"بسمه تعالی"

بررسی تفصیلی حضور زنان در مسجد

علی اکبر گندمکار

مقدمه

در معیارهای ارزشی قرآن و روایات، بین زن و مرد نوعی برابری حاکم است، در مقام‌های معنوی تفاوتی بینشان نیست و در انسانیت و ارزش‌ها موقعیتی یکسان دارند. تنها ملاک برتری انسان‌ها بر یکدیگر تقوا است. تقوا در معنای حقیقی‌اش امری اکتسابی است و به جنسیت ربطی ندارد، چنان‌که به نژاد، جغرافیا، سن، ثروت و زیبایی نیز ربطی ندارد. اسماء بنت عُمیس، یکی از نخستین زنان مهاجر در اسلام، وقتی از «حبشه» بازگشت، به دیدار همسران پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آمد و نخستین چیزی که پرسید این بود: «آیا آیه‌ای درباره‌ی زنان نازل شده است؟» آنان پاسخ دادند: «خیر». اسماء خدمت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسید و عرض کرد: «ای رسول خدا! جنس زن گرفتار خسران و زیان است؟» رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرمودند: «چرا؟» گفت: «چون در قرآن فضیلتی همانند مردان برای زنان نیامده است». در همان هنگام آیه‌ی 35 سوره‌ی احزاب نازل شد که ده ارزش معنوی یکسان برای زن و مرد مطرح کرده است. در سوره‌های دیگر نیز از ارزش‌های برابری بین زنان و مردان سخن به میان آمده است. بنابراین، زن در رسیدن به کمالات و درک مدارج عالی اخلاقی و حتی علمی هیچ تفاوتی با مرد ندارد. اسلام زن را مانند مرد دارای روح کامل انسانی و اراده و اختیار می‌داند؛ لذا هر دو را در یک صف واحد قرار داده است و در یک مسیر هدایت می‌کند. قرآن کریم گاه با خطاب‌های «یا ایُّها النّاسُ» و «یا ایُّها الّذینَ آمَنوُا» (بدون درنظرداشتن جنسیت) هر دو را مخاطب قرار داده است و برنامه‌های تربیتی و اجتماعی را برای هر دو لازم دانسته است و گاه زنان را به‌صراحت در کنار مردان قرار داده است: «وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فیها بِغَیْرِ حِسابٍ» ، و هر که کار شایسته کند -چه مرد باشد یا زن- درحالى‌که ایمان داشته باشد، درنتیجه آنان داخل بهشت مى‏شوند و در آنجا بى‏حساب روزى مى‏یابند یا «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً وَ لَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یَعْمَلُونَ» ، هر کس - از مرد یا زن- کار شایسته کند و مؤمن باشد، قطعاً او را با زندگى پاکیزه‏اى حیاتِ [حقیقى‏] بخشیم و مسلماً به آنان بهتر از آنچه انجام مى‏دادند پاداش خواهیم داد. تردیدی نیست بانوان در تربیت و رشد انسانی جامعه نقش تعیین‌کننده و بی‌بدیلی دارند و زیربنای فضیلت‌های انسانی‌اند. در سخن کوتاه اما پربار و آسمانی امام صادق(علیه‌السلام) آمده است: «أَکْثَرُ الْخَیْرِ فِی النِّسَاءِ» ، بیشترین خیر و خوبی در وجود بانوان است. جلوه‌ای از این کلام آسمانی در سخنان امام(رحمه‌الله‌علیه) این‌گونه آمده است: «زن مربی جامعه است... سعادت و شقاوت کشورها بسته به وجود زن است. زن مبدأ همه‌ی سعادت‌ها باید باشد» ؛ «عنصر تابناکی که زیربنای فضیلت‌های انسانی و ارزش‌های والای خلیفة اللَّه در جهان است» . اکنون، اگر بپذیریم بیش از نیمی از جمعیت هر جامعه را زنان تشکیل می‌دهند، این سؤال مطرح می‌شود که آیا از نظر اسلام فضایل و آثاری که برای رفت‌وآمد به مسجد و حضور در آن ذکر شده است، فقط مختص به مردان است یا زنان نیز می‌توانند از آثار و برکات خانه‌ی خداوند بهره‌مند شوند؟ به‌دیگرسخن، آیا در زمان پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و صدر اسلام، زنان در مساجد حضور می‌یافتند یا نه؟ اگر در مسجد حضور داشته‌اند، شیوه‌ی برخورد پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با این رفتار و حرکت اجتماعی زنان چگونه بوده است؟ در پاسخ اجمالی به این سؤال باید گفت: اسلام زنان را تاجایی‌که حضورشان به فساد آلوده نشود، از شرکت در اجتماع نهی نمی‌کند؛ بلکه در بعضی موارد شرکت آنان را واجب می‌داند، مانند شرکت در مراسم حجِ واجب، که بر مرد و زن به یک اندازه واجب است و حتی شوهر هم حق جلوگیری از همسر خود را ندارد. از دیگر مواردی که اسلام بر هر مسلمانی واجب دانسته و تفاوتی قائل نشده است تحصیل است. لذا، تحصیل برای زن به اندازه‌ی ‌مرد واجب است. پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در روایتی فرمودند: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ عَلَی کُلِّ مُسْلِمٍ وَ مُسْلِمَة». طلب علم و دانش‌افزایی بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است. در جهاد ابتدایی، شرکت زنان، پیرمردان، بیماران و خردسالان لازم نیست؛ ولی در جهاد دفاعی اگر افراد به قدر کفایت به جبهه نروند، دفاع از هیچ‌کس ساقط نمی‌شود و بر زنان، پیرمردان، بیماران و خردسالان نیز واجب می‌‌شود. رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، با قید قرعه، زنانشان را با خود به سفرهای جهادی می‌بردند؛ بعضی از اصحاب نیز چنین می‌کردند. شرکت بانوان در نماز جمعه واجب نیست. همچنین زنان از تشییع جنازه منع نشده‌اند. در اخبار آمده است که وقتی زینب، دختر بزرگ رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، وفات کرد، خواهرشان زهرای مرضیه(سلام‌الله‌علیها) و زنان مسلمان آمدند و بر وی نماز خواندند. شیخ حر عاملی، در کتاب وسائل‌الشیعه، روایات گوناگونی در این زمینه جمع‌آوری کرده است که شرایط و چگونگی شرکت زنان را در مسائل اجتماعی بیان می‌کند. وی از مجموع این روایات به این نتیجه می‌رسد: «برای زنان رواست که در مجالس عزا، ادای حقوق مردم یا تشییع جنازه بیرون بروند و در این کارها شرکت کنند؛ همچنان‌که حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) و زنان ائمه‌ی اطهار در آن‌ها شرکت می‌کرده‌اند». بررسی تفصیلی حضور زنان در مسجد در عصر پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مطالعه‌ی روایات موجود در کتب حدیثی شیعه و عامّه و نیز دقت در شواهد تاریخی گویای این حقیقت است که حضور بانوان در مسجد برای برگزاری نماز جماعت، در عصر رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، از مسلّمات تاریخ است؛ زیرا اسلام نه مردان و زنان را خانه‌نشین کرده است و نه همه‌ی قیدوبندها را از پایشان گسسته است. در مقاله‌ی حاضر، برای روشن‌شدن ابعاد مختلف این بحث به تفصیل دراین‌باره سخن می‌گوییم. مبحث اول: بررسی روایات فریقین الف) خانه‌ی زن مسجد اوست دسته‌ای از روایات مسجدِ زن را خانه و منزل مسکونی‌اش دانسته‌اند. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «صَلَاةُ الْمَرْأَةِ وَحْدَهَا فِی‏ بَیْتِهَا کَفَضْلِ صَلَاتِهَا فِی الْجَامِعِ خَمْساً وَ عِشْرِینَ دَرَجَةً»، نماز فرادای زن در خانه‌اش همچون نماز جماعت 25 درجه فضیلت دارد. ایشان همچنین فرموده‌اند: «أَنَ‏ خَیْرَ مَسَاجِدِ النِّسَاءِ الْبُیُوتُ‏ وَ صَلَاةَ الْمَرْأَةِ فِی بَیْتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِی صُفَّتِهَا وَ صَلَاتَهَا فِی صُفَّتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِی صَحْنِ دَارِهَا وَ صَلَاتَهَا فِی صَحْنِ دَارِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِی سَطْحِ بَیْتِهَا وَ تُکْرَهُ لِلْمَرْأَةِ الصَّلَاةُ فِی سَطْحٍ غَیْرِ مُحَجَّرٍ» ، بهترین مسجدِ زنان خانه است و نماز در خانه برتر از نماز او در ایوان است. نماز او در ایوان، برتر از نمازش در پشت‌بام خانه است. همانند این روایات در منابع عامّه نیز از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نقل شده است. در روایات امامان شیعه نیز چنین مضمونی وجود دارد؛ برای مثال امام صادق(علیه‌السلام) دراین‌باره فرموده‌اند: «خَیْرُ مَسَاجِدِ نِسَائِکُمُ‏ الْبُیُوتُ» ، بهترین مساجد برای زنانتان خانه است. ایشان همچنین فرموده‌اند: «صَلَاةُ الْمَرْأَةِ فِی‏ مِخْدَعِهَا أَفْضَلُ‏ مِنْ‏ صَلَاتِهَا فِی بَیْتِهَا وَ صَلَاتُهَا فِی بَیْتِهَا أَفْضَلُ مِنْ صَلَاتِهَا فِی الدَّارِ» ، نمازخواندن زن در اتاقش، بلکه در اتاق عقب و اندرونی، بهتر از خانه (به‌معنای اعم) است. أم‌سلمه از قول رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌گوید: «خَیْرُ مَسَاجِدِ النِّسَاءِ قَعرُ بیوتِّهِنَ» ، بهترین مساجد برای زنان اتاق‌های عقب خانه است. بنابر روایتی، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به امام علی(علیه‌السلام) فرمودند: «یَا عَلِیُّ لَیْسَ عَلَی النِّسَاءِ جُمُعَةٌ وَ لَا جَمَاعَةٌ وَ لَا أَذَانٌ وَ لَا إِقَامَة» ، ای علی! برای زنان الزامی جهت شرکت در نماز جمعه، جماعت و گفتن اذان و اقامه نیست. از مجموعه‌ی این روایات، با قطع‌نظر از روایاتی که بعداً به آن‌ها می‌پردازیم، می‌توان این‌گونه استفاده کرد که برای زنان خواندن نماز در خانه بهتر از مسجد است. اما، با تأمل و تحلیل در این‌گونه روایات چند نکته به‌دست می‌آید: 1. در روایات فوق معمولاً تلاش شده است تا به نحوی به مسئله‌ی عفاف بانوان اهمیت داده شود و درواقع در پی بیان این مطلب است که زن نباید در تیررس دید نامحرم نماز بخواند. پس اگر در مسجد پرده و حائلی او را از دید نامحرم حفظ کند، ملاک حکم رعایت شده است و بنابراین نماز زن با حفظ حریم و حدود الهی در مسجد افضل است، چنانچه نماز مرد هم چنین است. 2. راوی اولین حدیث از امام صادق(علیه‌السلام) «یونس بن ظبیان» است که نجاشی و شیخ طوسی، صاحب کتب رجالی، او را ضعیف شمرده‌اند. 3. دسته‌ی دوم و سوم روایات که بیان خواهد شد، شواهد تاریخی، سیره‌ی پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و حتی فتاوای بسیاری از فقهای اسلام بیانگر جواز حضور زن در مسجد است. ب) روایات عام در روایات زیادی در باب مسجد واژه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد مسجد به همه‌ی مردم، زن و مرد، متعلق است و به گروهی خاص اختصاص ندارد. پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «المَسْجِدُ بَیْتُ کُل مُؤمِنٌ» ، مسجد خانه‌ی هر مؤمنی است. آن حضرت در بیانی دیگر مسجد را خانه‌ی همه‌ی متقیان و پرهیزکاران دانسته‌اند: «الْمَسَاجِدُ بُیُوتُ الْمُتَّقِین» . حضرت علی(علیه‌السلام) در مورد همسایه‌ی مسجد فرموده‌اند: «لَا صَلَاةَ لِجَارِ الْمَسْجِدِ إِلَّا فِی‏ الْمَسْجِدِ إِلَّا أَنْ یَکُونَ لَهُ عُذْرٌ أَوْ بِهِ عِلَّةٌ فَقِیلَ لَهُ وَ مَنْ جَارُ الْمَسْجِدِ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ قَالَ مَنْ سَمِعَ النِّدَاءَ» ، نماز همسایه‌ی مسجد در خانه نماز کامل و تمام نیست، جز اینکه عذری داشته باشد. از امام(علیه‌السلام) سؤال شد همسایه‌ی مسجد چه کسی است؟ ایشان فرمودند: کسی که صدای اذان را بشنود. روایات متعددی نیز وجود دارد که در آن‌ها واژه‌ی «مَنْ مَشی» و «مَنْ أسَرج»آمده است. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «مَنْ‏ مَشَى‏ إِلَى‏ مَسْجِدٍ مِنْ‏ مَسَاجِدِ اللَّهِ‏ فَلَهُ‏ بِکُلِّ خُطْوَةٍ خَطَاهَا حَتَّى یَرْجِعَ إِلَى مَنْزِلِهِ عَشْرُ حَسَنَاتٍ وَ مُحِیَ عَنْهُ عَشْرُ سَیِّئَاتٍ وَ رُفِعَ لَهُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ» ، کسی که به‌سوی مسجدی از مساجد خدا برود، برای هر گامی که برمی‌دارد تا به منزل برگردد ده حسنه برایش نوشته می‌شود و ده گناه از او برداشته و ده درجه ترفیع می‌یابد. در روایتی دیگر امام صادق(علیه‌السلام) فرموده‌اند: «مَنْ‏ مَشَى‏ إِلَى‏ الْمَسْجِدِ لَمْ‏ یَضَعْ‏ رِجْلًا عَلَى‏ رَطْبٍ وَ لَا یَابِسٍ إِلَّا سَبَّحَتْ لَهُ الْأَرْضُ إِلَى الْأَرْضِ السَّابِعَةِ» ، کسی که به‌سوی مسجد گام برمی‌دارد بر هیچ تروخشکی قدم نمی‌گذارد، مگر اینکه زمین تا طبقات هفت‌گانه‌اش برای او تسبیح می‌گویند. در حدیثی دیگر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «أَلَا بَشِّرِ الْمَشَّاءِینَ فِی الظُّلُمَاتِ(فی ظلم اللیل) إِلَی الْمَسْجِدِ بِالنُّورِ (التام) السَّاطِعِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» ، بشارت باد کسانی را که در تاریکی شب به مساجد می‌روند؛ همانا در روز قیامت از نوری فروزان و درخشنده در پیشاپیش خود برخوردارند. روایات دیگری نیز هستند که به‌طور عام زن و مرد را به رفت‌وآمد به مسجد، حضور مستمر در آن و روشنایی‌بخشیدن به آن تشویق کرده‌اند. ج) روایات دال بر جواز حضور زنان در نمازهای جماعت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از مسلّمات تاریخ حضور بانوان در مسجد، برای شرکت در نماز جماعت است، به‌خصوص نماز جماعت صبح و مغربین، پشت سر و به امامت پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله). کعبه اولین خانه‌ای است که برای عبادت مردم (زن و مرد) بنا شد و عبادت‌کنندگان را به‌سوی خود متوجه و جذب کرد: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدىً لِلْعالَمینَ» ، درحقیقت نخستین خانه‏اى که براى [عبادت‏] مردم نهاده شده همان است که در مکه است و مبارک و براى جهانیان [مایه‏] هدایت است. مکه‌ی معظمه و مسجدالحرام کامل‌ترین مصداق مسجد است؛ تاآنجاکه نماز فرادی در آن از نماز جماعت در خانه بهتر است: «الصَّلَاةُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ تَعْدِلُ مِائَةَ أَلْفِ صَلَاة» . در همین مسجد است که اولین نماز جماعت به امامت پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و با حضور جوان‌مردی چون علی بن‌ابی‌طالب(علیه‌السلام) و بانویی چون حضرت خدیجه(سلام‌الله‌علیها) برگزار شد. ذیل آیه‌ی 59 سوره‌ی احزاب که خداوند دستور می‌دهد: «ای پیامبر! به همسرانت و دخترانت و زنان باایمان بگو جلباب‌های (روسری‌های بلند) خود را بر خویش فرو افکنند؛ این کار برای اینکه شناخته نشوند و مورد آزار و اذیت قرار نگیرند بهتر است» از امام(علیه‌السلام) نقل شده است: «سبب نزول آیه چنین بود که چون زنان برای شرکت در نماز جماعت مغرب و عشاء به مسجد می‌رفتند، جوانان بر سر راه آنان می‌نشستند و آنان را آزار می‌دادند و متعرض ایشان می‌شدند. ازاین‌رو، پس از نزول آیه، زنان انصار با لباس سیاه و بلند و با حجاب کامل در نماز جماعت حاضر می‌شدند» . آیه و شأن نزول آن بیانگر این نکته‌ی ظریف و حکیمانه است که اسلام دربرابر حضور زنان در مجامع فرهنگی، علمی، اقتصادی، سیاسی و پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی از طرف آنان، حتی زمانی که مورد چشم‌چرانی و مزاحمت جوانان قرار می‌گیرند، با حکم خانه‌نشینی و ایجاد محدودیت برخورد نمی‌کند؛ بلکه با ارائه‌ی طرح‌های مصونیت‌آفرین راه را برای حضور هر چه بیشتر آنان می‌گستراند. علاوه بر سخن فوق، شواهد تاریخی حاکی از حضور زنان در نماز جماعت رسول اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «کَانَ‏ النِّسَاءُ یُصَلِّینَ‏ مَعَ‏ النَّبِیِّ ص فَکُنَّ یُؤْمَرْنَ أَنْ لَا یَرْفَعْنَ رُءُوسَهُنَّ قَبْلَ الرِّجَالِ لِضِیقِ الْأُزُرِ» ، زنان پشت سر مردان نماز جماعت را با پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به جا می‌آوردند و چون لباس مردان کوتاه بود، به زنان دستور داده شده بود که پیش از مردان سر از سجده برندارند. در برخی از روایات، در منابع شیعه و سنی، آمده است: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) یَسْمَعُ‏ صَوْتَ‏ الصَّبِیِ‏ وَ هُوَ یَبْکِی‏ وَ هُوَ فِی‏ الصَّلَاةِ فَیُخَفِّفُ الصَّلَاةَ أَنْ تَعْبُرَ أُمُّهُ»، پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، در حال نماز، چون صدای گریه‌ی طفل را در صف زنان شنیدند، نماز را کوتاه خواندند تا مادرش سراغ فرزند رود تا مبادا نگرانی در مادرش پیدا شود. همچنین نقل کرده‌اند که رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نماز صبح را در تاریکی می‌خواندند و زنان مؤمن پس از نماز در همان تاریکی برمی‌گشتند و به‌دلیل تاریکی نه دیگران آن‌ها را می‌شناختند و نه حتی خودشان همدیگر را می‌شناختند. در روایتی دیگر می‌خوانیم: زن قریشی به نام «عاتکة بن زید» پیوسته در نماز جماعت مسجدالنبی حاضر می‌شد، عمر از او خواستگاری کرد، او به این شرط که او را از نماز جماعت منع نکند پذیرفت با عمر ازدواج کند، عمر هم با نارضایتی پذیرفت، بعد از مرگ عمر وقتی زبیر از او خواستگاری کرد باز این شرط را مطرح نمود، زبیر هم به ناچار پذیرفت و او به نماز جماعت می‌رفت در زمان عمر، زنان به امامت «سلیمان‌بن‌ابی‌خثیمه انصاری» در رحبه‌ی مسجد نماز جماعت می‌خواندند؛ همان‌گونه‌که مردان به امامت «ابی بن‌کعب» نماز جماعت برگزار می‌کردند. پس از آن، عثمان مردان و زنان را در یک جا جمع کرد؛ ولی امیر المؤمنین(علیه‌السلام) در زمان خلافتش دوباره زنان و مردان را از هم جدا کرد و شخصی به نام عرفجه با زنان نماز می‌خواند. در برخی روایات، شیعه و سنی، آمده است که وقتی زنان برای رفتن به مسجد اجازه خواستند، آنان را منع نکنید. برای نمونه، پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: هرگاه زنان شما اجازه‌ی رفتن به مساجد می‌خواهند، آنان را از بهره و نصیبشان از مساجد محروم نکنید و مانع نشوید. همچنین آمده است که پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) فرموده‌اند: «لا تَمْنعُوا إماءَ اللّه‏ مَسَاجدَ اللّه‏» ، کنیزان خدا را از رفتن به مساجد خدا منع نکنید. همچنین فرموده‌اند: «إِذَا اسْتَأْذَنَتْ أَحَدَکُمُ امْرَأَتُهُ إِلَی الْمَسْجِدِ فَلَا یَمْنَعْهَا» ، هرگاه همسر یکی از شما اجازه‌ی رفتن به مسجد خواست، نباید مانع وی شوید. عده‌ای چنین پنداشته بودند که زنان فقط هنگام روز اجازه‌ی رفتن به مسجد دارند و برای نمازهای مغرب و عشاء، که با تاریکی شب همراه است، نباید به مسجد بروند؛ بنابراین جهت مبارزه با این پنداشت غلط در بعضی روایات آمده است که هر گاه بانوان اذن حضور شب هنگام در مسجد را خواستند، اجازه بدهید. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در دو بیان جداگانه می‌فرماید: «لاتَمْنَعُوا نِسَائکُمْ مِنَ الخُروجِ الِی المَساجِد بِالَلیْلِ» و «إذا اِسْتَأذَنَ نِسائُکُم بِاللَیْلِ الِی المَسْجِدِ فَأذنوا لهنّ» ، زنان خود را شب هنگام از رفتن به مساجد منع نکنید و اگر اذن خواستند اجازه دهید. وقتی در شب که خطر بیشتری برای زنان وجود دارد می‌فرماید إجازه بدهید، در روز به‌طریق أَولی باید اجازه داده شود. مفاد این روایات آن است که زنان از فضایل و آثار معنوی مسجد محروم نشوند و چنانچه زنان بتوانند عفاف و حجاب اسلامی و شئون زن مسلمان را رعایت کنند، فضیلت نمازخواندن در مسجد برای زنان همچون مردان است. مبحث دوم: شواهد تاریخی حضور زنان در مسجد در صدر اسلام برای غیر از نماز 1. حضور حضرت فاطمه(سلام‌الله‌علیها) در مسجد پس از وفات پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، هنگامی که ابوبکر غاصبانه بر تخت حکومت نشست، حضرت زهرا(سلام‌الله‌علیها) به مسجد رفتند و خطبه‌ی فدکیه را بیان فرمودند. 2. خطبه‌ی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) در مسجد اموی شام سخنرانی حضرت زینب(سلام‌الله‌علیها) در مسجد اموی شام بوده است و امام زین‌العابدین(علیه‌السلام) و مردم اعتراضی برای حضور ایشان و سایر زنان در مسجد نداشتند. 3. حضور زن در مسجد برای اعتکاف ابی‌عبداللَّه(علیه‌السلام) فرموده‌اند: وَ قَالَ إِنَّ عَلِیّاً صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ کَانَ یَقُولُ لَا أَرَی الِاعْتِکَافَ إِلَّا فِی الْمَسْجِدِالْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِالرَّسُولِ أَوْ مَسْجِدٍ جَامِعٍ وَ لَا یَنْبَغِی لِلْمُعْتَکِفِ أَنْ یَخْرُجَ مِنَ الْمَسْجِدِ إِلَّا لِحَاجَةٍ لَا بُدَّ مِنْهَا ثُمَّ لَا یَجْلِسْ حَتَّی یَرْجِعَ وَ الْمَرْأَةُ مِثْلُ ذَلِکَ ، اعتکاف یا در مسجدالحرام یا مسجد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) یا مسجد جامع هر شهری منعقد می‌شود و سزاوار نیست معتکف از مسجد خارج شود؛ مگر اینکه ضرورت باشد و وقتی کارش را انجام داد، بدون اینکه بنشیند برگردد. ایشان در ادامه‌ی حدیث می‌فرماید: و زنان مثل مردان هستند. پس معلوم می‌شود زنان هم می‌توانند به مسجد بیایند و معتکف شوند. در روایتی آمده است: زنان پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) گاه با آن حضرت در مسجد معتکف می‌شدند. قرآن کریم هم می‌فرماید: «وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکِفُونَ فِی الْمَساجِدِ» ، با زنان هنگام اعتکاف در مساجد مباشرت نکنید. بنا بر این روایت، اگر زنان بیرون از مسجد باشند، این سخن خداوند در قرآن معنا نمی‌دهد؛ بنابراین یا معتکفان با زنانشان معتکف بودند یا زنان در مسجد به دیدار مردان می‌آمدند. در روایتی آمده است: عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللَّهِ قَالَ وَ أَیُّ امْرَأَةٍ کَانَتْ مُعْتَکِفَةً ثُمَّ حَرُمَتْ عَلَیْهَا الصَّلَاةُ فَخَرَجَتْ مِنَ الْمَسْجِدِ فَطَهُرَتْ فَلَیْسَ یَنْبَغِی لِزَوْجِهَا أَنْ یُجَامِعَهَا حَتَّی تَعُودَ إِلَی الْمَسْجِدِ وَ تَقْضِیَ اعْتِکَافَهَا ، امام صادق(علیه‌السلام) فرمود: اگر زنی که در حال اعتکاف است، [به‌واسطه‌ی حیض] از نماز باز ماند و از مسجد بیرون رود و دوباره پاک شود، شایسته نیست همسرش با او نزدیکی کند تا اینکه زن به مسجد بیاید و اعتکاف خود را به پایان برساند. 4. محجنه خادم مسجد تاریخ از وجود زن مسلمان سیاه‌پوستی به نام محجنه (ام‌محجن) در عصر رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) خبر می‌دهد که خادم و نظافت‌کننده‌ی مسجد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بوده است. ابوسعید می‌گوید: زنی سیاه‌چرده، که مسجد را جارو می‌کرد، شبی وفات کرد. هنگامی‌که صبح شد، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را از مرگش با خبر کردند. ایشان فرمودند: چرا مرا از مرگ او آگاه نکردید؟ آن‌گاه پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) با اصحابش بر قبر او حاضر شدند، آن حضرت کنار قبر ایستاد و تکبیر گفت و درحالی‌که مردم نیز پشت سرش بودند بر او نماز گزاردند و برای او دعا کردند. طبق برخی روایات، حضرت فرمود: اینک او را در بهشت می‌بینم. 5. حضور زن در مسجد برای رفع آلودگی مسجد حضرت رسول(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) وارد محراب امام جماعتی شد و چون محراب به آب دهان آلوده شده بود، با امام جماعت برخورد کرد. همسر امام جماعت از علت برخورد با شوهرش باخبر شد و آب دهان را از محراب پاک کرد. حضرت فرمودند: شوهر را به‌علت خانمش بخشیدم. به نظر می‌آید این خانم در مسجد بوده است که مطلع شده است یا بعد از اطلاع به مسجد آمده است و در محراب حاضر شده است و پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به اسن حضور اعتراض نکرده‌اند. 6. زن و حائض‌شدن در مسجد قَالَ أَبُوجَعْفَرٍ إِذَا کَانَ الرَّجُلُ نَائِماً فِی الْمَسْجِدِالْحَرَامِ أَوْ مَسْجِدِالرَّسُولِ فَاحْتَلَمَ فَأَصَابَتْهُ جَنَابَةٌ فَلْیَتَیَمَّمْ وَ لَا یَمُرَّ فِی الْمَسْجِدِ إِلَّا مُتَیَمِّماً حَتَّی یَخْرُجَ مِنْهُ ثُمَّ یَغْتَسِلَ وَ کَذَلِکَ الْحَائِضُ إِذَا أَصَابَهَا الْحَیْضُ تَفْعَلُ کَذَلِکَ وَ لَا بَأْسَ أَنْ یَمُرَّا فِی سَائِرِ الْمَسَاجِدِ وَ لَا یَجْلِسَانِ فِیهَا ، امام باقر(علیه‌السلام) فرموده‌اند: اگر مردی در مسجدالحرام یا مسجد پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به خواب رود و جنب شود، باید تیمم کند و با تیمم از مسجد گذر کند و خارج گردد؛ سپس غسل نماید. همین‌طور زن، چنانچه در این دو مسجد حیض شود، این‌گونه عمل کند. اما در غیر از این دو مسجد بدون تیمم هم می‌تواند خارج گردد. 7. حضور فاطمه بنت اسد در مسجد اگر زن نباید به مسجد برود، پس فاطمه بنت اسد با مسجدالحرام و خانه‌ی خدا چه‌کار داشت و از آن مهم‌تر چرا دیوار خانه‌ی خدا هم شکافته شد؟ 8. نولة بنت اسلیم در نماز جماعت مسجد بنی‌حارثه یکی از زنان مسجدی عصر پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) «نولة بنت اسلیم» است که در روز تغییر قبله در نماز جماعت مسجد بنی‌حارثه شرکت داشت و ماجرای آن روز را چنین تعریف می‌کند: دو رکعت از نماز ظهر یا عصر را در مسجد بنی‌حارثه رو به قبله‌ی بیت‌المقدس خوانده بودیم که شخصی خبر آورد رسول الله(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به‌طرف بیت الله‌الحرام روی کرده است؛ بلافاصله مردان به مکان زنان و زنان به مکان مردان تغییر محل دادند و چرخیدند و دو رکعت دیگر را رو به بیت الله‌الحرام گزاردیم 9. سفارش پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به خروج زنان از مسجد قبل از مردان روایت است که روزی رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بیرون مسجد بودند و دیدند مردان و زنان با هم از مسجد بیرون می‌آیند، ایشان رو به زنان کردند و فرمودند: بهتر است صبر کنید ابتدا مردان بروند، سپس شما 10. باب‌النساء یکی از درهای مسجدالنبی به نام «باب‌النساء» است. اگر بنا بود زنان به مسجد نیایند، باب‌النساء مفهومی نداشت. در روایت آمده است که روزی پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) به یکی از درهای مسجد اشاره کردند و فرمودند: خوب است این در را به بانوان اختصاص دهیم . 11. تعلیم و تعلم زنان مسلمان در مساجد شواهد نشان می‌دهدکه تعلم در مساجد خاص مردان نبوده است. زنان مسلمان نیز مجاز بودند به مساجد بروند و به سخنان پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) گوش دهند و گاهی از آن حضرت سؤال کنند. اگر احساس می‌شد زنان، به هر دلیل، سخنان پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) را نشنیده‌اند، پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) آنان را دوباره موعظه و نصیحت می‌کرد. 12. پرستاری زن از مجروحان در مسجد در تاریخ نقل شده است که در مسجد پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) جایگاهی برای معالجه‌ی بیماران و مجروحان معین شده بود و پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و یارانش در آنجا از بیماران عیادت می‌کردند. اقدی می‌نویسد: در ماجرای جنگ احد مردم در مسجد چراغ و آتش برافروخته بودند و خستگان و مجروحان را زخم‌بندی می‌کردند. به دنبال زخمی‌شدن سعد بن معاذ، پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) ایشان را در خیمه‌ی «کُعیبه»، دختر سعدبن عتبه در مسجد پیامبر، جای داد. این زن زخمی‌ها را معالجه می‌کرده و از اشیاء گمشده و پراکنده نگهداری می‌کرد. 13. همراهی پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و فاطمه(سلام‌الله‌علیها) در رفتن به مسجد نقل شده است روزی امام علی(علیه‌السلام) وارد منزل می‌شود و همسرش فاطمه(سلام‌الله‌علیها) را نمی‌یابد، از منزل خارج می‌شود و به‌سوی مسجد روانه می‌گردد، در مسجد نماز می‌خواند و سپس مقداری شن در مسجد جمع می‌کند و به آن تکیه می‌دهد. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و فاطمه(سلام‌الله‌علیها) در حالی که حسنین(علیهماالسلام) را در آغوش داشتند و دست ام‌کلثوم را در دست گرفته بودند به مسجد می‌آیند. در مسجد می‌بینند که امام علی(علیه‌السلام) همان‌گونه‌که بر شن‌ها تکیه داده بود خوابش برده است. در این هنگام پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) پای مبارکش را روی پای مبارک امام علی(علیه‌السلام) می‌گذارد و مقداری فشار می‌دهد و می‌گوید: «قُمْ‏ یَا أَبَا تُرَابٍ» (بلند شو ای ابوتراب). در این حدیث مشاهده می‌شود که فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیها) به مسجد تشریف برده‌اند درحالی‌که ضرورتی هم نبوده است. مبحث سوم: بررسی فقهی حضور زن در مسجد فقهای اسلام، به‌خصوص شیعه، باتوجه‌به سه دسته از روایاتی که بیان شد و نیز آیاتی از قرآن کریم، درمورد حضور بانوان در مسجد اختلاف‌نظر و فتوا دارند. • عده‌ای همچون علامه‌ی حلی آمدن زنان به مساجد را مکروه می‌دانند و می‌فرمایند: «یکره للنساء الاتیان الی المساجد لما فیه من التّبرج المنهی عنه». امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرمایند: «خَیْرُ مَسَاجِدِ نِسَائِکُمُ‏ الْبُیُوتُ» و در کتاب نهایةالاحکام می‌گوید: «و هذا الحکم (رفتن به مسجد) مختص بالرجال دون النساء لانهن امرن بالاستتار...» • عده‌ی کثیری از فقها گرچه حکم به کراهت حضور زن در مسجد نداده‌اند؛ ولی خواندن نماز در خانه را برای زنان برتر شمرده‌اند. شهید اول می‌فرماید: «و یستحب للنساء الاختلاف الیها کالرجال و ان کان البیت افضل و خصوصاً لذوات الهیئات» همچنین صاحب غنائم‌الایام می‌گوید: «و اما المرأة فصلاتها فی البیت افضل...» این دو گروه از فقها دلیل خود را توجه‌کردن به آیات قرآن و احادیث معصومان ذکر کرده‌اند که مبنی است بر ممنوع‌بودن تبرّج (آشکارشدن در برابر دیدگان مردم) برای زنان و دستور شرع مقدس بر اهمیت حفظ عفاف و رعایت حجاب و عدم اختلاط زنان و مردان و نیز جلوگیری از وقوع فتنه و مفاسد اجتماعی و اخلاقی. • برخی دیگر از فقهای شیعه نه‌تنها جواز بلکه استحباب را در حضور و نمازخواندن زن در مسجد دانسته‌اند. مرحوم محقق اردبیلی می‌گوید: «گرچه بنا بر برخی روایات فضیلت حضور در مسجد مختص مردان است؛ لکن باتوجه‌به دیگر روایات و ضعفی که در سند روایت یونس‌بن‌ظبیان وجود دارد، می‌توان گفت: «و مع ذلک لایبعد الاستحباب اذا کن لا یراهن احد و لا یرونه مع عدم مفسدة اخری». امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) نیز فرموده‌اند: «برای زن‌ها نمازخواندن در خانه، بلکه در صندوق خانه و اتاق عقب بهتر است؛ ولی اگر بتوانند کاملاً خود را از نامحرم حفظ کنند، بهتر است در مسجد نماز بخوانند». حتی برخی از فقهای معاصر می‌فرمایند: «برای زن‌ها درصورتی‌که خود را از نامحرم به‌خوبی حفظ کنند بهتر است نماز را در مسجد بخوانند و اگر راهی برای یادگرفتن مسائل اسلامی جز از طریق رفتن به مسجد وجود ندارد، واجب است به مسجد بروند» . همچنین، بنا بر کتب فقهی یکی از مسائل شرعی بانوان این است که در حال عادت ماهیانه نمی‌توانند مسجد برود. پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) هم فرموده‌اند: «انّ المسجد لایحلُّ لجنبٍ و لاحائض». اگر بنا بود زنان اصلاً مسجد نروند، چرا فرمودند: در ایام عادت نروند؟ بنابراین، مفهوم حدیث و مفهوم فتوای مراجع عظام تقلید این است که وقتی عذر شرعی ندارند، می‌توانند به مسجد بروند. در باب احکام محرمات جنب و حائض آمده است که برای این دو رفتن به مسجدالحرام و مسجد پیغمبراسلام(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) حرام است؛ اگر چه از یک در داخل و از در دیگر خارج شوند. توقف در مساجد دیگر نیز حرام است؛ ولی اگر از یک در داخل و از در دیگر خارج شوند یا برای برداشتن چیزی بروند مانعی ندارد. دلایل قائلان به جواز و استحبابِ حضور بانوان در مسجد همان شواهد تاریخی است بر حضور این قشر از جامعه در نمازهای جماعت پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و نیز عمومات و اطلاقات روایاتی است که بیانگر ترغیب و تشویق بر رفت‌وآمد به مسجد و بهره‌مندی از فضایل مسجد برای انسان، قطع‌نظر از جنسیت آن، است. علاوه‌براینکه فقهای متقدم، متأخر و نیز معاصر حضور زنان را همچون مردان در مسجدالحرام و مراسم عبادی، اجتماعی، اخلاقی و سیاسی نماز جمعه و اعتکاف و حج جایز شمرده‌اند. مبحث چهارم: شرایط حضور زنان در مساجد فقهای اسلام اتفاق نظر دارند که حضور زنان در مساجد جایز است (جواز بالمعنی الأعم). اینک باید دید این حضور شرایطی هم دارد یا نه. در پاسخ باید گفت شرع مقدس آداب و دستورهایی بیان کرده است که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از: 1. استفاده‌نکردن از بوی خوش یکی از آداب مسجد زینت‌کردن هنگام رفتن به مسجد است. قرآن کریم می‌فرماید: «یا بَنی آدَمَ خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِد» ، ای فرزندان آدم، هنگام رفتن به مسجد زینت خود را برگیرید. آنچه از کتب روایی و تفسیری در تفسیر کلمه‌ی «زینت» استفاده می‌شود این است که «زینت» هم شامل آراستگی ظاهری می‌شود و هم شامل آراستگی باطنی و درونی و ذکر مصادیق در روایات، از قبیل پوشیدن لباس نیکو یا شانه‌کردن و استعمال عطر و بوی خوش در حال نماز و در مسجد، جنبه‌ی تعیینی ندارد و این‌ها از مصادیق زینت هستند. در کتب فقهی هم آمده است: «یُسْتَحَبُ التَّطَیُّبِ وَ لُبْسِ الثِّیَابِ الْفَاخِرَةِ عِنْدَ التَّوَجُّهِ إِلَی الْمَسْجِد» ، مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوی خوش و لباس‌های نیکو استفاده شود. اما همین امر مستحب که بر آن این‌قدر تأکید شده است، نباید در مورد بانوان به‌گونه‌ای باشد که تحریک‌کننده و با شئون و عفاف آنان مخالف باشد. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرموده‌اند: هنگامی که یکی از شما زنان قصد مسجد کرد، نباید از بوی خوش استفاده کند. ایشان همچنین فرموده‌اند: هرگاه زنی خود را خوشبو کند، سپس به‌سوی مسجد برود، نمازش قبول نمی‌شود تا آنکه آن بوی خوش را برطرف کند. 2. عدم اختلاط زن و مرد در مسجد حضور زنان در مسجد آثار و ثواب بسیار دارد؛ ولی نباید زمینه‌ای برای اختلاط فراهم آید. در روایت آمده است که روزی رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در بیرون مسجد بودند، دیدند مردان و زنان با هم از مسجد بیرون می‌آیند، رو به زنان کردند و فرمود: بهتر است صبر کنید ابتدا مردان بروند، سپس شما. همچنین، روزی حضرت به یکی از درهای مسجد اشاره کردند و فرمودند: خوب است این درب را به بانوان اختصاص دهیم و بدین ترتیب درِ آمدوشد زنان به مسجد را از مردان جدا کردند. 3. پرهیز از سخنان بلند و بیهوده یکی از نکاتی که افراد، چه زن و چه مرد، شایسته است در مسجد و حتی خارج از آن رعایت کنند، پرهیز از سخنان بیهوده و با صدای بلند است. خداوند در قرآن کریم خطاب به زنان رسول‌اللَّه(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) می‌فرماید: «یا نِساءَالنَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذی فی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً» ، ای همسران پیامبر! به‌گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند و سخن شایسته بگویید. درواقع، خداوند در این آیه به زنان دستور می‌دهد در سخن‌گفتن وقار و عفاف داشته باشند. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) بلندکردن صدا در مسجد را از نشانه‌های نزول بلا بر امت می‌شمارد و می‌فرماید: هنگامی که پانزده خصلت در میان امت من رایج شود، بلا بر آنان نازل خواهد شد، از جمله‌ی آن‌ها این است که «وَارْتَفَعَتِ الْأَصْوَاتُ فِی الْمَسَاجِد» ، صداها را در مسجد بلند کنند. بنابراین، بر همه، به‌ویژه زنان، واجب است که از صحبت‌کردن درباره‌ی امور دنیوی و بلندکردن صدا پرهیز کنند. 4- اجازه‌ی شوهر پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) فرموده‌اند: «هنگامی که زنان از شما اجازه‌ی رفتن به مسجد می‌خواهند، آنان را از بهره و نصیبشان از مساجد محروم نکنید و اجازه‌شان دهید». به‌طورکلی، خروج زن از منزل، گرچه برای رفتن به مسجد باشد، نباید منافاتی با حقوق شوهرشان داشته باشد؛ درغیراین‌صورت نباید به مسجد یا خارج از خانه بروند. 5- توقف بیجا در مسیر مسجد زنان مسلمان باید بدانند که توقف بیجا در کوچه، خیابان و مسیر مسجد شایسته نیست؛ حتی توقف بیهوده در خود مسجد نیز مذموم شمرده شده است. رسول اعظم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) خطاب به ابوذر می‌فرمایند: «یَا أَبَا ذَرٍّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ إِلَّا ثَلَاثَةً قِرَاءَةُ مُصَلٍّ أَوْ ذَاکِرُ اللَّهِ تَعَالَی أَوْ سَائِلٌ عَنْ عِلْمٍ» ، ای ابوذر! هر نشستنی در مسجد لغو و بیهوده است، مگر توقف و نشستن سه گروه: آنان که پس از به‌جاآوردن نماز مشغول قرائت قرآن یا سرگرم یاد خدا یا در حال تحصیل علم و دانش و مباحثه‌ی علمی باشند. مبحث پنجم: آثار حضور زنان در مسجد در متون روایی شیعه و سنی، برای رفت‌وآمد به مسجد، فواید و آثار فراوان دنیوی و اخروی‌ای بیان شده است. ازاین‌رو، بانوان نیز با رعایت شرایطی که در مباحث قبل ذکر شد، می‌توانند از همه‌ی این نتایج و آثار برخوردار باشند. افزون‌برآنکه حضور بانوان در مسجد آثار اجتماعی فروانی نیز دارد؛ ازجمله: ظاهر جامعه دینی‌تر و مساجد پررونق‌تر می‌شود و همچنین آن‌ها می‌توانند به کمک آموزه‌هایی که در مسجد کسب می‌کنند، نسل پس از خود را نسلی ایمانی بار بیاورند و کودکانی بپرورند که درواقع مسلمانان حقیقی نسل بعد هستند. باتوجه‌به مجموعه روایات و آیات درباره‌ی مسجد می‌توان گفت که اگر بانوان با رعایت شرایط در این مکان‌های الهی وارد شوند، می‌توانند از آثار عبادی، آموزشی، تربیتی، معنوی، علمی، سیاسی، اجتماعی و به‌ویژه اثرات اخلاقی، روانی و تعالی‌بخش مسجد بهره‌مند گردند. منـــابع 1. قرآن کریم 2. اختبار معرفةالرجال، شیخ الطوسی، آل‌البیت، قم، 1404 ه.ق . 3. الآداب الطیبة فی الاسلام، جعفر مرتضی عاملی، قم، جامعه‌ مدرسین، 1362 . 4. أسدالغابة، ابن‌اثیر، انتشارات اسماعیلیان، تهران. 5. اصول کافی، محمدبن یعقوب کلینی، تهران دارالکتب الأسلامیة، 1365 . 6. الأمالی، شیخ طوسی، قم، دارالثقافة، 1414 ق . 7. بحارالانوار، علامه مجلسی، بیروت، موسسه‌ی الوفاء، 1404 ه.ق . 8. تاریخ کتابخانه‌های مساجد، محمدمکی السباعی، محمد عباسپور ـ محمد جواد مهدوی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1373 ش . 9. تحریرالوسیلة، امام خمینی، قم، اسماعیلیان. 10. تذكرة‌الفقهاء، علامة الحلی، قم، مؤسسه‌ی آل‌البیت لاحیاءالتراث، 1414 ه.ق . 11. تفسیر عّیاشی، محمدبن مسعود عیاشی، تهران، علمیّه، 1380 . 12. تفسیرقمی، علی بن ابراهیم قمی، قم ، مؤسسة دارالکتاب، چ 3، 1404 ه.ق . 13. تفسیرنمونه، ناصر مکارم شیرازی وجمعی از دانشمندان، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چ41، 1380. 14. . تفسیر نورالثقلین، الشیخ عبد علی بن جمعه العروس الحویزی، قم، اسماعیلیان، چ4، 1412 ه.ق. 15. تهذیب، شیخ طوسی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365 . 16. ثواب‌الاعمال، شیخ الصدوق، رضی، قم، چ 2، 1368 . 17. جامع‌الاخبار، تاج‌الدین شعیری، قم، رضی، 1363 . 18. جواهرالکلام، شیخ محمدحسن النجفی، قم، دارالکتب الاسلامیة، 1412 ه.ق . 19. حج، محسن قرائتی، نشر مشعر، 1373 . 20. خصال، شیخ الصدوق، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، جامعة مدرسین. 21. خلاف، محمدبن الحسن الطوسی، قم، موسسة نشر الاسلامی، 1417 ه.ق . 22. دروس الشرعیة، شهید الأول، قم، مؤسسة نشرالاسلامی، 1412 ه.ق . 23. دعائم الاسلام، نعمان بن محمد تمیمی مغربی، مصر، دارالمعارف، 1385 ه.ق . 24. الدعوات، قطب الدین راوندی، قم، مدرسة الامام المهدی(عج) چ اول، 1407 ه.ق . 25. رجال النجاشی، شیخ ابی‌العباس احمد بن علی نجاشی، مؤسسة النشراسلامی التابعة لجماعة المدرسین، قم، چ 5، 1416 ه.ق . 26. رساله‌ی توضیح المسائل، امام خمینی. 27. رساله‌ی توضیح المسائل، آیةاللَّه العظمی مکارم شیرازی، مدرسة الامام علی بن ابیطالب، چ 12، 1383. 28. سنن ابن ماجه، محمدبن الحسین بن علی البیهقی، دارالفکر، بیروت. 29. سنن ابی‌داود، سلیمان بن الأشعث السجستانی، دارالفکر، بیروت، 1420 ه.ق . 30. السنن الکبری، احمد بن الحسین بن علی البیهقی، دارالکفر، بیروت. 31. سیمای مسجد، رحیم نوبهار، قم، اعتماد، 1373 . 32. صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، بیروت، دارالفکر. 33. صحیح مسلم، محمد بن مسلم النیشابوری، بیروت، دارالفکر. 34. صحیفه‌ی نور، مؤسسه‌ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی. 35. طبقات کبری، محمد بن سعد، بیروت، دارصادر. 36. العروةالوثقی، السید الیزدی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1409 ه.ق . 37. علل الشرایع، الشیخ الصدوق، نجف، مکتبة الحیدریة، 1386 ه.ق . 38. غنائم الایام فی مسائل الحلال والحرام، المیرزا ابوالقاسم قمی، مکتب الاعلام الاسلامی، 1417ه.ق. 39. الکافی، شیخ کلینی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365. 40. کشف الغطاء، شیخ جعفر الغطاء، اصفهان. 41. کشف اللثام، فاضل الهندی، قم، مکتبة السید المرعشی، 1405ه.ق . 42. کنزالعمال فی سنن الا قوال و الافعال، المتقی الهندی، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1409 ه.ق. 43. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، نورالدین هیثمی، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1408 ه.ق . 44. مجمع الفائدة و البرهان، محقق الأردبیلی، قم، جامعه المدرسین، 1409 ه.ق . 45. مجموعه ورّام، ورّام بن ابی‌فراس، قم، مکتبة الفقیه . 46. مستدرک الحاکم، محمد بن محمد الحاکم النیشابوری، دارالمعرفة، بیروت، 1406 ه.ق . 47. مستدرک الوسائل، محدث نوری، قم ، مؤسسه‌ی آل‌البیت، 1408 ه.ق . 48. مستدرک سفینة البحار، شیخ علی نمازی الشاهرودی، موسسة النشرالاسلامی لجماعة المدرسین به قم المشرفة، 1419ه.ق . 49. مستند الشیعة، المحقق النراقی، قم، مؤسسة آل‌البیت‌علیهم السلام لإحیاءالتراث، 1415 ه.ق . 50. مسند احمد، الأمام احمد حنبل، بیروت، دارالفکر. 51. المغازی، محمد بن عمر واقدی، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، دانشگاه تهران، 1361. 52. مکارم الاخلاق، ابی‌نصر حسن بن فضل طبرسی، دارالکتب الاسلامیة، 1376 . 53. من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق، قم، جامعه مدرسین، 1413 ه.ق . 54. المیزان فی تفسیر القرآن، علامة سید محمد حسین الطباطبائی، قم مؤسسة النشر اسلامی. 55. نماز بانوان، عباس عزیزی، صلاة، چ 2، 1381 . 56. نهایة الاحکام فی معرفة الاحکام، علامة حلّی، قم، اسماعیلیان، چ 2، 1410 ه.ق . 57. نهج الفصاحة، مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، ترجمه ابوالقاسم پاینده، نشر جاویدان. 58. هدایة العباد، سید الگلپایگانی، دارالقرآن الکریم، 1413ه.ق . 59. هدایة العباد، شیخ لطف‌اللَّه الصافی، دارالقرآن الکریم، 1416ه.ق . 60. وسائل‌الشیعه، حرالعاملی، موسسة آل‌البیت لاحیاء التراث، مهر قم، چ دوم، 1414 ه.ق . منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد