"بسمه تعالی"

کارکردهای اساسی مسجد در طول تاریخ

علی محمّدی آشنانی

مسجد قلب تپنده‌ی معنویتی است که در فضای نورانی آن آسمان و زمین به هم پیوند می‌خورند و انسان، خلیفه‌ی الهی، در آن رشد و تکامل می‌یابد. مسجد نماد اندیشه و اعتقاد توحیدی ملت اسلام و جایگاه امن خدا برای مؤمنان است. در این نوشتار، نخست نگاهی کوتاه می‌کنیم به کارکردهای اساسی مسجد و سپس برای احیای این کارکردها، در دوران معاصر، پیشنهادهایی می‌دهیم. 1 . مسجد پایگاه عبادت و تهذیب آسمان‌ها، زمین و هر چیزی که پرتویی از حیات و حرکت دارد متعلق به خداوند است؛ آن‌چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَیْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ واسِعٌ عَلیمٌ» ، و مشرق و مغرب از آنِ خداست؛ پس به هر سو رو کنید، آنجا روى [به‏] خداست. آرى، خدا گشایشگر داناست. به قول امام علی(علیه‌السلام) جهان، با همه‌ی گستردگی‌اش، مسجد و عبادتگاه دوستداران حضرت حق است و هیچ محدودیتی از نظر زمان، مکان و جهت برای عبودیت و پرستش خداوند وجود ندارد. بااین‌حال، مسجد قداست، ویژگی و آداب مخصوصی دارد. اینکه مسلمانان مکان مقدس و عبادت‌گاه خود را مسجد نام می‌دهند، به این دلیل است که واژه‌ی مسجد متضمن معنایی ظریف و لطیف برای عبادت کردن است. خداوند می‌فرماید: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ» (و جنّ و انس را نیافریدم جز براى آنکه مرا بپرستند) و سجده نماد عبادت است که انسان را به هدف آفرینش می‌رساند و زمینه‌ی تعالی به مقام خلیفه‌ی اللهی را فراهم می‌کند. پیمودن مراتب سلوک فقط در پرتوی عبادت و عبودیت میسر می‌شود و خلافت اللهی فقط از مسیر تسبیح، تقدیس و بندگی حضرت حق به‌دست می‌آید. پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «مَا عُبِدَ اللَّهُ بِشَیْ‏ءٍ أَفْضَلَ‏ مِنَ‏ الْمَشْیِ‏ إِلَى‏ بَیْتِهِ‏». براساس آموزه‌های روایی، مسجد محبوب‌ترین مکان زمین نزد خدا، ریاض جنت و میهمان‌سرای خداوند است. مؤمنان زائران خدایند و او آن‌ها را گرامی می‌دارد. فرشتگان بر در مسجد می‌نشینند و منتظران نماز را در زمره‌ی عابدان می‌شمارند. زمین نیز به‌ازای هر گامی که فرد به‌سوی مسجد برمی‌دارد، بر او از جانب حق درود می‌فرستد. شاید به‌همین‌دلیل، تعلق قلبی به مسجد موجب محبوب‌ترشدن افراد می‌شود. پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نماز جماعت در مسجد را یکی از مواهب الهی می‌داند. در روایت آمده است: رفتن به مسجد جهاد است و کسانی که به مسجد می‌روند برات آزادی از آتش جهنم را خواهند گرفت. ازسوی‌دیگر، نمازگزاردن در خانه و حضورنداشتن در مسجد، به‌معنای ترک سنت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و موجب گمراهی دانسته شده است. گویی آیه‌ی «و اَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً» (و مساجد ویژه‌ی خداست؛ پس هیچ کس را با خدا مخوانید) نیز با پرهیزدادن انسان‌ها از اشتغال به مسائل مادی در مسجد، می‌خواهد کارکرد توحیدی مسجد را تقویت کند و آن را به‌صورت فرهنگی ثابت درآورد. مسجد مجمع و کنگره‌ی انسانی، جلوه‌ی حضور، تبلور مشارکت مردم و مظهر اقتدار ملی ـ دینی است. مسجد سنگر تجدید قوا و بازیابی آرامش خاطر و محفل به‌خودپرداختن و پیراستگی از وابستگی‌های دنیایی است. ارتباط انسان و خدا در مسجد چنان اوج می‌گیرد که به‌یقین «ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ‏ لَکُمْ‏» تحقق می‌یابد. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید:«هرکس اراده‌ی برآورده‌شدن حاجت خویش را دارد، با تقدیم صدقه و خوشبونمودن خویش، به مسجد برود و حاجت خویش را از خداوند طلب کند که برآورده خواهد شد». براساس روایات، حضور در مسجد برابر همنشینی با ملائک است. مسجد مناسب‌ترین مکان برای بازگشت به‌سوی خدا، توبه و استغفار است. داستان ابالبابه و ستون توبه در مسجد نبوی اشاره‌ای بس بلیغ به این کارکرد بسیار مهم مسجد است که از بیان تفصیل آن خودداری می‌کنیم. یکی از آثار مهم ارتباط انسان و خدا آرامش روح و روان آدمی است که گمشده‌ی کنونی عصر تکنولوژی و ارتباطات است. دراین‌راستا، آرامش‌بخشی مسجد نکته‌ای در خور توجه است. افزون‌برآن، آثار حضور در مسجد در اوقات مختلف نماز چنان بر جان آدمی تأثیر می‌گذارد که فضایل بسیاری را برای آدمی رقم می‌زند. در پایان این بخش، به روایتی از پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره بسنده می‌کنیم: «مَنْ صَلَّى صَلَاةَ الْفَجْرِ فِی جَمَاعَةٍ ثُمَّ جَلَسَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَعَالَى حَتَّى تَطْلُعَ الشَّمْسُ کَانَ لَهُ فِی الْفِرْدَوْسِ سبعین [سَبْعُونَ‏] دَرَجَةً بُعْدُ بَیْنِ کُلِّ دَرَجَةٍ کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ الْمُضَمَّرِ سَبْعِینَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الظُّهْرَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ خَمْسُونَ دَرَجَةً بُعْدُ مَا بَیْنَ‏ کُلِ‏ دَرَجَتَیْنِ‏ کَحُضْرِ الْفَرَسِ الْجَوَادِ خَمْسُونَ سَنَةً وَ مَنْ صَلَّى الْعَصْرَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَأَجْرِ ثَمَانِیَةٍ مِنْ وُلْدِ إِسْمَاعِیلَ کُلٌّ مِنْهُمْ رَبُّ بَیْتٍ یُعْتِقُهُمْ وَ مَنْ صَلَّى الْمَغْرِبَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَحِجَّةٍ مَبْرُورَةٍ وَ عُمْرَةٍ مُتَقَبَّلَةٍ وَ مَنْ صَلَّى الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ فِی جَمَاعَةٍ کَانَ لَهُ کَقِیَامِ لَیْلَةِ الْقَدْرِ». 2 . مسجد دانشگاه بزرگ علمی ـ تربیتی دین از آن هنگام که پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) برانگیخته شد تا با تعلیم کتاب و حکمتْ جهالت، ظلم و ستم را برافکند، مسجد به دانشگاه گسترده‌ای بدل شد و مسلمانان در آن قرآن و علوم اسلامی را فرا گرفتند و با سلوک و عبادت به کمال والای انسانی دست یافتند. تلاوت قرآن، بازخوانی آیه‌های وحیانی و ارائه‌ی آموزه‌های اخلاقی مسجد را به دانشگاهی بی‌نظیر بدل کرده است که هدف آن فقط تبیین برخی مفاهیم و آموزش برخی اصطلاح‌ها نیست؛ بلکه هدف آموزش‌های مسجد انسانی‌سازی و در یک جمله پروازدادن انسان از محیط خاک به مقام قرب و لقای خداست. تاریخ نشان داده است جلسه‌های آموزشی پیامبر در مدینه چنان جاذبه‌ای داشت که نمایندگان قبیله‌ی ثقیف از دیدن آن یکه خوردند و از کوشش مسلمانان برای فراگرفتن احکام و معارف انگشت تعجب به دهان گرفتند. این نقش و کارکرد همچنان تا آغاز قرن چهارم اسلامی ادامه یافت؛ زیرا تا آن تاریخ بیشتر مسجدها، غیر اوقات نماز، حکم مدارس را داشت. گرچه پس از آن تاریخ و با ساخت مدارس و مراکز آموزشی به‌تدریج آموزش‌های رسمی به آن مراکز منتقل شد؛ ولی مساجد همچنان تعلیم‌وتعلم قرآن، حدیث و معارف اسلامی را از راه خطابه و منبر ادامه دادند. طبق روایات، یکی از کارکردهای آموزشی مسجد این است که علوم جدید و تازه در آن آموخته شود که به آن علم مستطرف یا مستظرف گویند، یعنی دانش نفیس و نو. علامه مجلسی علم مستطرف را به‌معنای دانش نو و جدید دانسته است. افزون‌براین، در این روایت، شناخت محکمات قرآن و دانش اصول عقاید از مواهب و آثار حضور در مسجد بیان شده است. پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آیه‌های قرآن را در مسجد برای مردم تلاوت می‌کرد و هرگاه حلقه‌ی تفقه و تعلم در یک سو و حلقه‌ی ذکر و دعا در سوی دیگر مسجد بود، بی‌درنگ به حلقه‌ی نخست می‌پیوست و می‌فرمود: «من برای آموختن مبعوث گشته‌ام!». در روایات‌، ثواب رفتن به مسجد برای تعلیم‌وتعلم برابر حج و عمره‌ی کامل ذکر شده است. نقش مسجد در تربیت اخلاقی نیز به‌گونه‌ای است که در روایات به کارکرد مهم مسجد در مصون‌سازی آدمی دربرابر گناه اشاره شده است: «وَ مَنْ‏ دَخَلَ‏ الْمَسْجِدَ أَمِنَتْ‏ جَوَارِحُهُ أَنْ یَسْتَعْمِلَهَا فِی الْمَعْصِیَةِ». تأسیس کتابخانه در مسجد و فراهم‌کردن زمینه‌ی مطالعه و پژوهش از کارکردهای معرفت‌آموزانه‌ی دیگر مسجد است. بی‌تردید، کارکرد آموزشی مسجد فقط ازطریق معارفی محقق نمی‌شود که در مسجد آموزش داده می‌شود، بلکه با آمادگی روح و ازطریق کشف و شهود و علم حضوری تحقق پیدا می‌کند. 3 . مسجد مرکز اصلی‌ترین تشکیلات حاکمیت سیاسی به اعتراف همه‌ی پژوهشگران تاریخ، پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) با بنای مسجد مقدس نبوی، درحقیقت، مرکز تشکیلات سیاسی خود را بنا کرد و به‌تعبیر برخی پژوهندگان تاریخ، اساساً پیامبر تلاش سیاسی برای تشکیل حکومت خود را با ساختن مسجد آغاز کرد. پس از آن نیز، همواره مسجد بارزترین مرکز تحقق آیه‌ی «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ» بود. پیامبر بیشتر شورای عالی سیاست‌گذاری کلان و خرد حکومت مقدس خویش را در مسجد تشکیل می‌داد و بدین‌سان بود که برتری سیاست‌های معنوی و ملکوتی مسجد را به همگان آموخت و الگویی بی‌نظیر در اداره‌ی امور مردم پی‌نهاد. در دوران خلفا، به‌ویژه پس از قتل خلیفه‌ی سوم، مردم در مسجد اجتماع کردند و با ذکر فضایل امام علی(علیه‌السلام) به در خانه‌ی آن حضرت هجوم بردند تا با او بیعت کنند. انقلاب اسلامی نیز از دل مساجد برخاست و ازطریق مساجد هدایت شد. بی‌شک، این پیروزی مصداق روشن پیروی از اسو‌ه‌ی حسنه پیامبر و معصومان(علیهم‌الصلاه‌والسلام) است. امام خمینی، رهبر فقید انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی، چه زیبا و جامع به این کارکرد مهم مسجد اشاره کردند: «مسجد محلی است که از مسجد باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزی را با رأی ملت ما درست کرد». اهمیت سیاسی مسجد به‌قدری است که ایشان می‌فرماید: «پیروزی ما برای اداره‌ی مساجد است؛ مراکزی که مراکز بسط حقیقت اسلام است، بسط فقه است و آن مساجد است». گفتنی است اداره‌ی امور سیاسی از مسجد اصول، ساختار، تشکیلات، اهداف و روش‌های خاصی دارد که با حاکمیت‌های دیگر بسیار متفاوت است. به‌راستی خدامحوری، خدمت‌رسانی صادقانه به مردم، ایجاد امنیت واقعی، رعایت حقوق، ساده‌زیستی، پرهیز از تکلف، قاطعیت براساس فرمان الهی، اعتمادسازی و ایثار کجا و ثروت‌مداری و زورمحوری کجا؟ اکنون نیز نمی‌توان مصداقی زیباتر از مسجد برای تحقق دقیق مردم‌سالاری دینی و تعامل دولت و ملت یافت. در نظریه‌های سیاسی معاصر که پشتوانه‌ی اصلی حکومت‌ها مردم معرفی می‌شود، به نقش و کارکرد عظیم مسجد توجه درخور و متناسبی نمی‌شود؛ درحالی‌که مسجد برای همایش و گردهمایی دائمی روزانه‌ی مسلمانان یکی از مراکز اصلی قدرت سیاسی جوامع اسلامی است. 4 . مسجد جایگاه قضاوت و گسترانیدن عدالت برپاداشتن عدالت یکی از مأموریت‌های اصیل پیامبران بوده است. برهمین‌اساس، در زمان پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به بسیاری از مسائل حقوقی در مسجد رسیدگی می‌شد. این سنت در دوره‌ی خلفا نیز ادامه یافت. دکه القضای مسجد کوفه (که کیفیت حضور امام علی(علیه‌السلام) در آن قابل توجه است) شاهد و یادآور قضاوت‌های عدالت‌محور و شگفت‌انگیز امام علی(علیه‌السلام) بوده است. اگرچه به دلیل پیچیدگی‌های اجتماعی، در دوره‌های بعدی مسجد این کارکرد کم‌رنگ‌تر شد، اما باز هم کم‌‌وبیش این کارکرد مهم ادامه یافته است. برای نمونه، در دوران خلفای فاطمی و حکومت‌های مختلف عراق و دمشق، قاضی القضات در کنار مسجد جامع سکونت داشت و در آنجا به امور قضائی و حقوقی می‌پرداخت. 5 . مسجد ستاد فرماندهی جهاد و سنگر دفاع در صدر اسلام، آگاهی مؤمنان برای حضور در جنگ، فراخوان لشکریان اسلام به‌سوی جهاد، بسیج عمومی مسلمانان برای جهاد با کفار، تشکیل شورای نظامی و طراحی و برنامه‌ریزی عملیات در مسجد صورت می‌گرفت. مسجد نه‌تنها نقطه‌ی عزیمت جهاد بلکه نقطه‌ی فرود آن نیز بود. پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) پس از بازگشت از جهاد نخست به مسجد می‌رفت و پس از اقامه‌ی دو رکعت نماز به خانه بازمی‌گشت. 6 . مسجد پایگاه بزرگ تمدن و فرهنگ اسلامی در دوران نبوی، انشاء شعر ازسوی ادیبان مسلمان و اصلاح‌هایی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) روی آن‌ها انجام می‌داد در مسجد صورت می‌گرفت. محفل ادبی برگرفته از آموزه‌های اسلامی مسجد را به کانون رشد و تعالی ادب دینی بدل کرد. علاوه‌برآن، اشتیاق هنرمندان مسلمان برای ثبت ذوق هنر دینی خود در معماری مسجد، خانه‌های خدا را به محل تجلی هنر و تمدن زیبای مسلمانان بدل کرد و اکنون هیچ پژوهشگری نمی‌تواند، بدون مراجعه به مسجد، هنر اسلامی را مطالعه کند. براین‌اساس، مسجد همواره پایگاه وحدت دل‌ها برای اسلامی‌کردن فرهنگ جامعه و عامل درک صحیح، تعمیق و رشد فرهنگ اسلامی میان جوامع بوده است. 7 . مسجد عامل بهبود ارتباطات اجتماعی یکی از کارکردهای مهم مسجد تنظیم، اصلاح و بهبود ارتباطات اجتماعی بوده است؛ زیرا شکل‌گیری دوستی در فضای ملکوتی مسجد و تحکیم وحدت و همدلی افراد محل با حضور در مسجد رقم می‌خورد. آشنایی با یکدیگر در یک صف، سر به سجده‌ی حق نهادن، آشنایی با مشکلات یکدیگر و تلاش برای حل آن‌ها نه‌تنها پیوندهای عمیق عاطفی را مستحکم می‌کند، بلکه بر فضای کلی مناسبات اجتماعی تأثیری عمیق و نیکو می‌گذارد. همه می‌دانیم که دوست در شکل‌گیری شخصیت آدم و به سعادت رسیدن او، به‌ویژه در دوران جوانی و نوجوانی، تأثیر اساسی دارد. در روایت آمده است که یکی از آثار عادی رفتن به مسجد یافتن دوستی نیکو و الاهی است. مسجد حلقه‌ی اتصال خدا با مردم، مردم با مردم و حکومت با مردم است. هم‌اکنون، یکی از مشکلات کنونی جوامع بشری فقدان روابط و مناسبات صحیح اجتماعی است که می‌توان آن را در جوامع اسلامی ازطریق مسجد درمان کرد. 8 . مسجد نماد حضور اجتماعی زنان در عصر بعثت و در محیطی که وجود زن، با دیدگاهی کژاندیشانه، ننگ تلقی می‌شد ، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) افزون‌براینکه تلاش کردند دیدگاه همگان را تغییر دهند، با فراخواندن زنان به مسجد و توصیه به مردان برای مانع‌نشدن از حضور آنان، نخستین گام‌های فضاسازی برای حضور و مشارکت اجتماعی زنان را برداشتند. استفاده‌ی زنان از تعالیمی که در مسجد ارائه می‌شد و پرسش‌های آنان از پیامبر سطح آگاهی‌شان را افزایش داد، زمینه را برای احقاق حقوق واقعی‌شان فراهم کرد. همچنین، بیعت‌کردن با زنان در مسجد، مشارکت اجتماعی آنان را برای جهانیان آشکار کرد. ضرورت احیای نقش و کارکردهای مسجد اکنون که جامعه‌ی بشری از تجربه‌ی مکاتب و ایسم‌ها بی‌معنا خسته شده است، همگان به معنویتی حقیقی نیاز دارند؛ حقیقتی که پرسش‌های درونی انسان‌ها را پاسخ بگوید و ارتباط آدمی را با مبدا و مقصد واقعی‌اش روشن کند. اکنون که چهره‌ی کریه فقر، آدم‌کشی، استثمار، استعمار، استحمار در قالب‌های نو همچنان مشکل بزرگ بشر معاصر است، اکنون که اکثر حاکمان جهان زیر لوای شعارهای آزادی و حقوق بشر عدالت را فدای منفعت می‌کنند، اکنون که در ظلمات فضای فرهنگی مبتنی بر سکس و خشونت، بشریت برای یافتن آرامش نیاز دارد که به خویشتن خود برگردد، ضرورت احیای نقش و کارکردهای مختلف مسجد بیش از گذشته محسوس است. بنابراین، احیای کارکردهای عظیم مسجد ضرورتی انسانی است و می‌تواند راه نجات بشر معاصر باشد. ازاین‌رو، باید از مسجد با همان کیفیت قبلی و عالی استفاده کرد. مسجد باید مهم‌ترین سنگر حفظ اسلام و انقلاب اسلامی باشد، در خدمت دین و ترویج معارف و فرهنگ غنی اسلام قرار گیرد، پیام‌ها و رهنمودهای حیات‌بخش ائمه‌ی معصوم(علیهم‌السلام) را منتقل کند، سعادت مسلمانان را تأمین کند و اندیشه و فرهنگ مسلمانان را ارتقا دهد. راهکارهای احیای نقش و کارکردهای مسجد در دوران معاصر برای احیای مجدد نقش و کارکردهای اساسی مسجد باید در چهار حوزه اقدام‌هایی صورت داد که فقط به آن‌ها اشاره می‌کنیم: الف: ساماندهی و مدیریت 1 . یکی از مشکلات اساسی کنونی نبود سازمانی واحد برای سرپرستی همه‌ی امور مساجد است؛ زیرا وجود تشکیلات موازی‌ای که هریک به‌نحوی خود را در امور مساجد مسئول می‌دانند مشکلات بسیاری را ایجاد کرده است. براین‌اساس، پیشنهاد می‌شود ارگان‌هایی مثل سازمان اوقاف، وزارت ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و بسیج با هماهنگی مرکز رسیدگی به امور مساجد در این مکان مقدس فعالیت کنند. 2 . شورای عالی مساجد تشکیل شود و اعضای آن را این افراد تشکیل دهند: رئیس جمهور، مدیر حوزه‌ی علمیه‌ی قم، وزیر فرهنگ و ارشاد، رئیس سازمان تبلیغات اسلامی، رئیس دفتر تبلیغات حوزه‌ی علمیه‌ی قم، رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه‌ی جمعه، رئیس سازمان ملی جوانان، رئیس سازمان مساجد و سه تن از ائمه‌ی جماعات موفق و آشنا به مسائل ائمه‌ی جماعات. 3 . ساماندهی و برنامه‌ریزی همه‌جانبه و مدیریت منظم امور مختلف مساجد. ب: مسئولان و کارگزاران مساجد 1 . تأسیس دانشگاه مسجد برای تربیت کادر مورد نیاز مساجد؛ همچون امام جماعت، خادم، مبلغ، موذن و معلم قرآن کریم. 2 . تهیه و تدوین نظام گزینشی، آموزشی و خدماتی برای همه‌ی مسئولان و کارگزاران مساجد و ارائه‌ی برنامه‌ای مداوم برای آنان. 3 . تهیه، تنظیم، پیش‌بینی و تأمین بودجه‌ی مناسب برای پرداخت حقوق افرادی که در مساجد کار می‌کنند. 4 . بررسی وضع موجود کارگزاران مسجد، باز نشسته‌کردن کارگزاران پیر و ازکارافتاده و جایگزین‌کردن افراد آموزش‌دیده به جای آنان. 5 . برگزاری اردو، همایش و کارگاه‌های آموزشی مقطعی برای همه‌ی مسئولان و کارگزاران مساجد. ج : عمران، امور ساختمانی، بهداشت و هزینه‌ی جاری مساجد 1 . تأسیس مساجد متناسب با جمعیت مناطق جدید، ساخت مساجد در راه‌های ارتباطی شهرها و درنظرگرفتن بودجه‌ی منظم و سالانه برای آن‌ها. 2 . توسعه‌ی فضای مساجد متناسب با توسعه‌ی فضای شهرسازی در کشور. 3 . اختصاص بخشی از بودجه‌ی فرهنگی کشور به تأمین هزینه‌های مساجد در مناطق فقیرنشین. 4 . توجه جدی به زیباسازی، نظافت، سرویس‌های بهداشتی، نور، وسایل گرمایشی و سرمایشی و تهویه‌ی مطبوع. 5 . تأمین هزینه‌های جاری؛ همچون آب و برق و گاز به‌ویژه در مناطق فقیرنشین. د : نهادینه‌‌کردن نقش و کارکردهای مساجد به‌شکل قانونی 1 . ضرورت تدوین قوانین و آئین‌نامه‌هایی که در آن بخشی از نقش‌های اجتماعی و مدنی به مساجدواگذارمی‌شود. 2 . تدوین برنامه‌ی جامع آموزش قرآن در مساجد برای همه‌ی سنین و ایجاد کلاس‌های مختلف علمی در مساجد براساس برنامه‌ای دقیق و متناسب با نیازهای جوانان؛ برای بازگرداندن نقش آموزشی مساجد. 3 . تجهیز کتابخانه‌ها، تشکیل نوارخانه و ارائه‌ی فیلم‌های آموزشی و لوح‌های فشرده‌ی قرآنی و دینی. 4 . تشکیل شورای حل اختلاف در مساجد مرکزی هر محله برای خاتمه‌بخشیدن به اختلافات محلی. 5 . جمع‌آوری کمک‌های نقدی و غیرنقدی و تحت پوشش قراردادن نیازمندان محلی با هماهنگی کمیته‌ی حضرت امام(قدس‌سره)، بهزیستی، سازمان تأمین اجتماعی. منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد