روح انسان نیز همانند جسم انسان نیاز به پرورش و رشد دارد :
همانگونه که جسم جهت رشد نیاز به تغذیه مناسب و رعایت اصول بهداشتی و پوشش مناسب دارد. روح انسان نیز جهت رشد و تعالی نیازمند تغذیه معنوی و رعایت اصولی است که مانع وارد آمدن خسارت و صدمه به آن می شود. نیازهای جسمی . نیاز مادی است. در صورتی که نیاز روح همانند خود روح نیاز غیر مادی و روحانی است. برای اینکه روح بتواند به کسب مراحل کمال و تعالی نایل آید نیازمند ابزار و تمهیداتی می باشد. در میان این مقدمات . عبادت والاترین و برترین وسیله ای است که موجبات کشف حقایق وکسب مراحل کمال ومعرفت الهی را فراهم می آورد.عبادات که در تعالیم اسلامی نسبت به انجام آنها تاکید شده ، چه آنهایی که با شیوه عبادت واجب و چه آنهایی که با شیوه عبادت مستحب صورت می گیرند. مورد عنایت و توجه قرار گرفته اند. همه بسترهایی هستند جهت سوق دادن انسان به سوی خدایی شدن و دین باور گشتن. از میان عبادات مستحبی اعتکاف دارای جایگاه ویژه و رفیعی می باشد. چرا که اعتکاف ، خود اگر چه به عنوان یک عبادت است. ولی چندین عبادت مختلف را نیز به همراه دارد که هر یک خود دروازه ای به سوی جهان لایتناهی علم و عرفان و معرفت می باشند. در این نوشتار به جهت جلوگیری از اطاله کلام وپرهیز از مطالب جنبی سعی شده آنچه یک معتکف جهت انجام اعتکاف به آن نیاز دارد ، ذکر گردد .قبل از پرداختن به این موضوع جهت اطلاع بیشتر از این عبات ناشناخته و اصیل اسلامی ، درخصوص تعریف. تاریخچه و جایگاه آن در ادیان الهی و کلام معصومین (ع) نکاتی را یادآور می شویم.
تعریف اعتکاف :
============
«اعتکاف مصدر باب افتعال به معنی پیوستگی به چیزی داشتن و حبس کردن و در لغت درنگ کردن و ادامه دادن است. در شرع به معنی توقف کردن مرد در مسجد جامع و توقف کردن زن با نیت بوده و مراد از آن اقامت کردن در مسجد به قصد عبادت است.»
لغت اعتکاف از «کلمه «عکف » می باشد. اهل لغت برای این ماده معانی گوناگونی را ذکر نموده اند. ولی با دقت در کلام آنها می توان به این نتیجه رسید که همگی آنها تقریبا یک معنای کلی و جامع را در نظر داشته اند.» معنای لغوی اعتکاف « حبس بودن » است و از همین معناست درنگ طولانی و همراه دائمی چیزی بودن ، چه آن شی ء خوب باشد و چه بد.
تاریخچه اعتکاف :
============
اعتکاف قبل از اسلام در بین ادیان الهی وجود داشته و اسلام نیز حکم آنرا تنفیذ کرده است. «چنانکه مرحوم علامه مجلسی در بحارالانوار به نقل از طبرسی چنین آورده است:
حضرت سلیمان (ع) در مسجد بیت المقدس به مدت یک سال ودو سال، یک ماه
و دوماه و گاهی کمتر و بیشتر اعتکاف می کرد. آب و خوراک برای آن حضرت فراهم می شد و او در همان جا به عبادت می پرداخت.»
با نگاهی به آیات قرآن کریم که ارزشمندترین و متقن ترین صحف تاریخ بشریت می باشد. در می یابیم که اعتکاف در بین پیامبران و ادیان الهی جایگاه ویژه ای داشته است. در مجموع چند بار ماده عکف در قرآن مجید آمده است که نشان از اهمیت این سنت حسنه دارد. مانند سوره اعراف آیه 138 ، سوره طه آیه های 91 و 97 ، سوره شعرا آیه 52 ، سوره حج آیه 71 ، سوره فتح آیه 25 ، سوره بقره آیه 187 ، خداوند باریتعالی در سوره بقره آیه 125 خطاب به حضرت ابراهیم و اسماعیل فرمان می دهد که خانه خدا را برای معتکفان و رکوع کنندگان و سجده کنندگان پاکیزه نمایید. »
«حضرت امام سجاد (ع) از پدر بزرگوارش نقل می کند که رسول خدا حضرت محمد (ص) فرمودند: هر کس در ماه رمضان در مسجد معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و دو عمره می باشد.»
«حضرت امام صادق (ع) فرموده اند : رسول گرامی اسلام (ص) در دهه آخر ماه مبارک رمضان در مسجد معتکف می شد و برای آن حضرت خیمه ای که از مو بافته شده بود در مسجد مهیا می ساختند و آن حضرت خود را آماده و بستر خود را جمع می کرد.»
در انجام اعتکاف همواره باید به دو اصل یعنی « زمان و مان » توجه کرد :
زمان اعتکاف :
==========
با توجه به مجموع مباحث مطروحه در کتب معتبر ، اعتکاف تنها محدود به زمان خاصی نیست. بلکه هر زمانی که بتوان شرعاً روزه گرفت و اشکالی در آن نباشد. اعمال اعتکاف نیز قابل انجام می باشد.« حضرت امام خمینی (ره) می فرماید : در هر زمانی که روزه گرفتن صحیح باشد ، اعتکاف نیز صحیح است ولی با فضیلت ترین اوقات آن ماه رمضان است و برترین ایام ماه رمضان دهه آخر آن است.»
علاوه بر دهه آخر ماه مبارک رمضان ، این اعمال حسنه در ایام البیض نیز صورت می گیرد. ( ایام البیض یعنی : روزهای 13 و 14 و 15 هر ماه قمری ، در عرب برای هر روز از ماه های قمری اسم خاصی قرار داده اند ، روزهای 13 و 14 و 15 رجب را ایام البیض می گویند. )
اعتکاف در ایام البیض ( 13 و 14 و 15 رجب ) از چند نظر حائز اهمیت است :
اول – آنکه ماه رجب ماه حرام است واز روایات استفاده می شود که اعتکاف در ماه های حرام نسبت به دیگر ماه ها از فضیلت بیشتری برخوردار است.
دوم – آنکه روزه ماه رجب دارای فضیلتی خاص است .چه ماه رجب ماه بزرگی است که مردم حتی در جاهلیت نیز حرمت آنرا پاس می داشتند. اسلام نیز بر احترام و منزلت آن افزود.
سوم – آنکه شاید یکی از عللی که امروزه در کشور ما ، در ایام البیض رجب مردم معتکف می شوند به خاطر اعمال مستحبه ای است که در ماه رجب وارد شده است. مانند عمل « ام داوود » که یکی از دستورهایش روزه گرفتن است.
حدیثی از حضرت رسول (ص) روایت شده است که فرموده اند : « هر کس سه روز از ماه رجب را روزه بگیرد خداوند میان او و آتش جهنم به اندازه هفتاد سال راه فاصله می اندازد. پروردگار مهربان به کسی که سه روز از ماه رجب را روزه گرفته خطاب می کند که : حق تو بر من واجب شد و دوستی و ولایتم برایت حتمی گشت. ای فرشتگان در حضور شما شهادت می دهیم که گناهان بنده ام را آمرزیده ام . »
مدت اعتکاف :
===========
حداقل ایام اعتکاف سه روز است و کمتر از سه روز نمی شود. حضرت امام (ره) در تحریرالوسیله می فرمایند : اعتکاف باید کمتر از سه روز و شب های مابین آنها نباشد. اما بیشتر از آن مانعی ندارد و محدود به حد معینی نیست . اگر چه بعد از هر دو روز سومین روز آن واجب است. پس اگر پنج روز اعتکاف کند ، روز ششم واجب است و اگر هشت روز اعتکاف کند ، روز نهم بنا بر احتیاط واجب است.
مکان اعتکاف :
===========
از مجموع روایات اینگونه بر می آید که عمل اعتکاف در مسجد باید انجام گیرد. اما در نوع مسجدی که باید اعتکاف نمود ، نظرات مختلفی وجود دارد. بسیاری از فقها اعتکاف در هر مسجد جامعی را صحیح می دانند و روایات قابل اعتماد پشتوانه این رای است. از امام صادق (ع) نقل شده است : « اعتکاف تنها همراه با روزه در مسجد جامع صحیح است . » در میان فقیهان شیعه به ابن ابی عقیل نسبت داده شده ، که اعتکاف در هر مسجدی را جایز دانسته ، در قبور مطهر امامان معصوم (ع) با آنکه از نظر فضیلت به مراتب برتر از مسجد جامع هستند ، در مسئله اعتکاف حکم مسجد را ندارند.»
حضرت امام صادق (ع) می فرمایند : « هیچ اعتکافی صحیح نیست ، مگر با روزه در مسجد جامع » و یا وقتی از امام صادق (ع) در مورد اعتکاف در دهه آخر ماه رمضان سئوال شد ، آن حضرت فرمودند : « علی(ع) می فرمود : من اعتکاف را صحیح نمی دانم ، مگر در مسجد الحرام یا مسجد جامع .»
شرایط اعتکاف :
===========
گذشته از اموری چون عقل و ایمان که در تمامی عبادات اسلامی شرط عبادت است و هیچ عبادتی بدون آنها صحیح نیست. خود اعتکاف دارای شرایطی خاص می باشد که صحّت آن بستگی به رعایت کامل این شرایط دارد.
«محقق » در کتاب شرایع الاسلام شش شرط برای اعتکاف در نظر گرفته است و آنها عبارتند از :
1- نیت یا قربت الی الله :
شخص معتکف باید نیت اعتکاف داشته باشد. حضرت امام خمینی (ره) در این خصوص می فرمایند: « بعد از مشخص کردن اینکه می خواهد اعتکاف نماید ، فقط قصد قربت و اخلاص برای خدا ، نه برای ریا انجام دادن لازم است . »
«در اعتکاف واجب است ، نیت قربت نمودن ، اگر اعتکاف او نذری است نیت وجوب می خواهد و اگر مستحب است نیت استحبابی نماید. بعد از دو روز از اعتکاف برای روز سوم نیت واجب را تجدید می کند.»
2- روزه داشتن :
یکی دیگر از شرایط و ارکان اساسی اعتکاف روزه گرفتن است. اگر شخصی روزه نداشته باشد ولو اینکه در اعتکاف باشد ، اعتکاف اوصحیح نیست.
3- کمتر از سه روز اعتکاف کردن صحیح نمی باشد :
یکی دیگر از شرایط اعتکاف این است که حتماً شخص معتکف سه روز را در اعتکاف به سر برد. از حضرت امام صادق (ع) نقل شده است که فرموده اند : « اعتکاف از سه روز کمتر نیست .»
4- جز در مسجد جامع نباید انجام بگیرد :
در اینکه اعتکاف عبادتی است که باید در مسجد انجام شود و مکان دیگری برای این عبادت صلاحیت ندارد. در بین علما و دانشمندان مسلمان اختلافی نیست. از امام جعفر صادق (ع) روایت شده است که فرموده اند: « اعتکاف در غیر مکه شایسته نیست. مگر در مسجد رسول خدا (ص) . یا مسجدی از مساجد جماعت. »
5- اذن وی در جایی که ولایتی باشد :
«مثلا زن از شوهر باید اذن بگیرد. از آنجا که اعتکاف به خودی خود واجب نیست و انجام آن مستلزم خروج از منزل و صرف وقت نسبتاً زیادی است و ممکن است موجب پایمال شدن حق کسی شود ، یکی از شرایطی که برای آن ذکر می کنند ، اجازه صاحب اجازه است. »
6- خارج نشدن از مسجد :
ادامه درنگ در مسجد در مدت اعتکاف به جز مواردی که ، خارج شدن از مسجد مباح است . حضرت امام صادق (ع) در این زمینه می فرماید : « فرد معتکف از مسجد خارج نمی شود ، مگر برای حاجتی .»
از آنجا که در همه ضرورت ها تنها باید به حد ضرورت کفایت نمود. معتکف نمی تواند بیرون از مسجد بیش از مقدار لازم بماند یا در جایی بنشیند. خصوصاً نشستن در سایه ، بیشتر فقها راه رفتن در سایه را نیز جایز نداسته اند.»
محرمات و مبطلات اعتکاف :
=====================
معتکف باید در طول مدت اعتکاف از کارهای زیر خودداری نماید :
1- بوییدن عطر و بوی خوش و گیاهان معطّر به قصد لذت برد. بنابراین برای کسی که فاقد حس بویایی است مانعی ندارد.
2- خرید و فروش و انواع معامله و تجارت مگر اینکه ضرورتی پیش آید.
3- جدال و مناقشه پیرامون کاری دنیوی یا دینی ، حرمت جدال مربوط به موردی است که مجادله به قصد اظهار فضل و برتری و خودنمایی انجام شود. اگر جدال دوستی انجام گیرد مانعی ندارد.
4- عدم تحقّق یکی از شرایط اعتکاف : یکی از شرایط ، استمرار لبث (درنگ)در ایام اعتکاف است. بنابراین اگر بین روزهای آن فاصله بیفتد. یا دو شب آنرا در مسجد نماند ، اعتکاف باطل است. خروج اختیاری و عمدی از مسجد نیز برای معتکف جایز نیست.
5- هر چه که باعث ابطال روزه روزه دار می شود ؛ همان عوامل باعث باطل شدن اعتکاف نیز می شوند چون یکی از شرایط اصلی اعتکاف روزه است . وقتی روزه که شرط اصلی است باطل شود. به خودی خود اعتکاف نیز باطل خواهد شد.
شرایط رجوع در اعتکاف :
================
مقصود از شرایط رجوع آن است که معتکف در هنگام نیت با خداوند شرط کند که چنانچه مانعی برای ادامه اعتکاف پیش آمد ، بتواند آنرا رها کند بعضی از فقها فرموده اند : معتکف می تواند با خداوند شرط کند که هر گاه بخواهد اعتکاف را ناتمام رها کند ، هر چند مانع خاصی هم برایش پیش نیامده باشد.
ترک اضطراری اعتکاف :
================
گاهی ممکن است برای معتکف شرایطی پیش آید که شرعاً از ادامه اعتکاف معذور باشد ؛ مانند این که بترسد چنانچه در مسجد بماند ، مورد اذیت و آزار دشمن قرار گیرد و ... در این صورت معتکف می تواند اعتکاف را رها کند ، بلکه درپاره ای از موارد ترک اعتکاف واجب می شود.
توصیه هایی به معتکفین :
===================
جهت بهره برداری بیشتر از این ایام و کسب معرفت و شناخت از درگاه حق باریتعالی همه عزیزان معتکف را به موارد زیر توصیه می نماییم :
1- آمادگی و تهیّا : معتکف باید قبل از ورود به اعتکاف خود را آماده کند. اعتکاف به معنای فرار از مردم و استراحت در گوشه مسجد نیست. اعتکاف یک ضرورت است که هر مسلمانی در هر سال یک نوبت نسبت به اعمال خود باید محیطی را فراهم نماید که در آن به فکر و محاسبه بپردازد. بعید است کسانی که به این قصد راهی مسجد می شوند ، غافل باشند. اگر یک مسافرت زمینی بخواهید بروید ، روزها بلکه ماهها قبل نسبت به همه امور آن فکر می کنید ،در وسیله ایاب و ذهاب ، در توشه راه ، در محل اقامت ، در سردی و گرمی هوا ؛ در صورتی که این یک سفر مشکل و سرنوشت ساز است.
2- انجام دادن عبادات مستحبی : «دعوت و دعای بندگان عبارت است از اینکه بنده خدا با خواندن پروردگارش ، عنایت پروردگار را به سوی خود جلب و خواندنش به این است که خود را در مقام عبودیت و مملوکیت قرار دهد. به همین جهت عبادت در حقیقت دعا است. چون بنده در حال عبادت خود را در مقام مملوکیت و اتصال به مولای خویش قرار می دهد و اعلام تبعیت و اقرار به ذلت می کند. تا خدا را با مقام مولویت و ربوبیتش به خود معطوف سازد ، دعا هم عینا همین است.»
3- حضور قلب در اعتکاف : برای انجام عبادت فقط حضور جسم کافی نیست ، بلکه باید در عبادت این چنینی و با این وسعت را توام با حضور قلب انجام داد و آن را سبک نگرفت. حضرت امام خمینی (ره) می فرمایند :« ... همانطور که برای کسب مال و منال و برای مباحثه و مطالعه وقت موظف قرار می دهد. برای این عبادات نیز قرار دهد . که در آن وقت فارغ از امور دیگر باشد. تا حضور قلب که مغز و لب عبادت است برای او میسور باشد.»
4- رعایت اصل پاکیزگی در اعتکاف: قرآن کریم در آیه 125 سوره بقره خطاب به حضرت ابراهیم و اسماعیل می فرمایند : « که حرم خدا را از بت پاک سازی کنند و از پلیدی پاکیزه سازند . » پاکیزگی هم ا زنظر جسمانی و هم از نظر روحی و روانی باید در اعتکاف رعایت شود. وقتی پاکیزگی را برمی شمریم، تنها پاکیزگی جسمی و لباس نیست ، اگر چه لباس هم باید هم از نظر نجاست و کثیفی به دور باشد.
5- رعایت اصول بهداشتی و نظافت : یک معتکف و مومن باید در طول اعتکاف علاوه بر اینکه به عبادت خدا می پردازد ، از محیط و محل اعتکاف خود نیز مراقبت کند تا نظافت رعایت شود ، زیرا رعایت نظافت هم جزیی از ایمان است . ( النظافته من الایمان ) باید اصول بهداشتی از قبیل : حوله شخصی، پتو ، مسواک ، ظرف غذا و ... را نیز مورد توجه قرار دهد.
6- پرهیز از زیاده روی در خواب : هدف اعتکاف عبادت و راز و نیاز است. این مهم با زیاده روی در خواب منافات دارد. یک معتکف باید تمام تلاش خود را معطوف کند ، به این که حداکثر بهره برداری را از این فرصت معنوی بنماید.
7- صرف افطار و سحری به صورت دسته جمعی : سعی شود که زمان صرف افطار بعد از نماز مغرب و عشاء طوری برنامه ریزی گردد ، تا به صورت دسته جمعی صورت گیرد که خدا صفا و صمیمیت خاصی به جمع معتکفین می دهد . همچنین در موقع سحر نیز به صورت جمعی صرف گردد که این عمل همدلی و اخوت و برادری را افزایش می دهد.
8- سعی شود در ایام اعتکاف یک رادیوی کوچک یا روزنامه های یومیه تهیه گردد : تا از اخبار و مسایل روز کشور بی خبر نباشیم و البته این مورد باید به صورت محدود صورت گیرد ، زیرا اصل اعتکاف عبادت است : اگر چه مطالعه و اطلاع از اخبار روز به نوعی لازم است ،ولی نباید اصل را تحت الشعاع قرار دهد.
9- تنظیم برنامه روزنامه : یک معتکف باید به محض ورود به مسجد جامع جهت اعتکاف برای فعالیت ها و انجام عبادات روزانه خود برنامه ای را مدون و تنظیم کند . همانطوری که می دانید یکی از اصول موفقیت انسان داشتن برنامه می باشد . هر فعالیتی که بدون برنامه ریزی صورت گیرد. نمی توان از آن نهایت استفاده را نمود و تهیه یک جدول روزانه که در برگیرنده کلیه برنامه های یک اعتکاف موفق باشد. می تواند بر غنای آن بیافزاید.
10-خلوت گزینی : جهت بهره گیری بیشتر از فیوضات این ایام شریف ، بایسته است که شخص حتی المقدور چند دقیقه از برنامه های روزانه خود را به خلوت و تنهایی اختصاص بدهد. خلوت کردن به معنای عزلت گزینی نیست ، بلکه غور در خویش است .
11- دوری از غیبت و صحبت از حرف های دنیوی : هدف از اعتکاف ، خالص شدن و به سوی خدایی شدن گام برداشتن است. غیبت از جمله گناهانی است که اعمال صالحه را از بین می برد . اگر خدای نکرده غیبتی از ما صورت بگیرد ، باعث می شود تا ما اجرا این مشقت و سختی را که با انجام اعتکاف، برای خودسازی متحمل می شویم به راحتی از دست بدهیم و خسر الدنیا و الاخره شویم. همچنین در این ایام سعی کنیم از بحث های دنیوی پرهیز نماییم.
12-توبه و انابه : اعتکاف بهترین تمرین است برای بازگشت به خویشتن خویش. و نزدیکترین راه است جهت بازگشت در مسیر الی الله و صراط مستقیم ، و با توبه و انابه می توان اعوجاجات و انحرافات به وجود آمده در مسیر زندگی را راست کرد و دوباره به جاده اصلی خوشبختی و سعادت ادامه مسیر داد، اگر ما نتوانیم از این فرصت در ایام معنوی اعتکاف حسن استفاده بببریم ، خسرانی بزرگ کرده ایم . چه خوب است که شخص معتکف بعد از نیّت ، از گذشته خویش توبه کند . ( ولو اینکه معصیت کمی داشته باشد ) و عهد نماید که در زمان اعتکاف و بعد از آن دنبال معصیت و حتی گناه صغیره نرود و عبدی صالح و پرهیزگار باشد.
13-اخلاص در عبادت : شرایط قبولی و پذیرفتن عبادت بندگان از سوی خدای متعال اخلاص در عبادت است. اگر عبادتی از سر اخلاص نباشد و آلوده به ریا و شرک باشد ، باعث نپذیرفتن آن از سوی حق تعالی می شود و هیچ اجر و پاداشی هم برای ایشان در نظر گرفته نمی شود. حضرت امام (ره) در این خصوص می فرمایند : «در هر صورت اخلاص در تحصیل توحید و تجرید ، از مهمات سلوک است کسانی که برای خدا کار می کنند. هیچ وقت باخت در آن نیست . آنهایی که برای دنیا کار می کنند، باخت دارند اگر نرسیدند ، خوب باختند و عمرشان را هم هدر دادند.»
14-پرهیز از زیاده روی در شوخی : شوخی و خنده زیاد اگر از حد بگذرد ، باعث ایجاد کدورت و رنجش دوستان می شود. حتی المقدور سعی گردد جهت نهایت استفاده از فضای معنوی به عمل آمده از شوخی و مزاح بیهوده و غیر ضروری امتناع گردد. سرانجام بسیاری از شوخی ها تمسخر و غیبت است. پس چه بهتر که از همان ابتدا از ورود آن به محافل دوستانه جلوگیری به عمل آید. با مشغول شدن به عبادت جایی برای شوخی بیهوده باقی نمی ماند.
15-شکر گذاری به درگاه خداوند :
شکر نعمت ، نعمتت افزون کند کفر ، نعمت از کفت بیرون کند
انسان باید در هر جا شکرگذار نعمات الهی باشد ، و آنچه را که خداوند به او عطا کرده است ،شکر نماید. از این که این سعادت را یافت ، تا سه شبانه روز را به عبادت و بندگی خداوند بپردازد و در جمع معتکفین به سر برد ، تا خدای خوش را شاکر باشد ، باید قدر و منزلت این موقعیت را بداند.
16-سادگی در انتخاب نوع غذا : در ایام اعتکاف با توجه به اینکه افراد دیگری هم از اقشار مختلف هستند و شاید از وضع مالی خوبی برخوردار نباشند و از غذای ساده استفاده نمایند ، شایسته است که همه معتکفین خود را مکلف کنند که در این ایام هم به جهت اجتناب و دوری از زندگی مادی و همسنگ شدن با دیگران از غذای ساده استفاده نمایند. از پرخوری و صرف وقت زیاد برای تهیه غذا بپرهیزند.
17-ارزش یابی و جمع بندی : یک شخص معتکف پس از پایان سه روز به جای آوردن اعمال اعتکاف ، باید به ارزشیابی و سنجش اعمال و افعال خویش در این مدت بپردازد ، تا بفهمد چه میزان این ایام توانسته در روحیات و منش او تاثیرگذار باشد.
18-نظارت و مراقبت : حال که این توفیق بزرگ نصیب شخص معتکف شده ، تا وی بتواند از این طریق به اجر و پاداش و سعادتی دست یابد ، خوب است که با هدف حفظ این دستاورد و نیز حفظ معنویات کسب شده و جلوگیری از ضایع شدن آن به نظارت و دقت در اعمال و رفتار خویش اقدام نماید و به مراقبت آن بپردازد. تا خدای نکرده این عبادت در برابر بادهای مسموم و امواج کوبنده نفسانیات و مادیات و تهاجمات گسترده فرهنگی مصون بماند.