بسمه تعالی

نقش مساجد درتأمین و تربیت نیروهای انقلابی

علی کریمی

مقدمه با پیروزی انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی، مساجد نیز همانند دوران صدر اسلام جایگاه واقعی خود را بازشناختند و نیروهای فعال در مساجد به‌طورمستقیم در متن انقلاب شرکت جستند؛ به‌گونه‌ای‌که از آن پس مساجد نقش پایگاه ارتباطی مردم را به عهده داشتند و در موقعیت‌های حساسی که نهضت اسلامی تشکیلات منطبق با معیارهای اسلامی نداشت، مساجد این نارسایی را جبران کردند. علاوه‌براین، بسیاری از برنامه‌های انقلاب در مساجد انجام می‌گرفت؛ مانند همه‌پرسی، شوراهای محلی، کانون‌های بسیج و دیگر ضرورت‌های زمان. مسجد تنها جایگاهی است که در جوی آکنده از وحدت، اخوت و معنویت نیروهای مبارز، مؤمن و شجاع را در خود جای داده است و درجهت بیداری و آگاهی‌بخشی توده‌های بسیج و گروه‌های مختلف مردمی رسالت خویش را محقق ساخته است. به‌همین‌دلیل، دشمنان مساجد را مرکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی می‌دانند و از آن‌ها وحشت دارند. مساجد بارها آماج حمله‌ی دژخیمان رژیم سابق قرار گرفته اند و اکنون نیز دشمنان داخلی و خارجی درصدد دورکردن مردم، به‌خصوص جوانان، از مساجد هستند. جایگاه مسجد از دیدگاه امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) نقش مسجد در مبارزه با دشمنان اسلام با بررسی نقش مسجد در مبارزه علیه کفر و الحاد این نکته روشن می‌شود که چشمه‌ی زلال مبارزه علیه باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است. مسجد بود که توانست به قیام مقدس مردم ایران برای برقراری حکومت اسلامی نیرو بخشد و همه‌ی این مبارزه‌ها بر محور رهنمودهای امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) بود. برپایه‌ی شناختی که امام از موقعیت و نقش مساجد داشتند، خطاب به مسلمانان جهان، فرمودند: «اگر حرم و کعبه و مسجد و محراب سنگر و پشتیبان سربازان خدا و مدافعان حرم و حرمت انبیاء نیست، پس مأمن و پناهگاه آنان در کجاست؟» مسجد خنثی‌کننده‌ی نقشه‌های دشمن ازجمله ترفندهای استعمار و دشمنان داخلی و خارجی، برای محو اسلام، خاموش‌کردن چراغ و رونق مساجد بوده است. این حیله‌ی خائنانه در رژیم گذشته تا حد زیادی مؤثر افتاد. امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) با تأکید بر نقش محوری مسجد در خنثی‌کردن نقشه‌های دشمنان اسلام می‌فرماید: «این‌ها از مسجد می‌ترسند. من تکلیفم را باید ادا کنم به شما بگویم شما دانشگاهی، شما دانشجویان، همه‌تان مساجدتان بروید، پرکنید، سنگر است اینجا، سنگرها را باید پر کرد». در جایی دیگر نیز می‌فرمایند: «مساجد و محافل دینیه را که سنگرهای اسلام در مقابل شیاطین است، هرچه‌بیشتر گرم و مجهز نگه دارید». مسجد مرکز انقلاب و تداوم آن با بررسی تحولات سال‌های سرنگونی رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به‌وضوح هویداست. در آن موقعیت حساس، مسجد پایگاه عمده‌ای شد تا شاگردان و پیروان امام خمینی، همراه با اقامه‌ی فرایض دینی و عبادی، پیام‌ها و اهداف ایشان را دریافت کنند. امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) ، با تأکید بر حفظ مساجد به‌مثابه‌ی اصل و اساس انقلاب، می‌فرمایند: مساجد در انقلاب اسلامی ایران مرکز انقلاب و مرکز آشنایی مردم با اسلام و وظایف شرعی آنان درجهت پاسداری از ارزش‌های والای اسلام بوده است... مسجد محلی است که از آن باید امور اداره بشود. این مساجد بود که این پیروزی را برای ملت ما درست کرد. این مراکز حساسی است که ملت باید به آن توجه داشته باشند. این طور نباشد که خیال کنیم حالا دیگر ما پیروز شدیم، دیگر مسجد می‌خواهیم چه کنیم؟ پیروزی ما برای اداره‌ی مسجد است. مسجد مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی در زمان رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله)، یکی از مهم‌ترین نقش‌های مسجد تدارک مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان برای جهاد با کفار بود. همین نقش در جریان نهضت روحانیان شیعه، به رهبری امام خمینی، در سال 1342 و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشاهده شد. تأثیر مسجد در طول هشت سال دفاع مقدس، در جذب نیروهای رزمنده‌ی بسیجی و آموزش آن‌ها و پشتیبانی و فعالیت‌های پشت جبهه، بر هیچ‌کس پوشیده نیست. بدیهی است که اگر بیانات روشنگرانه‌ی امام نبود، مساجد نمی‌توانستند جایگاه حقیقی خود را به‌دست آورند. ایشان فرموده است: مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است؛ از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوبی کفار و واردکردن آن‌ها در بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید. براساس همین دیدگاه، متفکران و نویسندگان خارجی نیز بر اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید می‌کنند و آن را محور اصلی شکل‌گیری انقلاب اسلامی می‌دانند. حامد الگار، نویسنده و منتقد بزرگ، می‌گوید: مسجد هسته‌ی اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری‌جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش‌دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند، بلکه برعکس، مسجد به‌عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید به‌طورخلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود. نقش و اهمیت اجتماع در مسجد باتوجه‌به نقش‌آفرینی عمیق دین در ایجاد تشکل‌های اجتماعی، اسلام در ابتدای نظام‌دهی سازمان دینی خود، تأسیس مسجد را در اولویت قرار داد. حضرت امام(رحمة‌الله‌علیه) براساس همین شناخت بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید کردند: مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است چه مسائل سیاسی‌ای را حل می‌کند، چه گرفتاری‌ها را حل می‌کند، این طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد. همچنین، در سخنی دیگر می‌فرماید: مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجدها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند، صدا می‌کردند: «الصلوه مع الجماعه» اجتماع می‌کردند، این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه‌بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید. ترس دشمن از مسجد حضرت امام با درک حساسیت دشمنان، بارها بر خطر جدایی انقلاب از مساجد تأکید کردند و فرمودند: «اگر این مسجد و مرکز ستاداسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید؛ ترس از آمریکا و شوروی و این‌ها نداشته باشید. آن روز باید ترس داشته باشید که شما پشت کنید به اسلام، پشت کنید به مسجد». ایشان در بیانی دیگر می‌فرماید: ای ملت! مسجدهای خودتان را حفظ کنید، روشنفکر غربی نباشید، ای حقوقدان‌ها! مسجدها را حفظ کنید؛ بروید به مسجد... تا این نهضت به ثمر برسد، مملکت شما نجات پیدا کند. این یک توطئه است که می‌خواهند مسجدها را کم‌کم خالی کنند. شما باید هوشیار باشید که مسجدهایتان و محراب‌هایتان و منبرهایتان را حفظ کنید و بیشتر از سابق، شمایی که این معجزه را از مسجد دیدید که همه‌ی قدرت‌ها را به هم شکست، نه فقط ابرقدرت‌ها، قدرت‌های دیگر را هم به هم شکست، نباید در اسلام سستی کنید. مسجدها را محکم نگه دارید و پر جمعیت کنید. امام خمینی خطر جدایی مردم و انقلاب را از مساجد حس می‌کردند و مراقب بودند ارتباط مردم با مسجد قطع نشود. اسناد تاریخی نشان می‌دهد ارتباط مردم با مسجد نقش بسیار مؤثری در پیروزی انقلاب اسلامی داشت؛ درنتیجه تداوم آن نیز بستگی به همین ارتباط خواهد داشت. ازجمله مواردی که اهمیت زیاد حضور مردم در مساجد را از دیدگاه حضرت امام(رحمة‌الله‌علیه) نشان می‌دهد، پیام ایشان برای تحویل اسلحه‌ها به مساجد بود. ایشان در بخشی از این پیام می‌فرمایند: «باید تمام اسلحه‌هایی که در دست مردم است جمع شوند. هرکس اسلحه‌ای پیدا کرد، باید به مسجد محله‌ی خود ببرد و به امام جماعت مسجد تحویل بدهد و بعد این اسحله ها از مساجد به کمیته آورده می‌شود». توجه به مدیریت در مسجد بحث مهم دیگر در مسجد مدیریت و امامت آن است. امامت در نماز نوعی رهبری و پیشوایی است؛ درنتیجه امام جماعت باید در حد خود کمالات، روحیات و عملکردهای پسندیده داشته باشد. همان کمالات در سطح بالاتر برای رهبر جامعه‌ی اسلامی نیز مطرح است. با نگرشی اجمالی به تاریخ مساجد درمی‌یابیم که مساجد فقط برای ادای فرایض دینی نبوده‌اند، بلکه همواره پایگاهی بوده‌اند برای استفاده‌های علمی، فرهنگی، آموزشی و... . مساجد همواره محرک شروع بسیاری از نهضت‌های اسلامی بوده‌اند و اگر روزی ارتباط جامعه با مسجد قطع شود، ضعف و شکست آن جامعه را فرا می‌گیرد. در تاریخ انقلاب شکوهمند اسلامی نیز مساجد نقش مؤثر خود را در تقویت ایمان و گردآوری طبقات گوناگون مردم، به‌خصوص جوانان، ایفا کرده‌اند. باتوجه‌به این مطالب، نقش مهم امام جماعت درمقام اولین برنامه‌ریز آشکار می‌شود، هم در تقویت بنیه‌ی دینی و مذهبی مردم و هم برای بهره‌برداری مناسب و مفید از مسائل سیاسی اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی مردم. به‌همین‌دلیل، در صدر اسلام مدیریت و امامت مسجدالنبی(صل‌الله‌علیه‌وآله) به عهده‌ی شخص پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) بود و در غیاب ایشان به عهده‌ی کسانی بود که به تشخیص آن بزرگوار صلاحیت امامت داشته‌اند. امام خمینی نیز وظیفه‌ی امام جماعت را بسیار گسترده‌تر از نماز جماعت می‌دانستند؛ زیرا مسجد در ابعاد عبادی، سیاسی، نظامی و اجتماعی نقش بسیار مهمی دارد. ایشان بر لزوم صلاحیت امام جماعت تأکید می‌کردند و می‌فرمودند: «استقامت هر مسجدی و اهل هر مسجد به عهده‌ی امام مسجد است. گوینده‌ها باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند. ائمه‌ی جماعات باید مستقیم باشند تا بتوانند مستقیم کنند دیگران را». دقت و حساسیت آن بزرگوار در تعیین امام جماعت، به‌خصوص در مساجد خاص و پرجمعیت، تا آنجا بود که حتی در مواردی شخصاً امام جماعت برخی از مساجد را انتخاب و معرفی کردند. نقش و اهمیت مسجد در بعد سیاسی مسئله‌ی مهم دیگری که در صدر اسلام مورد توجه پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود و مرحوم امام(رحمة‌الله‌علیه) نیز به تبعیت از آن حضرت بر آن تأکید داشت، مدیریت سیاسی مسجد است. اهمیت این موضوع به حدی است که اگر مسجد از سیاست اسلام دور بماند، همان‌طور می‌شود که دشمنان می‌خواهند. دشمنان می‌کوشند مسجد و نماز جماعت را به محل صرف عبادت مبدل کنند تا هیچ ضرر و خطری از این ناحیه متوجه آن‌ها نباشد. در دوران انقلاب اسلامی ایران نیز، پس از محور اعتقادی و عبادی، پررنگ‌ترین و فعال‌ترین محور مساجد محور سیاست بود. رژیم‌های استعماری جهان نیز بیش از هر نهاد انقلابی دیگری از مسجد می‌ترسند؛ زیرا مسجد هم خانه‌ی خداست، هم مرکز تعلیم‌وتعلم قرآن و بحث و بررسی مسائل دینی. امام(رحمة‌الله‌علیه) در تبیین بعد سیاسی مسجد می‌فرمایند: اما راجع به اسلام شروع کردند تبلیغات‌کردن به اینکه اسلام یک مکتبی است که ملایم، کم‌کم پیش می‌رود، یک مکتبی است که مربوط به دعا و ذکر و یک روابطی مابین مردم و مابین خالق و سیاست را کاری به آن ندارد. اسلام به حکومت کاری ندارد، به سیاست کاری ندارد. این را آنقدر تبلیغات روی آن کردند که در جامعه‌ی خود روحانیت هم به خورد آن‌ها دادند که بسیاری از آن‌ها هم همین اعتقاد را پیدا کردند که روحانی مسجد برود و نماز بخواند و عرض می‌کنم از این صنف کارها، درس بگوید و مباحثه بکند و آن آداب شرعیه را به مردم نشان دهد. آن‌ها دیدند که نماز روحانیون و نماز اسلام هیچ به آن‌ها ضرر ندارد، هرچه می‌خواهند نماز بخوانند. ایشان در جایی دیگر می‌فرمایند: کتاب‌هایی که اسلام در سیاست دارد بیشتر از کتاب‌هایی است که در عبادت دارد، این غلط را در ذهن ما جای گیر کرده‌اند و حتی حال باورشان آمده است. آقایان به اینکه اسلام با سیاست جداست، یک احکام عبادی است، مابین خود و خدا، بروید توی مساجدتان و هرچه می‌خواهید دعا کنید، هرچه می‌خواهید قرآن بخوانید، ما هم با شما کار نداریم؛ اما این اسلام نیست. آن بزرگ مرد تاریخ در اوج اختناق رژیم ستم‌شاهی، در سال 52، می‌فرمایند: «وظیفه‌ی علمای اعلام و مبلغین است که جرائم اسرائیل را در مساجد و محافل دینی به مردم گوشزد کنند». البته، ناگفته پیداست که سیاست مسجد با مسجد سیاسی‌ای فرق دارد که طرفداران هر گروه و جناح این مکان مقدس را سیاسی و جناحی کنند و امام جماعت، نمازگزاران، سخنرانان و همه‌ی برنامه‌های آن را طبق سلیقه‌ی گروهی خاص اجرا کنند. با تعریفی که اسلام از مسجد عرضه می‌کند، مسجد نمی‌تواند پایگاه سیاسی «یک حزب» باشد. مسجد ازیک‌سو به خدا و ازسوی‌دیگر به مردم تعلق دارد؛ ازاین‌رو نمی‌تواند زیر سیطره‌ی باند سیاسی خاصی قرار بگیرد. حضرت امام(رحمة‌الله‌علیه) در خاطره‌ای فرموده‌اند: در دوران رضاخان من از یکی از ائمه‌ی جماعات سؤال کردم که اگر یک وقت رضاخان لباس‌ها را ممنوع کند و اجازه‌ی پوشیدن لباس روحانی به شما ندهد، چکار می‌کنید؟ او گفت: ما توی منزل می‌نشینیم و جایی نمی‌رویم. گفتم: من اگر پیش‌نماز بودم و رضاخان لباس را ممنوع می‌کرد، همان روز با لباس تغییریافته به مسجد می‌آمدم و به اجتماع می‌رفتم. نباید اجتماع را رها کرد و از مردم دور بود. از مجموع سخنان پیامبرگونه‌ی امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) درباره‌ی نقش مهم و سرنوشت‌ساز مسجد در جامعه‌ی اسلامی به‌دست می‌آید که حفظ مسجد در راستای حفظ اسلام و دورنشدن از اهداف آن است. نتیجه آنکه مسلمانان و حکومت اسلامی مکلف‌اند دستورها و احکام دین را به بهترین وجه انجام دهند و ازسوی‌دیگر باید مراقب باشند مبادا به بهانه‌های مختلف (مانند مقدس‌بودن مسجد) توطئه‌ی جدایی دین از سیاست در جامعه و مسجد اجرا شود. نقش مسجد در نهضت‌های اسلامی مسجد با ایجاد روحیه‌ی انقلابی زمینه‌ی مساعدی برای شکل‌گیری نهضت‌های اسلامی برضد قدرت‌های ظالم به‌وجود آورده است. در صدر اسلام، حرکت گسترده و انقلابی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از مسجد هدایت و فرماندهی می‌شد. پس از آن نیز، حرکت‌ها و نهضت‌های آزادی‌بخش و مقدسی، همچون نهضت سربداران در قرن هشتم، نهضت تنباکو و جنبش مشروطه، از مسجدها ریشه گرفت. در طول تاریخ انقلاب اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و مخالف طاغوت بودند. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با وجود همه‌ی دسیسه‌ها و حیله‌های گوناگون دشمنان داخلی و خارجی، مساجد در زمینه‌های مختلف بسیار فعال بودند؛ مانند برقراری نظم و امنیت (از راه ایجاد کمیته‌ها و انتظامات محلی و گشت شبانه)، جمع‌آوری کمک‌های نقدی و جنسی مردم، ارسال کمک‌های مردمی به جبهه‌های جنگ و خانواده‌های مستمند، تشکیل شرکت‌های تعاونی، برگزاری انتخابات، تشکیل کلاس‌های عقیدتی و معارف اسلامی، مبارزه با دسیسه‌ها و سم‌پاشی‌های گروهک‌ها و پس‌مانده‌های رژیم پهلوی، آموزش نظامی نیروهای مردمی و غیره. نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان یکی از نیازهای اساسی جامعه‌ی اسلامی همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورهای الهی است. برای رسیدن به این عنصر حیاتی، اسلام در جوهر خود همه‌ی امتیازهای موهوم را نفی کرده است و کرامت و ارزش انسانی را برپایه‌ی تقوا بنا نهاده است. بااین‌حال، وحدت برای پایداری به عوامل مختلفی نیاز دارد. برای رسیدن به این هدف، مسجد در جامعه‌ی اسلامی نقشی مهم دارد. مسجد کانونی است که همه روزه مؤمنان، از گروه‌های گوناگون جامعه، در آن حاضر می‌شوند و در صف‌های به‌هم‌پیوسته نماز می‌گزارند. آنان با تکرار همه روزه‌ی این کار به یاد می‌آورند که در بارگاه خداوند موقعیت‌های اجتماعی، مال، مقام و منصب تعیین‌کننده نیست. آن‌ها می‌آموزند که برای خداوند چیزی جز علم، کمالات انسانی، اندیشه، پرهیزکاری و تقوا ارزش ندارد. در مسجد، مسلمانان می‌آموزند که یکسان و همدوش‌اند؛ درنتیجه ملاک‌های نادرست را کنار می‌گذارند و برتری را در ارزش‌های الهی جستجو می‌کنند. همدلی و همراهی همه‌روزه‌ی مسلمانان در مسجد باعث دلگرمی دوستان و ناامیدی دشمنان می‌گردد. مسجد در فرهنگ اسلامی با بررسی نقش مسجد در مبارزه علیه کفر و الحاد این نکته روشن می‌شود که چشمه‌ی زلال مبارزه علیه باطل در طول تاریخ از مسجد جوشیده است. از بررسی نقش مسجد در صدر اسلام جامعیت آن در همه‌ی زمینه‌ها – عبادی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی، نظامی، قضایی و... - به‌دست می‌آید. معرفی تعدادی از مساجد تأثیرگذار در شکل‌گیری و هدایت انقلاب اسلامی اگر به نقش پراهمیت مساجد در انقلاب اسلامی توجه داشته باشیم به‌خوبی در می‌یابیم که اگر این پایگاه توانمند وجود نداشت، نهضت‌های اسلامی، دینی، اجتماعی و مردمی شکل نمی‌گرفت یا در بدو امر منحرف و متزلزل می‌شد. در شکل‌گیری انقلاب اسلامی بیشتر مساجد کشور دخیل بودند؛ اما برای کوتاهی سخن فقط به ذکر مهم‌ترین مساجد بسنده می‌کنیم. مسجد قبا سخنرانی شخصیت‌های بزرگ روحانی و دانشگاهی در این مسجد، به‌ویژه در ماه مبارک رمضان سال 1356، موجب حضور گسترده‌ی مردم، به‌ویژه اقشار روشنفکر و جوان، گردید که درنهایت در تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بسیار مؤثر بود. شهید بزرگوار، آیت‌الله دکتر مفتح، از گردانندگان اصلی این تجمع سیاسی و مذهبی بود. علاوه‌بر مسجد قبا مسجدهای دیگری نیز کانون مبارزه علیه رژیم شاه بودند؛ مانند مسجد امیر المومنین(علیه‌السلام)، مسجد رستم، مسجد جلیلی، مسجد ارک، مسجد هدایت، مسجد جاوید، مسجد بازار، مسجد صاحب الزمان(علیه‌السلام)، مسجد همت تجریش، مسجد امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، مسجد آذربایجانی‌ها، مسجد الجواد(علیه‌السلام)، مهدیه‌ی تهران و... . مسجد سید و مسجد امام علی(علیه‌السلام) اصفهان مسجد سید در اصفهان از مهم‌ترین پایگاه‌های انقلاب اسلامی بود. علاوه‌برآن، مسجد مصلی و مسجد امام علی(علیه‌السلام) نیز از مراکز اصلی مبارزه در اصفهان بودند. سابقه‌ی مبارزه در مسجد امام علی(علیه‌السلام) به سال 1352 باز می‌گرددکه کلاس‌ها، بحث‌ها و سخنرانی‌های استاد مطهری و دکتر بهشتی در آن برگزار می‌شد. مسجد پایگاه نوژه‌ی همدان گروهی از همافران مسلمان و مبارز پایگاه نوژه‌ی همدان- که فعالیت خود را از سال 1353 با تأسیس این مسجد و برقراری نماز جماعت و نماز عید فطر آغاز کرده بودند - ازطریق ارتباط با حجت الاسلام رضوانی در متن انقلاب قرار گرفتند و با روحانیان همدان ارتباط پیدا کردند. این فعالیت‌ها در قالب پخش اعلامیه، سخنرانی، تجهیز و تسلیح مبارزان و تدارک تظاهرات و راهپیمایی سازماندهی می‌شد. مسجد جامع کرج مسجد جامع کرج یکی از مساجد فعال و پایگاه‌های انقلاب در این شهر بود. «در قبل از انقلاب در این مسجد یک گروه سیاسی و انقلابی تشکیل شد به نام «المراقبون» که کارهای سیاسی و فعالیت‌های انقلابی داشتند». از نمونه‌های دیگر فعالیت انقلابی در این مسجد می‌توان به «سخنرانی مقام معظم رهبری در این مسجد در قبل از انقلاب اشاره نمود که به همین خاطر ایشان به شهربانی وقت جلب شدند و چون حاضر به دادن تعهد کتبی مبنی بر عدم بیان مسائل غیردینی نشد از منبر رفتن وی جلوگیری و به تهران برگردانده شد». مسجد هدایت تهران مسجد هدایت تهران مرکز فعالیت‌های اسلامی و انقلابی در جریان شکل‌گیری انقلاب اسلامی بود. دانشگاهیان و اقشار مختلف مردم، به‌ویژه جوانان دانشجو، با حضور در جلسات تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانی سهم ارزنده‌ای در پیشبرد اهداف انقلابی نهضت اسلامی داشتند. مساجد صدیق‌ها و امام حسن(علیه‌السلام) مشهد در مشهد این دو مسجد از مراکز انقلاب بودند. هدایت این مساجد به عهده‌ی آیت‌الله خامنه‌ای، شهید هاشمی‌نژاد و آیت‌الله واعظ طبسی بود. مسجد جلیلی تهران مسجد جلیلی در آغاز دهه‌ی چهل فعالیت خود را شروع کرد. امام جماعت این مسجد آیت‌الله مهدوی کنی بود و باتوجه‌به شخصیت و جایگاه ایشان در نهضت امام(رحمة‌الله‌علیه)، مسجد هم ماهیت سیاسی پیدا کرد. مسجد جلیلی برنامه‌های متعددی برای فعالیت در حوزه‌ی سیاسی و فرهنگی داشت؛ از جمله بهره‌گیری از وعاظ انقلابی برای سخنرانی که شور و پویایی مسجد را تداوم می‌بخشید. یکی از اصلی‌ترین برنامه‌های مسجد حمایت قاطعانه از نهضت امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) بود. مسجد امام قم یکی دیگر از پایگاه‌های دینی، فرهنگی و انقلابی و مرکز هدایت حرکت‌های اسلامی و مردمی در طول دوران انقلاب اسلامی، از آغاز تا پیروزی، مسجد امام قم بود. در این مسجد، روحانیان مبارز و برجسته، با برپایی منابر و ایراد سخنرانی‌های انقلابی، در پیشبرد و گسترش انقلاب اسلامی نقش مهمی ایفا کردند. مسجد شیخ عزیزالله تهران مسجد شیخ عزیزالله، واقع در بازار تهران، نقش مهمی در پیروزی انقلاب اسلامی داشت. بازاریان،کسبه و مردم تهران با حضور در این مسجد و شنیدن سخنان حجت الاسلام محمد تقی فلسفی- درباره‌ی استیضاح دولت وقت و دفاع از امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)- در پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی داشتند. مسجد لرزاده‌ی تهران همزمان با ماه مبارک رمضان، مسجد لرزاده‌ی تهران محل اجتماع بزرگ راهپیمایان و معترضان می‌شد. واعظ مشهور این مسجد نقشی برجسته در ایجاد انگیزه برای پیشبرد انقلاب اسلامی داشت؛ به‌همین‌دلیل هم او را دستگیر و روانه‌ی زندان کردند. مردمی که برای سخنرانی این واعظ مبارز گرد آمده بودند، ناگهان با هجوم نیروهای گارد سلطنتی و نظامیان شاه روبه‌رو شدند و جمعی از آنان به شهادت رسیدند. مسجد جامع کرمان مراسم چهلم شهدای میدان ژاله‌ی تهران، که در تاریخ 17 شهریور به شهادت رسیده بودند، در این مسجد برگزار و باعث شد بیش از 15 هزار زن و مرد، که در صحن و شبستان آن گرد آمده بودند، مورد هجوم وحشیانه‌ی چماق‌به‌دستان رژیم پهلوی قرار گیرند و گروهی از آنان به شهادت رسیدند. مسجد قیزللی (معروف به مسجد میرزا یوسف آقا) تبریز این مسجد آغاز حرکت و قیام 29 بهمن تبریز بود. مردم تبریز مراسم چهلم شهدای قم را در این مسجد برگزار کردند که باعث واکنش رژیم منحوط شد. عناصر پلیس و نیروهای نظامی شاه عده‌ای از مردم مظلوم را در این راهپیمایی خودجوش به خاک و خون کشاندند. مسجد روضه‌ی محمدیه یا مسجد حظیره‌ی یزد این مسجد یکی از کانون‌های مهم انقلاب اسلامی در استان یزد و فعالیت‌های آن زیر نظر حضرت آیت‌الله صدوقی بود. یکی از مهم‌ترین برنامه‌های انقلابی این مسجد برگزاری مراسمی به مناسبت چهلمین روز شهدای تبریز بود که با حمله‌ی نیروهای نظامی شاه مواجه شد. طی این هجوم وحشیانه تعدادی از مردم انقلابی به شهادت رسیدند. این واقعه یکی از حوادث مهم انقلاب بود که با اربعین مقارن شد. چهلم این شهدا در شهرهای دیگر نیز پیگیری شد. مسجد دانشگاه تهران دانشجویان مبارز و انقلابی هرگز نقش حساس این مسجد را در شکوفایی و گسترش انقلاب اسلامی فراموش نمی‌کنند. در آستانه‌ی پیروری انقلاب اسلامی و به دنبال لغو برنامه‌ی بازگشت حضرت امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) از پاریس، از سوی دولت وقت، جمعی از علمای برجسته‌ی قم به تهران مهاجرت کردند و در مسجد دانشگاه تهران، همراه با جمع کثیری از دانشجویان، تحصن کردند. درنتیجه، این مسجد به پایگاهی برای اعتراض علیه رژیم، جهت لغو فرمان ممانعت از بازگشت امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) به وطن، مبدل گردید . مساجد آتشی‌ها و رضای شیراز دو مسجد آتشی‌ها و رضا کانون گروهی از جوانان شیراز بودند. امام جماعت مسجد آتشی‌ها حجت‌الاسلام سید علی محمد دستغیب و امام جماعت مسجد رضا برادر ایشان، حجه الاسلام سید علی اصغر دستغیب، بود. علاوه‌بر این دو مسجد، مساجد دیگری نیز بسیار فعال بودند؛ مانند مسجد نو، جمعه، مداد، ولیعصر و حبیب. برای نمونه می‌توان به تظاهرات مردم شیراز در روزهای هشتم تیر 1357 و دهم شهریور 1357، پس از سخنرانی آیت الله سید عبدالحسین دستغیب، از مساجد نو و ولیعصر(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) و ... اشاره کرد که به مقابله با مأموران، درگیری، پرتاب نارنجک و... ختم شد. جمع‌بندی مساجد نقش بسیار مهم و حیاتی در تحولات و نهضت‌های اسلامی، به‌خصوص در ایران، داشته‌اند که در بیانات امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) نیز به آن‌ها اشاره شده است. دشمنان اسلام و ایران از همان ابتدا به اهمیت مساجد پی بردند و از نقششان می‌ترسیدند. مساجد بسیاری در زمان انقلاب فعال بودند که به بعضی از آن‌ها اشاره کردیم. مساجد کانون تحولات، حرکات و نهضت‌های اسلامی نیز بودند. یکی دیگر از نقش‌های مساجد بالابردن فرهنگ اسلامی و افزایش وحدت اسلامی است. منابع 1- سیمای مسجد. 2- آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره‌ی 178. 3- مسجد و انقلاب اسلامی. 4- صحیفه‌ی نور. 5- داستان از نماز و عبادات امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه). منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد