموفقیت آمیز طی شود، شاهد خواهیم بود که بسیاری از آموزه های دینی و معنویت ساز که در خلال برنامه های و فعالیتهای تبلیغی به اجرا در     می آید،تبدیل به ارزش و هنجار می گردد.برنامه ای معنوی که در مخاطب تبدیل به ارزش شود،در واقع امر فرهنگ سازی و نهادینه شدن آن ارزش در افراد را تثبیت و تقویت می نماید.وقتی اهالی مسجد به نحو صحیح ومطلوب به ارزشهای معنوی دریافتی از مساجد به طور کامل عمل نموده و نسبت به انجام آن وفادار بمانند . به عنوان نماد متحرک معنویت در سطح جامعه می توانند زمینه بسط آن را در میان تمام اقشار  ولایه های جامعه فراهم سازند.

و- روش ، رویه و رفتار:

آخرین مرحله فرآیند ایجاد وبسط معنویت در جامعه، مرحله روش و رفتار است. وقتی بسیاری از ارزشهای معنوی ترویج شده از مساجد در افراد تبدیل به ارزش شد.این ارزشها در رفتار ومنش و گفتار آنان نمود پیدا کرده و به منصه ظهور میرسد.به هر میزان ما بتوانیم در مراحل قبلی خوب عمل کنیم ، برونداد و خروجی فرآیند معنوی مسجد مطلوب و مناسب خواهد بود.در واقع نتایج و بازتاب وانعکاس رفتار و روش های اجرایی افراد مسجدی بازگو کننده میزان موفقیت مساجد در کارکردها و فعالیتهای معنوی مساجد می باشد.با بررسی و تدقیق در این رفتارها می توان به باز تعریف و اصلاح کارکرد معنوی مسجد پرداخت.

«یک مکان ، مرکزی است برای کنش و واکنش و ابزار ظهورانگیزه های مختلف و موقعیتی است که ما در آن و به واسطه آن معنایی را برای خود پیدا می کنیم .به لحاظ جامعه شناختی مکان ها در «معنا بخشی» و «هویت دهی» به آدمیان مؤثرند .به عبارت دیگر، یکی از کارکردهای معنا بخشی به زندگی وتجارب آدمی است.» «یک مکان ، مرکز کنش و انگیزه است .کانونی است که ما حوادث معنی دار وجود دارد، خود را تجربه می کنیم.در واقع رخدادها و کنش ها، تنها در زمینه ی مکان های خاص با اهمیت ومتأثر از هویت این مکانها در ساختار های انگیزش،آگاهی وتجارب انسان ادغام می شوند.با این اعتبار ما برای مسجد ، به عنوان یک مکان خاص ، می توانیم این فایده را قائل شویم که با حضور در  مسجد بسیاری از واکنش ها و رفتارهای مطلوب می تواند متجلی شود.»[10]

نقش مسجد دراستمرار بخشی به معنویت جامعه از طریق کنترل درونی افراد با ایجاد انرژی مثبت انگیزه الهی می تواندتأثیر گذاری عمیقی برسلامت معنوی اجتماع داشته باشد و با تبلیغ و ترویج آموزه های ارزشی و اخلاقی و سنت پیشوایان دینی با ابزار کنترل امربه معروف ونهی از منکر (که در واقع یکی از ابزارهای مهم کنترل اجتماعی است )نقش مهمی ایفا می کند.

#- حیطه های کارکرد مسجد :

در یک نگاه کلی کارکرد مسجد به چند حیطه تقسیم می شود:

1- عبادی و معنوی

2- فرهنگی 

3- اقتصادی

4- اجتماعی

5- سیاسی

در حیطه امور عبادى و معنوی مسجد،زمینه ها وکارکردهای متعددی دارد که به طور مستقیم وغیر مستقیم نقش به سزایی در تقویت وبسط معنویت در جامعه ایفاء می نمایند.اهم این زمینه ها را با توجه و تأکید بر آموزه ها وسنت هایی که در عصرحیات پیامبرگرامی اسلام(ص) مرسوم ومعمول بودند با باز تعریف وبه روز کردن سنتها و اعمالی که در مساجد انجام می گرفت (با حفظ اصل اهداف عالی که برای آنها توسط رسول گرامی اسلام (ص) تبیین و تشریح شده بود) می توانیم با کاربستی هدفمند و با در نظرگرفتن مقضیات زمانی ومکانی  و شرایط حاکم بر اجتماع ، ضمن احیاء ، ترویج و کاربردی کردن این سنتها و منشها در مساجد،زمینه و بسترهای لازم را جهت ارتقاء سطح معنویت و دین مداری جامعه فراهم سازیم.در ذیل به برخی از زمینه ها و کارکردها در حیطه امور عبادی ومعنوی مساجد            می پردازیم:  

1- کارکرد مناسکی ومراسم عبادی:

 عبادت، یعنى «اعمالى که عبد با اعضاء و جوارح خود انجام مى‏دهد، مثلاً برمى‏خیزد، مى‏ایستد، به رکوع مى‏رود، به سجده مى‏افتد که غرض به همه اینها تعلق مى‏گیرد، و لذا مى‏بینیم که به آنها امر مى‏فرماید، اما این غرض براى مطلوب دیگر و غرض بالاتر است و آن این است که بندگى و ذلت عبودیت بنده را در برابر رب‏العالمین نشان دهد.همچنانکه چه بسا این معنا از آیه شریفه « قُل ما یَعْبَؤأُ بِکُمْ رَبّى لوْ لا دُعاؤُکُم»[11] نیز استفاده شود؛ زیرا در این آیه عبادت را به دعا مبدل کرده است.» پس معلوم مى‏شود که حقیقت عبادت این است که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته، روبه‏سوى مقام ربّ خود آورد.»[12]

    دعا وسیله قرب و نزدیکى بنده با پروردگار، عبد با معبود و مخلوق با آفریدگار است.دعا زمینه‏ساز آرامش روح و روان انسان است.«اَلسُّجودُ مُنْتَهَى العِبادَة مِنَ بَنِى آدَمَ.»[13] مسجد یعنى جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگى انسان براى خداست که:

    درفرهنگ دینى نام مسجد یادآور بندگى و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است.

    «در حقیقت در آیین پاک محمدى (ص) با آن که همه‏ى گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لى الارضُ مَسْجداً....»؛[14]اما برترین و اصیل‏ترین محفل براى عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است.    از این رو،درقرآن کریم برجنبه‏هاى عبادى مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.

    درآیاتى چند از صحیفه آسمانى قرآن از مسجد به عنوان جایگاه ذکر و یاد خداوند و به زبان آوردن اسماى حُسناى او یاد شده است: «وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فِیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً».[15]بدین سبب آنان که مردم را از ذکر و یاد خدا در مسجد باز مى‏دارند، از ستم پیشه‏ترین مردمان به شمار آمده‏اند؛ که: « وَ مَنْ اَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّه اَنْ یُذْکَرَ فِیها اسْمُهُ». )[16]

    مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه‏ى خداوند است: « وَ اَنَّ الْمَساجِدَ للِّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ اَحَداً».[17]

    مسجد جایگاه زمزمه و نجواى صادقانه با معبود است:« وَأَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدَّینَ[18]

    مسجد پایگاه عروج انسان از خاک به افلاک است:« سُبْحانَ الَّذِى اَسْرَى بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِن الْمَسجِدِ الْحَرامِ اِلَى الْمَسْجِدِ الْاَقْصَى».[19]

 این زیارت و اُنس و قُرْب در سایه عبادت خالصانه‏ى مؤمنان در مسجد فراهم مى‏آید. انوار تابناک این پرستش پاک و بى‏آلایش، براى عرش‏نشینان پرتو افکنى مى‏کند، آن سان که ستارگان آسمان براى ما خاک‏نشینان نور افشانى مى‏کنند. که: «اِنَّ بُیوُتى فى الْأَرْضِ اَلْمَساجِدُ تُضِى ءُ لِأَهْلِ السَّمَاء کَمَا تُضِى‏ءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الْاَرْضِ[20]

    این نور معنوى، براى مؤمن پشتوانه‏اى خوب و بشارت‏آمیز است. او در پرتو آن تاریکیهاى جهان آخرت را مى‏پیماید؛« اَلا بَشِّرِ الْمشَّائینَ فِى الظُّلُماتِ اِلَى الْمَساجِدِ بِالنُّورِ السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیامَة[21] «حضور در مسجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن خود توفیقى بزرگ و کمالى ارزشمند است، کمالات روحى دیگرى را نیز در پى دارد.[22]

    شاخص‏ترین و بارزترین کارکرد مسجد، نقش نیایشى آن است. اگر چه در صدر اسلام، مساجد پایگاهى براى ساماندهى و اداره امور فرهنگى، سیاسى، اجتماعى و تبلیغى بوده است، اما مفهوم مسجد، خود در بردارنده‏ى توجه به سوى خداى یگانه است[23]    بنابراین هدف نهایى از خلقت انسان، عبادت است و هنگامى که هدف از آفرینش آدمى عبادت باشد، تمامى آنچه که در دایره شمول زندگى وى نیز وجود دارد، باید داراى منشأ عبادى و نیایشى باشد. و این چنین است که خداوند متعال به ساختن مسجد امر مى‏فرمایند و مکانى را براى تسهیل ارتباط با بندگان خود قرار مى‏دهند. نام مسجد خودگواه درستى بر این سخن است، مسجد، یعنى: «جاى سجده و کُرنِش در پیشگاه خداوند و به عبارت دیگر، مسجد جایگاه نماز و عبادت و تقرب جستن به خداوند متعال است.

    بدون شک هدف اساسى از برپایى مسجد عبادت خداوند است: «فى بیوت اذن اللَّه ان ترفع و یذکر فیها یسبح له فیها بِالغُدّو والأصال رِجالٌ لاتلهیهم تِجارة و لابیعٌ عن ذکراللَّه.»[24](در خانه‏هایى خداوند رخصت داده است که در آن نام خدا ذکر شود و صبح و شام تسبیح و تنزیه ذات پاک او کنند. پاک مردانى که هیچ کسب و تجارتى آنان را از یاد خداوند غافل نکند.)

    «به این اعتبار مى‏توان گفت که کارکرد عبادى مسجد تا بدان حد محورى  -  مرکزى است که سایر کارکردهاى مسجد وابسته به آن مى‏باشند. چه آنکه هر فعالیتى که در مسجد انجام مى‏شود، با نیت عبادت خداوند و قصد قربت اوست. و به همین دلیل مى‏توان گفت که کارکردهاى ثانوى مسجد نظیر امور سیاسى، اجتماعى، فرهنگى و... نیز داراى توجیه دینى و عبادى هستند.»[25]

    مهمترین اعمال عبادى که در مسجد انجام مى‏گیرد، عبارتند: برگزارى نماز جماعت، قرائت قرآن کریم،برگزارى مراسم دعا و نیایش (توسل، کمیل، ندبه، روزانه، ادعیه مخصوص ماه مبارک رمضان و...) مراسم اعتکاف و...

 2-  کارکرد آموزشى:

    «خداوند متعال یکى از جنبه‏هاى مهم رسالت پیامبر(ص) را تبیین و تفسیر آیه‏هاى قرآن قرار داده است. بى‏تردید این مهم در مرتبه اول در مسجد صورت گرفته است. گرچه همان‏گونه که پیامبر در آموزش علم و دانش به مردم، زمان و مکان نمى‏شناخت و در این راه از هر فرصتى سود مى‏جستند.از این رو علم آموزى نخستین پیام وحى در دین مبین اسلام، حضرت محمد(ص) اولین معلم اسلام و مسجد مهمترین پایگاه معنوى مسلمانان است.

    «تلاوت و خواندن قرآن نخستین و ساده‏ترین روشى بود که پیامبر اسلام(ص) از مسجد آغاز کرد«آموزش اسلام امرى بود که توسط پیامبر گرامى(ص) به عنوان نخستین معلم و در مسجد به عنوان یک مرکز تعلیم و تربیت آغاز گشت، در اهمیت علم و آگاهى همین بس که خداوند متعال مى‏فرمایند:

 « هو الذى بعثت فى الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفى ضلال مبین»[26]

    تلقّى مسجد به عنوان یک مرکز آموزش و تعلیم در صدر اسلام، به ویژه از آن رو داراى اهمیت است که ترویج و گسترش فرهنگ اسلامى به ویژه در دهه‏هاى آغازین ظهور اسلام، مستلزم تربیت انسانها بود. به همین دلیل مساجد در کنار کارکرد عبادى، مبدل به یک پایگاه آموزشى گشتند

3- کارکرد فرهنگی:

    پس از نقش عبادى و آموزشى، نقش فرهنگى در بین دیگر نقشها و کارکردهاى مسجد داراى بیشترین اهمیت مى‏باشد. در زمان حضرت رسول(ص) و ائمه هدا(ع) مسجد کانون بسط و توسعه فرهنگ غنى اسلام بوده و بسیارى از کارهاى فرهنگى مسلمین در مسجد انجام مى‏گرفت. پایگاه فرهنگى اسلام از مساجد شکل گرفت و هسته اولیه فعالیتهاى فرهنگى اسلام در مساجد تشکیل شد و اصلى‏ترین اشاعه دهنده فعالیتهاى فرهنگى چه در دوران حضرت رسول‏اکرم(ص) و چه در دوران ائمه مساجد بوده‏اند. امروز بعد از گذشت 1400 سال هنوز مسجد کارکرد فرهنگى خود را از دست نداده، بلکه بر وسعت دامنه آن نیز افزوده شده است.

دامنه فعالیتهاى فرهنگى پیامبر(ص) در مسجد تنها به برگزارى مجالس سخنرانى و تشکیل کلاسهاى آموزشى محدود نمى‏شد، بلکه جلوه هاى رفتارى پیامبر(ص) بیش از هر چیز مسجد را به کانون هدایت حق جویان، مبدل ساخته بود.

    «مى‏توان گفت کارکرد فرهنگى پس از جنبه‏هاى عبادى سرآمد دیگر ابعاد است در حقیقت بناى مسجد النبى که مسجد نمونه اسلام است،تنها تأسیس یک عبادتگاه نبود، بلکه به شهادت مورخان و محققان و حتى خاورشناسان پى‏ریزى یک مدرسه بزرگ اسلامى براى انجام کارهاى فرهنگى و آموزشى بود.[27] 

4 - کارکرد تبلیغى:‏

    «هدف از تبلیع، رشد و افزایش معرفت دینى مردم و احیاى آنان براى اداى وظایف دینى و اسلامى ایشان است. قرآن کریم، همه‏ى انبیا را داراى شأن تبلیغى و در نتیجه همه‏ى ادیان را تبلیغى مى‏داند. به هر حال شکى نیست که اسلام، هم با صراحت موجود در محتواى آن و هم از دیدگاه دیگران، یک دین صددرصد تبلیغى است. آیات بسیارى در قرآن کریم بر این امر دلالت مى‏کند که براى نمونه، دو آیه نقل مى‏شود:

    یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربّک و ان لم تفعل فما بلغت رسالته.[28] (اى فرستاده(ما) آنچه را که از خداوند به سوى تو فرو فرستاده شده، تبلیغ کن و اگر چنین نکنى، رسالت خویش را تبلیغ نکرده‏اى.)

    قل هذه سبیلى،ادعوا الى اللَّه على بصیره انا و من اتبعنى.[29] (اى رسول، امت را) بگو روش من و پیروانم همین است که خلق را با بصیرت و بینایى به خدا بخوانم.)

    «بى‏شک انگیزه و هدف اصلى از هجرت پیامبر اکرم(ص) به مدینه همانگونه که تاریخ گواهى مى‏دهد، یافتن محیطى مناسب و آرام و دست‏یابى به وسایل و امکانات لازم براى تبلیغ و گستردن آیین اسلام بود. «بر این اساس، پس از استقرار رسول خدا(ص) در مدینه، مسجد که تنها مرکز عمومى و کانون ارتباط جمعى در جامعه نوخاسته اسلامى بود، به عنوان پایگاه اساسى کل فعالیتهاى تبلیغاتى مسلمانان مورد استفاده قرار گرفت.»[30] «شواهدى در دست است که نشان مى‏دهد، پیامبر(ص) هرگاه روحیه سرکشى و گناه را در مردم مشاهده مى‏کرد،در مسجد و مجالس سخنرانى مردم را اندرز مى‏داد.»[31]

    شاید هیچ پایگاهى به اندازه «مساجد» در تبلیغ اسلامى ایفاى نقش ننموده باشد و به همین خاطراز مسجد به عنوان «مرکز ثابت تبلیغات اسلامى» یاد مى‏شود.»[32] تردیدى نیست که کار تبلیغى پیامبر(ص) در مسجد،سرشار از مایه‏هاى معنوى و روحانى بود. این آموزه‏هاى الهى کسانى را که اندک زمینه‏اى براى هدایت داشتند، شیفته و شیداى اسلام مى‏نمود. بسیارى از کسانى که براى آموختن قرآن و یا دیگر کارها به مسجد مى‏آمدند، با دیدن شیوه و روش پیامبر صلى‏اللَّه علیه وآله، حقّانیّت و درستى اسلام را با فطرت خویش مى‏یافتند. برخى از آنان تنها با شنیدن آواى قرآن پیامبر(ص) هدایت مى‏شدند.«برپایه همین ارزیابى است که امیرالمومنین على(ع) مسجدى را که در آن خبرى از هدایت، تبلیغ و ترویج نباشد. مسجد خراب برشمرده است.»[33]

5- کارکرد علمى :

    «اسلام، دین علم و معرفت است. بیش از همه نظامات اجتماعى جدید و قدیم و همه‏ى ادیان و شرایع، اسلام مردم را به فراگیرى دانش تشویق و ترغیب نموده و براى پى‏ریزى فرهنگ و تمدنى قوى، تحصیل علم را بر هر زن و مرد مسلمان واجب کرده است.»[34]

    شالوده مسجد با چنین بینش و نگرش علمى به هستى و پدیده‏هاى هستى پى‏ریزى مى‏شود و مسلمانان همواره از سوى بنیانگذار مکتب اسلام براى تشکیل جلسات علمى و آموزشى و بزرگداشت مجالس علمى تشویق مى‏گردند. در نتیجه مسجد در زمره محافل فرهنگى عظیم و آوردگاه افکار و اندیشه‏ها و تقابل دیدگاهها و نظرات غیر خصمانه قرار مى‏گیرد. از نگاه امیرالمؤمنین (ع) یکى از رسالتهاى مهم و اساسى مسجد آن است که به معناى حقیقى کلمه، «کانون هدایت» مسلمانان باشد.

    طبیعى است هرگاه مسجد بخواهد چنین باشد باید علومى که مایه هدایت انسان و دورى او از ضلالت و گمراهى است، به صورتى چشمگیر در آن مطرح شود.

    دانشهاى دیگر جز علوم اسلامى را در صورتى مى‏توان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم داراى دو ویژگى باشند:

    اول: آن که آموختن آن شرعاً روا باشد.

    دوم: این که حدّاقل سود دنیوى داشته باشد، یعنى لغو و بى‏فایده نباشد.

6- کارکرد تعلیم و تربیت‏:

    «یکى از نیازهاى اساسى جوامع، تعلیم و تعلّم است، جوامع براى زنده ماندن ، پویایى و شکوفایى خود به آن نیازمندند.ازآن جا که اولین تعلیمات در جوامع، تعالیم دینى بوده و اولین محل اجتماع مؤمنان، مسجد؛ بنابراین مسجد به عنوان اولین مکان آموزش و تعلیم و تعلم در جهان اسلام شناخته شده است و نهادهاى تعلیمى امروزین اعم از تعلمیات دینى و غیرآن، انشعاباتى از مساجد آن روز است.[35](به همین خاطر است که پس از پیدایش اسلام در ایران، نخستین محلى که پایگاه تعلیم و تربیت قرار گرفت، مسجد بود، زیرا به وسیله مسجد منظور مسلمانان که ترویج دین مبین اسلام و تعلیم مبانى آن بود برآورده مى‏شد.)

پیامبر اسلام(ص) به عنوان نخستین معلم در مسجد امر تعلیم و تربیت را شروع کرد و در ابتداى کار جهت بیان اهمیت و نقش تعلیم و تربیت و رواج و گسترش این طرز فکر در میان جامعه اسلامى رواج داد که حضور در مسجد به منظور یاد دادن و یاد گرفتن مانند مجاهده در راه خدا می باشد.

7 - کارکرد سیاسى:

واژه های دین و سیاست، در آیین مقدس اسلام، مقوله‏ى واحدى را تشکیل مى‏دهند. به عبارتى دیگر، عبادت و سیاست یک عنصر هم‏ شکل هستند که به موازات هم در جهت اعتلاى کلمه اللَّه تعریف و تجلى مى‏یابند، و به هیچوجه قابل تفکیک از همدیگر نمى‏باشند.

    « براساس آمیزه دین و سیاست در اسلام است که اعمال عبادى و سیاسى آن نیز از مرکزیت "مسجد" هدایت‏پذیر بوده و لواى بلند اسلام با علامت مخصوص «عبادت و سیاست» در ستیغ قلوب عارفان جهان به اهتزار در آمده است.»[36]

    نکته شایان ذکر آن که آنچه مساجد را به یک کانون سیاسى - عبادى مبدل مى‏کند، اجتماع مسلمانان در آن براى انجام فرایض دینى است و در سایه این تجمع و دسترسى به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامى، کارکرد سیاسى مسجد، به ‏جهت انجام فرایض دینى است. در سایه این تجمع و دسترسى به آحاد مسلمانان در جامعه اسلامى، کارکرد سیاسى مسجد،ازرونق بیشترى برخوردار مى‏گیرد.یکى از ستونهاى مسجد نامش «استونه الوفود» بود این ستون جایگاى ویژه‏اى براى پذیرش و دیدار با هیئت‏هاى نمایندگى قبایل و دولت‏ها و مذاهب خارجى بود و در همین مکان (ستون) مسجد بود که پیامبر دیدار با این هیئت‏ها را انجام مى‏داد.

8- کارکرد اجتماعى‏:

    پایه و اساس دین اسلام بر اصل اجتماعى بودن قرار گرفته است تا انسان را از زندگى فردى و خزیدن در کنج عزلت و تنهایى برهاند و او را به سوى زندگى جمعى و اجتماعى سوق دهد. (یدالله مع الجماعه).

    «با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد (ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محلّ اجتماع خود مورد توجّه قرار دادند. فعّالیّتهایى که در مساجد انجام مى‏گرفت بسیار گوناگون بود و این نکته مطلب فوق را بیشتر ثابت مى‏کند «مى‏دانیم که وحدت اجتماعى، عنصرى اساسى براى سلامت و بناى اصل و اساسى هر جامعه‏اى است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسى، نقشى بس بزرگ ایفا مى‏کند. افراد گوناگون زن و مرد، بزرگ و کوچک صاحبان افکار و سلیقه‏هاى مختلف همه در یک جا گرد هم مى‏آیند همدل و همسو دوش به دوش هم مى‏ایستند. حضورى این چنین، وحدت و همدلى را در جامعه استوار مى‏کند.دکتر«گوستا ولبون» فرانسوى نیز در کتاب «تمدن اسلام و عرب» مى‏نویسد:

  «مهمترین مرکز زندگى واقعى براى اعراب مسجد است، زیرا اعراب مسجد را مرکز اجتماع، عبادت و تعلیم و تربیت و گاهى مسکن خویش قرار مى‏دهند و چنان نیست که مانند کلیساهاى نصارى فقط مرکز عبادت باشد.»

    یکى از علل تأکیدات پیامبر اسلام(ص) و ائمه معصومین مبنى بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و نزدیک ایجاد روحیه تعاون در بین نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعى در کنار انجام اعمال عبادى مى‏باشد و این حضور مى‏تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگى که جامعه به مرور زمان دچار آن مى‏شود،جلوگیرى کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد باعث میشود.تا مؤمنین تحت توجه و ارشادات عالمان دین مبنى بر رعایت و انجام احکام و اعمال اسلامى قرار گیرند نتیجه‏اى که از رعایت این دستورات عاید خواهد شد تحقق جامعه‏اى سعادتمند خواهد بود.

9- کارکرد ارزشى‏:

    جایگاه مساجد در صدر اسلام، یک جایگاه ارزشى بسیار متعالى بود،ارزش و منزلت هر مسجد و ارج و مکانت هر عبادتگاهى در همان روح عبودیّت و بندگى انسان و تسلیم او در برابر خالق و آفریدگار خویش در کلیّه اوامر و نواهى، و اطاعت و انقیاد کامل او از ذات اقدس الهى است که زمینه‏ساز رشد و تکامل انسانى است.

    رسول اکرم (ص) فرمود:«المسجد بیت کل مؤمن»[37] (مسجد،خانه هرانسان با ایمان است) و در حدیثى دیگر فرمود: «انّ المَساجدَ بُیُوتُ المُتّقین»[38] (مسجدها، خانه‏هاى پارسایان و پرواپیشگان است)، و هر که را مسجد خانه وى باشد خداوند پایان امر او را رفاه و راحتى قرار داده و او را از روى صراط به سوى بهشت خواهد گذراند. ارزش، حرمت و قداست مساجد و معابد با عبودیّت و بندگى انسان در برابر حق‏تعالى معنى و مفهوم پیدا مى‏کنند و ارزش‏دار مى‏شوند، و به همین سبب، در احادیث شریف نبوى و روایات اولیاى معصوم(ع) گاه مساجد خانه‏هاى مؤمنان و پارسایان معرّفى شده، و دیگر گاه خانه‏هاى خداوند متعال: «انّ بُیُوتَ اللَّه فى الارض المَساجدُ[39] (بى‏گمان مساجد خانه‏هاى خداوند در روى زمینند). و در برخى روایات هم مساجد به عنوان مجالس پیامبران و رسولان مطرح شده است. بنابراین، جمله‏هاى «المَساجدُ أنوارُاللَّه» و نظایر آن، بیانگر جنبه روحانى و معنوى مساجد واقعى‏اند[40]

«مسجد در جایگاه اصیل خود یک الگوى ارزشگذارى است ارزشهاى فراموش شده در مسجد مطرح مى‏شود در آن جا نیازمند و ثروتمند، رئیس و زیردست فرمانده و سرباز امتیازهاى مادّى و ظاهرى را کنار مى‏نهند و همه در کنار یکدیگر و دوش به دوش هم مى‏ایستند. در مسجد تنها ارزشهاى حقیقى همچون تقوا و جهاد مطرح است. بر پایه فقه اسلامى شایسته است. آنان که از فضیلتهایى همچون علم، تقوا، ایثار و جهاد برخوردارند در صف اول نماز جماعت بایستند این امر خود نوعى ارزشگذارى و ترویج ارزشهاى اصیل است.»[41]

    حضور در مسجد و اقامه نماز جماعت، یکى از آثار ایمان و تعبد و تعهد و صلاحیّت دینى افراد است و همین تقیّد عملى، مرز دیندارى و روح اطاعت آنان را، از اشخاصى که به خصلت ایمان و اطاعت پاى‏بند نیستند،تفکیک مى‏گرداند.در واقع این امر یکى از ملاک‏هاى ارزشگذارى مومنین مى‏باشد. شرکت در نماز جماعت نوعى ارزش محسوب مى‏گردد این ارزش بر دیگر ابعاد معنوى - اجتماعى و اقتصادى و... نمازگراران تأثیرگذارى مستقیم دارد. کسانى که در مسجد حضور فعال دارند بیش از دیگران بر رعایت ارزشهاى اسلامى و اخلاقى در جامعه اصرار مى‏ورزند؛ چون هنجارهاى عرفى حاکم بر جامعه اسلامى در راستاى ارزشهاى اسلامى است، به تبع این افراد ارزشهاى عرفى جامعه را نیز بیشتر مراعات مى‏کنند.

 10- کارکرد اخلاقى:

    «اخلاق نیکو کرامت الهى و نشانه شرافت نسب و عِرق نیکو است، خداوند مقام رسالت را به جهت تخلّق به اخلاق حسنه، مورد تحسین قرار داده است: «انّک لعلى خلق عظیم». و آن حضرت نیز هدف از بعثت را احیاى اخلاق و فضائل انسانى معرفى نموده و فرمود: «بُعِثتُ ِلاُتَمِمَّ مکارم الاخلاق».

    از میان کارکردهاى متنوعى که مساجد، به عنوان محلى براى پرستش و سجده و کرنش در مقابل پروردگار بزرگ، مى‏توانند داشته باشند، مى‏توان به کارکرد اخلاقى و وجه پرورش روحى انسانها، اشاره کرد. اصولاً ساختار معنوى و محتوایى کارکردهاى مسجد به گونه‏اى است که نهایتاً به بارورى اخلاقى و روحى و اخلاص و طهارت نفس انسانى مى‏انجامد و براین اساس حضرت امام صادق (ع) در روایتى مى‏فرمایند:

    «بر شما باد حضور در مساجد که آنها خانه‏هاى خدا در روى زمین است و آنکه پاک و منزه در آن حضور یابد، خداوند گناهان او را پاک مى‏سازد.»[42]

    بنابر این شاید بتوان گفت یکی ازکارکردهای اصلى و دائمى مساجد، به وجه اخلاقى آن باز مى‏گردد،  چنانچه مسجد روندگان نتوانند، برداشت اخلاقى لازم را از این جایگاه مقدس براى خود، خانواده و جامعه خود، کسب نمایند، در امر تقرّب به درگاه الهى که مهمترین رویکرد ساختارى مساجد براى مسلمانان است، نیز کامیاب و بهره‏مند نخواهند بود. آنچنانکه اگر نماز نتواند انسان را از فساد و فحشاء باز دارد، آن نماز مقبول درگاه احدیت نخواهد بود.

    با استفاده از مضمون و مفهوم سیاقى این حدیث مى‏توان گفت: مراجعه به مساجد، نیز چنانچه تحصیل کمال و فضائل و صفات و خصال حسنه اخلاقى را براى فرد، در پى نداشته باشد، هدف از تشریع و بنیان‏گزارى مساجد نیز محقق نشده است.

    همچنین مسئولیت وظیفه خطیرى که مسجد جهت ایجاد هویت  (Identity)اسلامى در جامعه دارد، ما را بر آن مى‏دارد که در سیاستهاى کارکردى خود براى مساجد یکبار دیگر به نحوى عمیق تجدید نظر نموده و رویکرد اخلاقى این پایگاه مقدس را که به شکل‏دهى جامعه‏اى با هویت اسلامى و عارى و برى از فرهنگ مبتذل بیگانگان مى‏انجامد، فراموش نسازیم. این سیکل که سرانجام بنیه‏هاى فرهنگى خودى را تقویت خواهد نمود، بخشى از نقشى است که مساجد به عنوان جایگاههاى خاص توسعه فرهنگى در برنامه‏هاى دراز مدّت حکومت و دولت اسلامى ایفا کرده و بر عهده دارد.

11- کارکرد رفتارى (تربیتى):

    مسجد به عنوان مکان از دو جلوه و ناحیه متفاوت برخوردار است. به عبارت دیگر دو گونه رفتار مى‏تواند. در این مکان ویژه متجلى شود که در امر تعلیم و تربیت و جهت دهى رفتارهاى فردى و جمعى افراد بسیار مؤثر است. هنگامى که انسانها به صورت جمع در حال برگزارى مناسک و انجام فرایض هستند، رفتارهاى جمعى و مقبول و عمومى ظاهر مى‏شود و هنگامى که انسانها به صورت غیر جمعى و به صورت فردى در مسجد ظاهر مى‏شوند، خود به خود به محاسبه کنترل و بررسى رفتارهاى شخصى و فردى مى‏پردازند. ویژگى مسجد به عنوان یک مکان در مقابل دیگر مکانها این است که مسجد ماهیتاً علاوه بر اینکه محلى براى تجمع و همبستگى جمعى است و انسانها با حضور جمعى در آن به همبستگى رفتارهاى جمعى مى‏اندیشند، بلکه به طور مکانى و موقعیتى و با عنایت به نگاه خاص فردى که در آن مکان حاضر مى‏شود، خود به خود فرد را به درون خود ارجاع داده و آنچه را که در جمع از طرح آن پرهیز مى‏کرد، در حالت انفرادى به طرح آن مى‏پردازد و طرح این موضوعات و مسایل رفتارى و فکرى فردى بیشتر حالت اصلاح کنندگى و ترمیمى و کنترلى دارد.

 بر این اساس مى‏توانیم بپذیریم که هم حضور جمعى در مسجد مى‏تواند، رفتارهاى مطلوب جمعى را در ما برانگیزاند و هم حضور فردى مى‏تواند، چنین تأثیرى را به جاى بگذارد. در حالى که دیگر مکانها ممکن است، یکى از این حالات تأثیرى را به جاى بگذارند

    البته نکته مهم این است که ما دین و مذهب را به ماهیت روابط و نهادهاى اجتماعى مربوط بدانیم. در این صورت کارکرد اصلى دین تنظیم نیازها و کنشهاى انسانى از طریق اعتماد به امر مقدس و اتصال افراد از طریق آیین‏ها و مناسک جمعى به گروه است. به هر حال مسجد مى‏تواند به ایجاد و تقویت رفتارهاى مقبول کمک نماید. رفتارهایى که ممکن است انجام آن در جامعه معمول باشد، در مسجد ممکن است پسندیده نباشد. بنابراین کارکرد مهم مساجد، ایجاد تمایز بین رفتارهایى است که در مدارس رخ مى‏دهند با رفتارهایى که در مساجد قابل قبولند. به عبارت دیگر براى ظهور و تجلى بعضى رفتارها لاجرم به موقعیتى مکانى به نام مسجد نیاز است.[43]

 مسجد با فراخوانى پیوسته مسلمانان، روح جمع گرایى، انعطاف و نظم پذیرى را در آنان تقویت مى‏کند و درون گرایى افراطى و بیگانگى از جمع را از آنان مى‏زداید.

اشخاصى که پیوسته به مسجد رفت و آمد دارند، با اهل ایمان و نمازگزاران و افراد منظّم و متعبّد در معاشرت و رفت آمد هستند. ایمان و تعهّد عملى آنان در معرض دید دیگران قرار مى‏گیرد، و به یک معیار شخصیّتى و اعتبار اجتماعى نیز دست مى‏یابند و قهراً این جهت در داد و ستدهاى اقتصادى، خانوادگى و سایر روابط اجتماعى و رفتارى آنان ملاک اعتبار و اطمینان قرار مى‏گیرد.

    «ما براى مسجد به عنوان یک مکان خاص مى‏توانیم این فایده را قایل شویم که «با حضور در مسجد، بسیارى از واکنشها و رفتارهاى مطلوب مى‏تواند متجلى شود.» پس فایده مسجد به عنوان یک مکان، در اصل ظهور یک واکنش و رفتار است نه لزوماً در کیفیت آن، بنابراین ما در تعلیم و تربیت اسلامى به طور کامل به بعضى واکنشها و رفتارها در دانش‏آموزان نیاز داریم که نمى‏توانند تنها در دیگر مکانها رخ بدهند بلکه در مسجد است که به اعتبار ماهیت و جوهر مکانى آن، آن رفتارها (چه در حیطه عمل و چه در حیطه فکر) ظاهر مى‏شوند. بنابراین نقش مسجد، نقش تکمیلى و ایجادى در بعد ایجاد و تقویت رفتارهاى مطلوب است نه صرفاً نقش تثبیت رفتارهایى که در مسجد رخ مى‏دهند.»[44]

12- کارکرد درمانی(روحی وروانى):

    اضطراب و نگرانى یکى از بزرگترین ابعاد زندگى انسان و آرامش یکى از گمشده‏هاى مهم بشر است که همواره در جستجوى آن بوده و هست و از آغاز زندگى براى یافتن آن تلاش کرده است.«اَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ[45] (آگاه باشید که تنها یاد خدا آرام‏بخش دلهاست). تذکرى است براى مردم به اینکه متوجه پروردگار خود بشوند و با یاد او دلهاى خود را راحت و آرام کنند.

    «علت نامگذارى مسجد به مسجد نیز از آن روست که جایگاه سجده و تواضع در برابر خداوند است و سجده مظهر اوج بندگى و نشان کمال عبودیت است. انسان با نماز خواندن و ارتباط با خدا احساس آرامش روحى مى‏کند و نیاز روح خود را برطرف مى‏سازد. این خود یک حقیقتى است که علماى روانشناس اعتراف دارند، مى‏گویند انسان به علل و عواملى حالتى پیدا مى‏کند که یک نوع آشفتگى و ناهماهنگى در احساساتش پیدا مى‏شود که ناشى از آشفتگى روح است. قطعاً اینگونه افراد احتیاجاتى معنوى دارند که برآورده نشده است و کم و کسرى در روح آنها وجود دارد. یکى از نیازهاى روح همین ارتباط با خداست. هنگامى که این ارتباط برقرار شد و به این حاجت فطرى و تکوینى پاسخ داده شود انسان به اطمینان خاصى مى‏رسد.»[46] بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست مى‏دارد و بدان عشق مى‏ورزد. تاریخ نیز به درستى این سخن گواهى مى‏دهد؛ پژوهشهاى تاریخى نشان مى‏دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.

    از همین رو معصومان علیه‏السلام در سخنان خویش، مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن برشمرده‏اند؛ پناهگاهى که انسان در آنجا از دغدغه و اضطراب فاصله مى‏گیرد و به آرامش و سکون دست مى‏یابد.

    حضرت امام صادق علیه‏السلام به مسلمانان سفارش مى‏کنند که« به هنگام رویارویى با مشکلات و اندوههاى دنیوى، به نماز و مسجد پناه ببرند.»[47]

پیامبر اکرم(ص) نیز با احساس این نکته ظریف که مجروحین جبهه‏ها جهت شفایابى و درمان فورى علاوه بر مداواى متداول به نوعى آرامش روحى و روانى و عناصر معنوى نیازمند مى‏باشند، «مسجد» را به عنوان بهترین درمانگاه و استراحتگاه مجروحین سربازان اسلامى تعیین و تجهیز نمود.

ولى از نگاهى دیگر نیاز به مسجد بیش از هر زمان دیگر جهت درمان بیماریهاى روحى و روانى امروزه احساس مى‏شود. با توجه به وجود بحرانهاى اجتماعى متعدد، فراگیر شدن درگیرى زندگى انسان با ابزارهاى ماشینى که سازگارى کمتر با روح و روان انسان دارد، باعث گردیده است که کارکرد غیر مستقیم و در عین حال بسیار مؤثر و کارساز مسجد در درمان انسان بسیار بسیط و گسترده‏تر شود. مسجد به عنوان بهترین بستر و مکان جهت انجام عبادات فردى و جمعى چه به صورت دعا و نیایش و تفریح و چه به صورت اداء فرایض جمعى مى‏تواند از بروز بسیارى از ناهنجارى‏ها و بیمارى‏هاى روحى و روانى حتى جسمى پیشگیرى نماید. و حتى بیمارانى را که دچار این نوع بیمارى شده‏اند را نیز درمان نماید. دکتر «الکسیس کارل» در کتاب نیایش درباره نقش درمانى دعا و نیایش بر بیماران مى‏گوید:«آثار درمانى نیایش، که در تمام زمانها توجّه مردم را به خود جلب نموده فراوان است، از شفا یافتن‏هایى که با تضرّع و توسّل به خدا و اولیاء خدا نصیب شده است، سخن زیاد به میان مى‏آید، امّا وقتى که مسأله شفایافتن امراض مشکوک، بطور خود بخود، یا به کمک مداواى معمولى پیش مى‏آید، بسیار مشکل است که بدانیم عامل واقعى این شفا چه بوده است؟

    حال که پذیرفته‏ایم دعا و نیایش بهترین دارو براى درمان بسیارى از دردها و بیماریهاست، پس باید به دنبال مکانى باشیم که موجبات تسریع در اجابت دعا را فراهم آورد که در این میان مسجد بالاترین و برترین مکان مى‏باشد. چرا که مساجد خانه‏هاى خدا بر روى زمین مى‏باشند. از امام صادق(ع) نقل است که فرموده‏اند: «هرگاه حاجتى از خداوند دارم همیشه هنگام ظهر براى دعا به مسجد مى‏روم.»[48]

13- کارکرد ترغیبى (تشویقى):

    یکى از کارکردهاى مسجد جنبه ترغیب و تشویق نمازگزاران مى‏باشد. در این راستا با تشویق و نصیحت و ترغیب مؤمنان جهت انجام اعمال صالحه و نیکو موجب مى‏شود،تا از این طریق افراد به انجام رفتارهاى دینى رهنمون شوند. موعظه - خطابه سخنرانى که توسط ائمه محترم جماعت یا توسط سخنرانان صورت مى‏گیرد، همه اینها با هدف ترغیب مؤمنین به انجام اعمال نیک و افعال عبادى و نهى از اعمال منکر صورت مى‏گیرد، و این مهم در راستاى تأثیر پذیرى بیشتر نمازگزاران از این موعظه‏ها و سخنرانى‏ها مى‏باشد، تا در طول زندگى بتوانند آن را به اجرا درآورند.

    آیات و روایات متعددى از رسول گرامى اسلام(ص) و ائمه اطهار (ع)وجود دارد که حاکى از پاداش ویژه براى نمازگزاران و اهل مسجد مى‏باشد. پیشوایان دین با بیان این عبارات، قائل شدن اجر و قرب ویژه براى اهل مسجدى‏ها سعى کردند،تا ضمن گسیل داشتن مسلمانان به مسجد، بتوانند از این طریق دیگر کارکردها و جنبه‏هاى مثبت حضور در مسجد را در مسلمانان تقویت نمایند. در اهمیت و جایگاه رفیع نماز جماعت در مسجد احادیث فراوانى با تعابیر مختلف از سوى پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله ذکر شده است که برخى از آنها در پى خواهند آمد. پیامبر اکرم(ص) مى‏فرمایند:«انّ اللَّهَ وعد أنْ یدخل الجنّة ثلاثة نفر بغیر حساب، و یشفع کل واحد منهم فى ثمانین ألفا: المؤذن، والامام، و رجل یتوضأ ثُمّ یدخل المسجد فیصلّى فى الجماعة.»[49](خداوند وعده فرموده است سه نفر را بدون حساب و کتاب به بهشت مى‏برد: 1 - مؤذّن 2 - امام جماعت 3 - فردى که وضو مى‏گیرد، داخل مسجد مى‏شود و در نماز جماعت شرکت مى‏کند.)

    وآن حضرت در جاى دیگر مى‏فرمایند:

    «من توضّأ فأحسن الوضوء، ثم عمد الى صلاه الجماعه، کتب اللَّه له بکل خطوةه یخطوها حسنه، و کفر عنه سیئه»[50](هرکسى وضو بگیرد و به طرف نماز جماعت حرکت کند در مقابل هر گامى که برمى‏دارد، خداوند بزرگ براى او ثوابى ثبت و گناهى را از وى پاک مى‏کند.)

14- کارکرد جبرانى‏:

 همانطور که متذکر شده‏ایم مسجد داراى کارکردهاى مختلف بوده و به همین خاطر از نقش محورى درحیات اجتماعى مسلمانان برخوردار است. وجود کارکردهاى متنوع باعث خواهد شد تا بسیارى از آموزه‏ها و رفتارهایى را که در محیط بیرون از مسجد تحصیل نمى‏شود یا به طور کامل قابل دریافت و فهم نیستند،در مسجد جبران شود. مثلاً یکى از کارکردهاى مسجد آموزش مى‏باشد.یکى از نقاطى را که در بیرون از مسجد داراى کارکرد آموزشى مى‏باشد، مدارس و دانشگاه‏ها مى‏باشند. آموزش در مدارس و دانشگاه‏ها به خاطر حاکمیت فضایى صرفاً علمى داراى خلاء هایی بوده و دچار زیان‏هاى رفتارى و اخلاقى و فکرى احتمالى مى‏شود. حال تنها جایى که مى‏تواند این خلأ را جبران کند مساجد هستند.

    انسان در طول زندگى روزانه مرتکب معصیت و گناه (چه گناه کبیره و چه گناه صغیره) مى‏شود. حال اگر این معصیت ها را که ما روزانه مرتکب مى‏شویم، زمینه اصلاح و یا پاک کردن گناه و جبران آن را فراهم ننماییم، در آخرت با انبوهى از گناه روبرو خواهیم شد که باید جوابگوى آن باشیم. و باید جایى باشد تا بتوانیم این گناه خواسته یا ناخواسته را جبران نمائیم. بهترین مکان جهت پاک شدن گناه و جبران مافات حضور در مسجد مى‏باشد.زیرا «شرکت در نماز جماعت، و به صف عبادت مؤمنان پیوستن، با آنان به رکوع و سجود و قیام و قعود و راز و نیاز پرداختن، و در موج جماعت تلاش نمودن، سبب مشمول عنایت خداوند واقع شدن، و موجب پاک گردیدن از گناه نیز مى‏شود.

    پیامبراسلام(ص) فرموده است:« مَنْ اَتى‏ الجَماعه اِیماناً و اِحْتِساباً، اِسْتَأنفَ اَلعَملَ.»

    هرکس فقط از روى ایمان و عمل خالص براى خدا انجام دادن - به دور از ریا و خودنمائى و راحت‏طلبى و اغراض فاسد دیگر - در نماز جماعت شرکت کند، خداوند مهربان گناهان او را مى‏آمرزد، او پاک و پاکیزه مى‏گردد، و مانند کسى مى‏باشد که تازه به تکلیف رسیده و اکنون مى‏خواهد اعمال و تکالیف خود را شروع کند.»[51]

15- کارکرد تکمیلى:‏

. مسجد در نظام اعتقاد دینى جایگاه ویژه، در گسترش فرهنگ اسلامى نقش اساسى و در امور جارى جامعه تأثیر معنوى دارد. اگر مسجد در جایگاه اصلى خود قرار گیرد، و استفاده بایسته گردد، مى‏تواند در تکمیل بسیارى از امور روزمره زندگى ایفاى نقش نماید و بر بسیارى از یافته‏ها و آموزه‏هاى رفتارى و عملى جوامع جهت مثبت و معنوى ببخشد. و خلاءهاى موجود معنوى زندگى مادى انسان را تکمیل نماید.

    پیشوایان دینى ما آداب و احکامى شرعى را در هنگام ورود و حضور در مسجد برشمردند. وعّاظ - مبلّغین - سخنرانان در مساجد با بیانات خویش همواره بر رعایت هنجارها و باورهاى جامعه اسلامى که منبعث از دستورات الهى دین اسلام است تاکید مى‏ورزند. دریافت آموزه‏هاى جدید از طریق آموزش غیر رسمى و غیرمستقیم (مساجد) موجب تکمیل شدن یافته‏هایى مى‏شود که در دیگر مکانهاى آموزش رسمى مثل مدارس، دانشگاهها و یا در سطح اجتماع در زمینه‏هاى اقتصادى - سیاسى - اجتماعى - فرهنگى و... کسب نموده است.

16- کارکرد تأییدى و انکارى‏:

 انسان موجودى متفکر و داراى قوه اندیشه و عقل است، و وجه تمایز انسان با دیگر موجودات خلقت همین جنبه مى‏باشد. براى هر شخصى در اجتماع و طول زندگى روزمره خویش افعال و اعمالى سر مى‏زند که ناشى از تراوشات فکر و اندیشه وى مى‏باشد. حال هر فعلى که انجام مى‏گیرد ممکن است در راستاى دستورات و فرامین دینى و اعتقادى نباشد. بعضاً ممکن است بعضى از این اعمال در تناقض با دین باشد. آنجاست که مسجد مى‏تواند در تأیید اعمال منطبق با دستورات الهى و ردّ و انکار اعمال غیر منطبق ایفاى نقش نماید. چون اسلام دین جامعى است و براى تمام شئونات و مسایل زندگى انسان داراى پیام و دستور مى‏باشد. به تبع بهترین مکان براى دریافت و شنیدن این دستورات در مساجد مى‏باشد. همچنان که یکى از خصوصیات بارز دین اسلام که توسط حضرت محمد(ص) آخرین فرستاده خداوند ابلاغ شده است، بر اصل بشارت و انذار مى‏باشد. بشارت در واقع تأیید و تشویق اعمالى است که در راستاى دین اسلام و دستورات الهى مى‏باشد و انذار (ترسانیدن - هشدار دادن) انکار و نهى اعمال خلاف و معصیت زا مى‏باشد.

17- کارکرد گفتمان و مشاوره (پرسش و پاسخ):

    پرسش و پاسخ روشى خاص براى نشر تعالیم اسلامى در جامعه توسط مسجد به شمار مى‏رود.مشورت و مراجعه به آراى عمومى در مسائل اجتماعى، نقش بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعى، رشد و شکوفایى را به ارمغان مى‏آورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش، محل رایزنى‏هاى سیاسى اجتماعى است.خدای متعال به پیامبر خویش فرموده است:«وَ شاوِرْهُمْ فى اْلاَمْرِ»[52] (تا در کارهاى مهم با مردم مشورت کن).مسجد، پایگاهى بود که رسیدن بدین مهم را عملى مى‏ساخت. از این‏رو نویسندگانى که مسجد را «مجلس شوراى مسلمانان» نام نهاده‏اند، سخنى گزاف نگفته‏اند.

    در زمان پیامبر(ص) رسم مسلمانان اینگونه این بود که هرگاه حادثه‏اى مهم رخ مى‏داد،جارچى ندا مى‏کرد: «الصلاه جامعه»؛ یعنى: «براى نماز در مسجد جمع شوید.» این جمله براى مردم آن زمان معنایى خاص داشت. آنان از این ندا مى‏فهمیدند که امر مهمى مطرح است.

18- کارکرد نیایشی:

    حق باریتعالى انسان را به گونه‏اى آفرید که انسان از آغاز آفرینش در جستجوى معبود و کمال مطلق بوده است تا بتواند به عشق‏ورزى با معشوق هستى بپردازد تا به آرامش درونى دست یابد.

    با نگاهى به ادیان آسمانى (مسیحى، یهودى، زرتشت، اسلام و...) و ادیان غیرآسمانى و ادیان بدوى درمى‏یابیم که پیروان آنان داراى دعاها، نیایش‏ها، ادوار و اذکار خاص خویش بوده که در عبادات از آن استفاده مى‏کرده‏اند. تا با معبود خود ارتباط برقرار نمایند.

    حدیثى از حضرت رسول‏اکرم(ص) در ارتباط با اهمیت دعا منقولست که مى‏فرمایند:

    «پروردگار خود را شب و روز دعا کنید و بخوانید که سلاح و حربه مؤمن دعاست.»[53]

    و در جاى دیگر مى‏فرماید: «دعا حربه و سلاح مؤمن براى دفع دشمنان و عمود دین است که مؤمن به آن برپاست. و دعا نور آسمان و زمین است.»[54]

 در میان اماکن مقدس جهت انجام دعا و نیایش، مسجد برترین مکان مى‏باشد و داراى فضیلتى ویژه است چرا که مسجد خانه خدا بر روى زمین است. اگر به عنوان میهمان در خانه خدا برویم و او را با خلوص بخوانیم حق تعالى به احترام این حضور ما و از باب میزبانى سهل‏تر و سریع‏تر زمینه‏سازى، جهت اجابت دعاى بندگان را فراهم مى‏سازد. از طرف دیگر حضور در مسجد و تشکیل اجتماع براى استماع و قرائت دعا موجب خواهد شد تا راه اجابت دعا کوتاه‏تر شود چرا که:

    «مسجد در پیشگاه خداوند ارزش والا دارد، پرداختن به مسجد براى عبادت، اجابت منادى خدا و احیاى عبادت است. عبادت در مسجد گذشته از آنکه از ارزش بلندى بهره‏مند است. به مفهوم ترویج دین نیز مى‏باشد. رفتن به مسجد نمود دین‏مدارى و پایدارى به اصول اعتقادى و اعتلا بخشیدن به نام خداوند است.

    اگر عبادت در مسجد علاوه بر انگیزه پرستش به انگیزه گسترش فرهنگ دینى و ترویج خداپرستى نیز کمک نماید، ارزش آن افزون مى‏گردد. به همین دلیل است که رفتن به مسجد براى عبادت در نزد خداوند ارزش والایى دارد. چنین فردى را کرامت بخشیده است. حضور او را موجب آبادانى مسجد دانسته است و ثواب گران سنگى براى او منظور داشته است.»[55]

18- کارکرد وحدت: ‏

   طبق دستورات اسلامى مؤمن برادر مؤمن است، همه یک پیکرند، ارواح مؤمنان از یک روح نشأت گرفته است، همگان از سرچشمه‏ى فیاض روح الهى که منشأ هستى و نیرودهنده وجود است نیرو گرفته‏اند، پس باید در تمام موارد به یکدیگر مدد رسانند و روح وحدت و اتحاد را حفظ کنند، زیرا: «والمؤمنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض...».[56]

    «مسلمانان با حضور در مسجد، با حذف تشریفات و لغو امتیازات طبقاتى، نژادى و قومى در صفوف به هم فشرده نماز جماعت در کنار یکدیگر مى‏ایستند. پس از نماز جماعت همچون برادرى صمیمى و مهربان دست یکدیگر را مى‏فشارند، مصافحه مى‏کنند و به مرور، این دیدار موجب ارتباط محکمى مى‏شود که روح اخوت و برادرى را در جمع نمازگزاران تقویت مى‏کند و با این روحیه‏ى به وجود آمده، کمبودها و گرفتارى‏ها را برطرف مى‏کنند.»[57] به همین جهت مساجد بزرگترین نقش را در ایجاد، تقویت و تثبیت وحدت و توسعه فضاى برادرى و اخوت بین مؤمنین و اهل مسجد دارد.

 وحدت اجتماعى، عنصرى اساسى براى سلامت و بقاء اصل و اساس هر جامعه است. مسجد در تحکیم این عنصر اساسى نقشى بس بزرگ ایفا مى‏کند. افراد گوناگون اعم از: زن و مرد، بزرگ و کوچک و صاحبان افکار و سلیقه‏هاى مختلف، همه در یک جا گرد هم مى‏آیند. همدل و همسو و دوش به دوش یکدیگر مى‏ایستند.

    شواهدى نشان مى‏دهد که پاره‏اى از مقرّرات نماز جماعت بر وحدت تأکید دارد مانند: تأکید بر منظم بودن صف‏ها و اتصال شانه‏هاى نمازگزاران، نهى از این که نمازگزار تنها در یک صف بایستد و یا موقع اذان از مسجد، خارج شود.

19- کارکرد تشکّل و اجتماع‏:

«با تأسیس مسجد پیامبر در مدینه، استفاده از این نهاد جدید به عنوان مکان اجتماع مردم بسیار معمول شد. محمد(ص) و پیروان او بسرعت مسجد را به عنوان عبادتگاه و محل اجتماع خود مورد توجه قرار مى‏دادند.»[58]

 مسجد در جامعه اسلامى باتوجه به ویژگى‏هایى که داراست همواره و در هر عصر و زمانى مى‏تواند،چنین نقشى را ایفا کند و محور و مرکز مناسبى براى تشکّل و هماهنگى مسلمانان باشد. مؤمنان حق جو، همه روزه براى تحکیم میثاق بندگى و پرستش در مسجد حضور مى‏یابند. از این‏رو مسجد به طور طبیعى و بى‏آنکه به امکانات ویژه‏اى نیاز داشته باشد، زمینه پى‏ریزى و ایجاد یک تشکیلات طبیعى و سالم را فراهم مى‏آورد.

«اهتمام خاص رسول‏خدا(ص) به برگزارى نماز جماعت در مسجد، سبب مى‏شد که مسلمانان جملگى در هر شبانه روز پنج بار براى شرکت در این آیین عبادى سیاسى در مسجد حضور یابند و با برپایى صف‏هایى منظم و همه با هم به عبادت خدا بپردازند. بدیهى است، چنین اجتماع و گردهمایى که در آن کوچک و بزرگ، ضعیف و نیرومند، فقیر و غنى در کنار یکدیگر به نماز مى‏ایستادند، تا چه حد نفاق‏ها و کینه‏ها، بدبینى‏ها و بدخواهى‏ها، و همچنین اختلافات طبقاتى را از میان مى‏برد و جاى خود را به مهر و صفا، و برادرى و برابرى مى‏داد؛ و تا چه اندازه این صفوف به هم فشرده‏ى مؤمنان، سبب ایجاد وحشت و هراس در دلهاى منافقان و دیگر مخالفان آیین نوین مى‏شد.»[59]

 مسجد یکى از معدود پدیده‏هاى اجتماعى است که با تمام قشرهاى مردم به نوعى در ارتباط است مسجد اگرپاسخگوى نیازهاى جامعه‏ى خویش نباشد به هیچ وجه نمى‏تواند جایگاه مقدس خود را در میان اقشار مردم حفظ نماید.

 20- کارکرد امر به معروف و نهى از منکر:

امربه معروف و نهى از منکر و نیز پند ونصیحت از جایگاه ویژه ای در اسلام بر خوردار است که ثمرات فراوان براى پیروان این دین الهى به ارمغان آورده است و در اصلاح روابط اجتماعى نقش مهمى را ایفا خواهد نمود.

     «بى‏گمان یکى از پایگاههاى مهم امر به معروف و نهى از منکر و انتقاد سازنده از برنامه‏هاى حاکمیت حتى در نظام اسلامى، مساجد است. در نظام اسلامى مردم همانگونه که در برابر یکدیگر مسئول و موظف به امر به معروف و نهى از منکرند در ارتباط با نظام اسلامى نیز وظیفه بزرگ امر به معروف و نهى از منکر را بر دوش دارند. مردم باید ضمن حمایت از نظام اسلامى برنامه بخش‏هاى گوناگون حکومت را منصفانه و دلسوزانه نقادى کنند و ضعف‏ها، کاستى‏ها و یا خداى نکرده انحرافات را در چارچوب موازین اسلامى به مسئولان گوشزد نمایند. مساجد مستقل از حاکمیت که امامان جماعت آن از سوى مردم گزینش شده باشد، مى‏توانند این مهم را به خوبى انجام دهند.[60]

    در این رابطه، مسجد جایگاه گردهمایى دینداران دلسوز، میدان حضور قدرتمندانه‏ى مؤمنان و نمایشگاه ایمان، وحدت و همبستگى آنهاست. بیماردلانى که میل به انجام گناه دارند، با دیدن صحنه نمایش ایمان و همبستگى مؤمنان از نگاه و سرکشى باز مى‏ایستند. همچنین آنان که به دلیل سستى ایمان، متزلزل و مرددند از مسجد، روحیه ثبات و استوارى مى‏گیرند.بدینسان حضور مسلمانان در مسجد خود به خود سبب جلوگیرى از بسیارى از معاصى می شود.

    این نقش ارزنده‏ى «مسجد» و «نماز جماعت» در گفتارى گهربار از على‏بن موسى‏الرضا(ع) به روشنى، بیان شده است. آن حضرت در بیان رمز و راز تشریع نماز جماعت، که معمولاً در مسجد برگزار مى‏شود، مى‏فرماید:«انما جعلت الجماعة لئلا یکون الاخلاص و التوحید و الاسلام و العباده لله الا ظاهراً مکشوفا مشهورا، لان فى اظهاره حجه على اهل الشرق و الغرب لله وحده، ولیکون المنافق و المستخف مؤدیا لما اقربه یظهر الاسلام و المراقبه، و لیکون شهادات الناس بالاسلام بعضهم لبعض جائره ممکنه، مع ما فیه من المساعده على البر و التقوى، و الزجر عن کثیر من معاصى الله عزوجل»[61] نقش مسجد را در فریضه احیاء امر به معروف و نهى از منکر مى‏توان به دو صورت ذکر کرد البته نفس حضور در مسجد به‏طور غیرمستقیم باعث ایجاد انگیزه لازم در نمازگزار و مراجعین به این مکان الهى مى‏شود، تا به جهت حضور در این مکان خویش را عارى از گناه و منکرات نمایند و همچنین به علت اینکه حضور در مسجد نیز نیاز به ملزوماتى دارد که قبل از عزیمت به سوى آن باید مراعات شود و این ملزومات از سوى حق باریتعالى و پیشوایان دین ذکر شده است و خود به خود زمینه و اسباب اصلاح در رفتار و عمل به آموزه‏هاى دینى را که در راستاى اعمال خیر و معروف است، ایجاد خواهد کرد. اما به طور مستقیم به دو طریق زیر است:

 1 - از طریق آموزه‏هاى اخلاقى امام جماعت

 2 - از طریق دوستان و افراد مسجدى

    در مقابل افرادى، که با مسجد و نماز جماعت سروکار ندارند، از این شناخت و شخصیت اجتماعى بهره‏اى نخواهند داشت، افراد کمتر آنها را مى‏بینند و کمتر مى‏توانند آنان را شناسائى کنند، و قهراً قضاوت صحیح هم در باره‏ى آن مشکل خواهد بود، و به این تنبیه اجتماعى دچار خواهند گشت!

    به همین جهت پیامبر گرامى اسلام(ص) فرموده است: «اذا سئلت عمن لایشهد الجماعه، فقل لا اعرفه.»[62](اگر در باره کسى که در نماز جماعت شرکت نمى‏کند، از تو سؤال کردند، بگو او را نمى‏شناسم. یعنى عدالت و تعهد و درستکارى او براى من شناخته و ثابت نشده است).

حضور پنجگانه مؤمنین به مساجد و برخورد با افراد شایسته و صالح هم به طور غیرمستقیم باعث انتقال رفتار خوب اهل مسجدى به یکدیگر و جلوگیرى از منکرات خواهد شد. فرد خوب و نیکوکار به دنبال یافتن دوستى خوب و متدین است و یک فرد خوب هیچگاه دنبال فردى خلاف‏کار نمى‏رود. چون مسجد محل رفت و آمد انسانهاى صالح  ومؤمن است درنتیجه تمامى نمازگزاران واهالى مسجد یکدیگر را درگفتار وعمل امر به معروف و نهى ازمنکر مى‏کنند.

#- سخن آخر:

جهت افزایش بهره مندی روحانیت از پایگاه مسجد درایجاد و تقویت و تثبیت و بسط زیرساختهاى فرهنگ اصیل اسلامى شایسته است مساجد چون گذشته حتى افزونتر از آن در کانون توجهات جامعه اسلامى قرار گیرد و برعموم روحانیون، پژوهشگران،محققان و اندیشمندان اسلامى به عنوان نگهبانان و حافظان مکتب رهایى بخش اسلام فرض است که ضمن کنکاش و تحقیق در امور مربوط به مساجد و فعالیتهاى آن با ارائه راه‏کارهاى اصولى و مناسب با هدف ارتقاء وافزایش کمى و کیفى آن گام برداشته و با فرهنگ‏سازى،بسترهاى لازم را جهت تحقق این اهداف فراهم نمایند و تمامى ابعاد و کارکردهاى مساجد را با شیوه‏اى نوین کاربردی نمایند.

بدین ترتیب روحانیت معظم میتواند با بهره مندی از پتانسیل بالای مساجد،ابعاد مختلف معنوی راکه در ارتباطی مستقیم و تنگاتنگ با حل بسیاری از معضلات اجتماعی و مشکلات فرهنگی جامعه می باشد را بسط وگسترش دهند.