اعتکاف، این فرصت بسیار مناسب، انسان را که در پیچ‌وخم‌های مادی غرق شده، کمک می‌کند خود را بازیابد تا به قصد بهره‌بردن از ارزش‌های معنوی از علایق مادی دست بشوید و ندای «إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقیه»[1] را دوباره مشق کند.

سالک و پویا به سوی معبود حقیقی، باید راه تهذیب نفس و عبادت حقیقی را در پیش گیرد. در این راستا لازم است گاهی به گوشه‌‌ای خلوت پناه برد تا به مدد ذکر و فکر، راه رفته را بازبینی و راه مانده را شناسایی کرده و خویشتن را بازسازی کند. ادیان الهی برای این منظور، خلوت‌هایی را با خداوند در خود تعبیه کرده‌اند که زیباترین و جامع‌ترین آنها «اعتکاف» است.

اعتکاف، فصلی است برای گریستن، ریزش باران رحمت، شستن آلودگی‌های گناه و پاک‌کردن نامۀ اعمال، برای نورانی ساختن دل و صفابخشیدن به روح.

اعتکاف، بازگشت به اصل خویشتن است؛ اصلی که با «نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی»[2] بر ملَک شرافت یافت و با «فَتَبارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقین»،[3] خلعتِ خیرالمخلوقین بر تن کرد. اعتکاف نظر روح است به چشم‌انداز دل‌نواز «إِنَّا لِلَّهِ»، از روزنۀ نویدبخش «إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ».[4]

اعتکاف، تمرین بریدن از ظاهر و سفر به حقیقت است. اعتکاف ارتحال اختیاری از ناسوت و تولد در ملکوت است. در نهایت، اعتکاف فرصت به مرگ اندیشیدن است و برای آن سفر پرسرور، مهیا گشتن. جدایی سه شبانه‌روز از فرزند و عیال و خانمان، تجربۀ لذت شیرین انقطاع کامل از ماسوی‌الله به‌عنوان شرط لازم اتصال بالله و فنای فی‌الله[5] است و این، آغاز جوشش شوق آزادی از زندان دنیا و لقای خداست.

اعتکاف، معجون و عصارۀ اصلی‌ترین عبادات اسلامی است؛ حضور در مسجد، روزه ـ که هر دو از ارکان اعتکاف هستند ـ نماز، دعا و مناجات، قرائت قرآن و اذکار مقدس و افکار مبارک که همگی در مسجد و طبیعتاً همراه با وضو و طهارت است. اعتکاف، هم حج است، هم جهاد و هم امر به معروف. از سویی محرمات و احکام اعتکاف، حج را برای انسان تداعی می‌کند و از سوی دیگر شرکت در اعتکاف، افزون بر آنکه ورود به عرصۀ جهاد با نفس است، روحیۀ معنوی و توجه به ارزش‌های الهی را در همگان تقویت می‌کند. حضور جمعی در اعتکاف، امر به معروف و نهی از منکر است؛ آن هم امر و نهی عملی، نه زبانی.

بنابراین، اعتکاف تنها یک رفتار فردی نیست، بلکه به تعبیر امروزی‌ها یک راهبرد «اصلاح فرد و محیط» است. اعتکاف در عینِ خلوت، جلوت است، در عین کناره‌گیری، حضور در جمع است و در عین خودسازی، دیگرسازی است و… .