بسمه تعالی 

مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی

مرتضی رستگاری

کارکردهای مسجد در صدر اسلام مسجد نخستین و مهم‌ترینمرکز و نهاد جامعه‌یاسلامی، از صدر اسلام تاکنون، بوده است و اینکارکردهایعبادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و نظامیرا داشته است: 1 . کارکرد عبادی مسجد براساس آنچه از قرآن کریم استفاده می‌شود،یکی از اهداف آفرینش عالمو موجودات «عبادت» و «تقرب الیاللّه» است. عبادت در مورد انسان دو معنای عامو خاص دارد. عبادت در معنای عام هر رفتار و کرداریرا شامل می‌شودکهرضایتو خشنودی خداوند در آن باشد. عبادت در معنای خاص رازونیاز با خداوند، ذکر و یاداو و سخن‌گفتن با اوست وعباداتی چون دعا، ذکر، تلاوت قرآن و برپایینماز را شامل می‌شود. بی‌شک، در پیدایش توجه قلبی عوامل فراوانی نقش دارند که از جمله‌ی آن‌ها «مکان عبادت» است. مسجد با ویژگی‌هایخاص خود بهترین و مناسب‌ترینمکانبرایحضور در درگاه الهی وشکرگذاری اوست. نخستین مسجد در نظام آفرینشکعبه و مسجدالحرام بوده است. پیامبرگرامیاسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از نخستینروزهاییکه دعوت به دین اسلام را به‌صورت آشکارشروع کرد، از مسجدالحرام همچون پایگاهیاساسی بهره گرفت. شواهد تاریخی گواه است کهپیامبرگرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) علاوه بر حضور درمسجد و اقامه‌ی عبادت در آن، دیگر مسلمانان را نیزترغیب و تشویقمی‌کرد تا به مسجد رفت‌وآمد کنند. پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه‌یمعصوم(علیهم‌السلام)بر اقامه‌ی نماز، به‌ویژه نماز جماعت، در مسجد بسیارتأکیدکرده‌اند و برای آن فضایلبسیاری نقل کرده‌اند. ازسوی‌دیگر، قرآن کریم هر کسیرا که به نقش بنیادین مسجد،یعنی «عبادتو پرستش»،آسیب برساند ظالم می‌داند ومی‌فرماید:«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها»،کیستستمکارتر از آن کسیکه از بردن نام خدا در مساجد او جلوگیریکرده و سعی درویرانی آن می‌نماید. در صدر اسلام، مسلمانان به برپایینمازهای جماعت - که مظهر بندگی، شکوه، حیاتو وحدت امت اسلامیاست -بیش از امروز اهمیت می‌دادند.اما بایدگفتکه در طول تاریخ هزار و چهارصدساله‌ی اسلام، کارکرد مسجددر بعد عبادی هرگز کاملاً افول نکرده است؛ اگر چهدر زمینه‌هایدیگر با فرازونشیببسیار همراه بوده است.ویل دورانت، مورخ تمدن‌نگار مشهور غربی، در گزارشی ازجوامع اسلامیچنینمی‌نویسد: پیش از آفتاب و نیمه‌ی روز و پیشگاه و نزدیک غروب مؤذن بر گلدستهبالا می‌رود و به‌وسیله‌ی اذان مسلمانانرا به نماز می‌خواند! به‌راستی چه نیرومنداست و شریف این دعوت که مردم راپیش از طلوع آفتاب به بیداری دعوتمی‌کند، چه خوب است که انسان به هنگام نیم‌روز از کارباز ایستد و چه بزرگو باشکوه است که ضمیر انسان در سکوت شب به جانب خداوند جل‌جلاله توجهکند. برخی کارکردهایعبادی مسجد، مانند اقامه‌ی نماز جمعه، جنبه‌یسیاسی به خود می‌گیرد و روند دیگریپیدامی‌کند.پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هنگام هجرت و قبل از رسیدن به مدینه، درفاصله‌یپانصدمتریمسجد قبا و در محلیکهاکنون مسجد جمعه در آن بنا شدهاست، اولین نماز جمعه‌یتاریخ اسلام راخواند.ایشان پس از ورود به مدینه، نماز جمعه را به‌صورت‌مرتب اقامه کرد.روایاتزیادیدر منابع دینیفریقیننقل شده است مبنی‌بر حضورانبوه مردم در نماز جمعه و خطبه‌های رسول گرامیاسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله). این سنت در زمان خلفای ثلاثه، امام علی(علیه‌السلام) و طبق برخینقل‌ها امام حسن مجتبی(علیه‌السلام)رواج داشت و به مساجد جامع و مرکزی شهرهای اسلامینیز توسعه یافت. ولی پس از آن دوران، به‌تدریج با انحراف ازجایگاهواقعی‌اش روزبه‌روز کمرنگ‌تر شد. قبل از انقلاب اسلامی ایران نیزهیچ‌گاه نماز جمعه همه‌جا و به‌صورتعمومی و مرتب برگزار نشده بود. اولینکسیکه در دوران رژیم منحوسپهلوی خواهان احیای نماز جمعه شد، شهید نوابصفوی بود. اما پس از انقلاب اسلامیاینفریضه‌یالهی با همان عظمت،شکوه و خصوصیاتش در صدراسلام دوباره احیاشد.پروفسور حامد الگار در مقاله‌ایبا عنوان «امام خمینی و احیای نماز جمعه»می‌نویسد:«احیای واقعی نماز جمعه در ایرانیکی از دست‌آوردهای عظیم انقلاباسلامی ایران است و ما آن را مانند بسیاری از برکات مدیون حضرتامام هستیم». امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، مانند عده‌ای از فقها، جایگاهویژه‌ایبرای اقامه‌ی نماز جمعهدر عصر غیبتقائلبودند. ایشان در تحریرالوسیله، ضمن تبییناحکام نماز جمعه،می‌فرماید: نماز جمعه و دو خطبه‌ی آن از جایگاهعظیمسیاسی مثل حج و عید قربان و فطربرای مسلمانان برخوردار است؛ولی متأسفانه مسلمانان از این‌گونه وظایفسیاسیغفلت کرده‌اند. اسلام در تمام شئونش دینسیاست است و کسیکهکمترینتفکر و تأملی دراحکامحکومتی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اسلام داشته باشد این را می‌فهمد.هر کس توهم کندکهدین از سیاست جداست، نادانی است که نه اسلام را فهمیدهو نه سیاست را. امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)همچنین در تبییناهمیت نماز جمعه در یکی از بیاناتشانمی‌فرمایند: «یکیازمهم‌ترینچیزهاییکهدراینانقلاب حاصل شد،قضیه‌ی نماز جمعه است...به حمدالله در این نهضت نماز جمعه با محتوایحقیقی آن تحقق یافت... مردم و نسل‌هایآینده به این مسئله اهمیت بدهند که نماز جمعه در رأس همه‌ی امور است». ایشان در سخنان دیگری درباره‌یمحتوایخطبه‌هافرموده‌اند: «در خطبه‌ی نماز جمعه مقدرات مملکتبیان بشود، مسائلسیاسیکه در مملکتجریانپیدامی‌کند، مسائلاجتماعیکه در مملکتبایدجریانپیداکند، گرفتاری‌هایمسلمان‌ها، اختلافات مسلمان‌ها در آن خطبه‌هاباید طرح بشود و رفع بشود». یکیدیگر از کارکردهایعبادی مسجد سنت اعتکاف است. اعتکاف اقامت درمسجد به قصدعبادت و نزدیکی به خداست.پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با وجود همه‌ی عظمتروحی و کمالاتانسانی به اعتکافبسیار اهمیت می‌دادند. در روایتی ازامام صادق(علیه‌السلام)می‌خوانیم: «کانَ رَسوُلُ اللّهِ(صلی‌الله‌علیه‌وآله)اِذا کانَ الْعَشْرُ اْلاَواخِر اِعْتَکَفَفِی الْمَسْجِدِ وَ ضُرِبَتْ لَهُقُبَةٌ مِنْ شَعْرٍ وَ شَمَّرَ الْمِئْزَرَ وَ حَلْوی فِراشَهُ»، رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در دهه‌ی آخر(ماه رمضان) در مسجد معتکفمی‌شد. برای آن حضرت خیمه‌ایمویین در مسجد بر پامی‌شد. حضرت برایاعتکافمهیامی‌شد و بستر خویش را جمع می‌کرد. سنت اعتکاف پس از رسول گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) تا حدود زیادیفراموش شد؛ اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی،به‌خصوص در سال‌هایاخیر،رونق بسیاریپیداکرد؛ به‌صورتی‌که در بیشترشهرها به‌دلیل استقبال زیاد مشکلمکان به‌وجود می‌آید. 2 . کارکرد فرهنگی، آموزشی و تبلیغی مسجد در صدر اسلام، از مسجد استفاده‌هایفرهنگی، آموزشیو تبلیغینیز می‌شد. دینیکه با امر به خواندن، آموزش، قلم و مبارزه با جهلآغاز شود، طبیعی است به مرکزآموزش و تبلیغنیز نیاز داردو چه جایگاهی والاترو بهتراز مسجد؟!شواهد تاریخیحاکی از آن است کهپیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و یارانش، قبل و بعد ازهجرت، از مسجد برای آموزش و تبلیغ استفاده می‌کردند. آن حضرت پس از تبلیغرسمیدین اسلام و قبل از هجرت به مدینه، تا آنجا کهامکان داشت،از مسجدالحرام در راستایتبلیغ و ترویجدین و آموزه‌های اسلام بهره می‌گرفت. ازآنجاکهکعبه و مسجدالحرام، قبل از ظهور اسلام، جایگاه گردهمایی مردم بود و مشرکانبرای پرستش بت‌ها و طواف کعبهبه آنجا می‌رفتند، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و یارانش ازاین فرصت نهایت استفاده را می‌بردند.گرویدنشماری از یارانپیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به اسلام، در مکه، ثمره‌یچنینتبلیغاتی بود. برای نمونه می‌توانطفیل‌بن‌عمرو را نام برد.طفیل شاعر خردمندی بود که درقبیله‌اش نفوذ کلمه داشت. هنگامی‌که وی وارد مکه شد، سران قریش و بازیگران عرصه‌ی سیاست، از ترس گرایشش به اسلام، با جوسازی او را از حضور نزد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)و صحبت با او بر حذر داشتند. طفیلمی‌گوید: سخنان آنان به قدری در من مؤثر افتاد کهمقداری پنبه در گوش‌هایمکردم،صبح وارد مسجدالحرام شدم و ناخودآگاه کلامیبسیارشیرین و لذت‌بخش به گوشمرسید! احساس مسرت کردم. با خود گفتم تو مرد سخن‌سرایخردمندیهستی، چه مانعی دارد سخن این مرد را بشنوی؛ اگر نیک بود آن را بپذیری و اگر زشت بود آن را رد کنی؟برای ملاقات پنهانی با آن حضرت اندکی صبر کردم. حضرت به‌سوی منزلبه راه افتاد. وقتی وارد خانه شد، اجازه‌ی ورود خواستم و جریان را برای حضرت توضیحدادم و خواستم آئین اسلام را برایمتشریحکند. آنحضرت آئین خود را عرضه داشت و مقداری قرآن برایم تلاوت کرد.به خدا سوگند کلامیزیباتر از آن نشنیده و آئینیمعتدل‌تر از آن ندیده بودم! آن راپذیرفتم! سپس به حضرت گفتم درمیانقبیله‌ی خود برای نشر آئین شما فعالیتخواهم نمود. ابن هشام در ادامه می‌نویسد: طفیل تا روز حادثه‌یخیبر در میانقبیله‌ی خود بود و به نشر آئیناسلام اشتغال داشت و در همان حادثه با هفتاد یا هشتاد خانواده‌ی مسلمان به پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)پیوست و در اسلام خود پایدار بود تا اینکه پس از درگذشت پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در عصر خلفادر جنگ یمامه شربت شهادت نوشید. نقش مسجد در فعالیت‌هایفرهنگی، آموزشی و تبلیغی، پس از ورودپیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) به مدینه، هرگز با قبل از آن قابل مقایسهنیست. با بنای مسجدالنبینه‌تنها پرستشگاه خداوند متعال ساخته شد،بلکهدانشگاهی فعال و پرشور نیزپی‌ریزی شد. حضور منظم و پیوسته‌ی مسلمانان در این مسجد برای برپاداشتن نماز بهترینفرصت بودبرایکارهایتبلیغیپیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و آن حضرت نیز از اینفرصت به‌خوبی استفاده کردند. درنتیجهمی‌توان گفت، مسجد در صدر اسلام شاخص‌ترین ساحت فرهنگیو تربیتیاسلامی را به خود اختصاص داده بود. در متون اسلامی، روایاتبسیاری درخصوص نقش علمی و آموزشی مسجد در صدر اسلام آمده است؛ برای نمونهبه سه روایت اشاره می‌کنیم: 1 . شهیدثانی در منیةالمرید نقل می‌کند: پیامبر خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله)روزی خانه را به قصد مسجد ترککرد، در مسجد با دو گروهروبه‌رو شد. گروهی به مباحثات علمی و معارف اسلامی مشغول بودند و گروهی به دعاو نیایش! حضرت فرمود: هر دو گروه در مسیرخیر و صلاح هستند، یک گروه خدا رامی‌خوانند و گروه دیگر به آموزش علم و آگاهیمی‌پردازند! این گروه علمی از فضیلتبیشتری برخوردار است؛زیراکه من برایتعلیم فرستاده شده‌ام! آن‌گاه در میان گروهعلمی نشستند. 2 . امام صادق(علیه‌السلام) در روایتیمی‌فرمایند: و هیچگروهی در مسجد خداوند متعال، به منظور تلاوت قرآن و مباحثه‌یعلمیپیرامون آن ننشستند، مگر اینکه آرامش قلبی آنان را فرا گرفت و فرشتگان الهی آنان را(با بال و پر خویش) در بر گرفتند. 3 . ابن‌عباس نقل می‌کندکه از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)شنیده است: هیچگروهی در خانه‌ای از خانه‌های من برای آموزش قرآن و بحث درباره‌ی آناجتماع نکردند، مگرآنکه به مهمانی خداوند تعالی در آمده، تا زمانیکه در مسجدبه مباحثات علمیپیرامون قرآن مشغول هستند، ملائکه آنان را در بر خواهند گرفت(آنان را مورد حمایت و حفاظت خود قرار می‌دهند. اختصاص روند آموزشی و علمی به صدر اسلام منحصرنیست؛بلکه دردوره‌های بعد هم اندیشمندان، متخصصان و دانش‌پژوهان علوم و معارف اسلامیجلسات خود را در مسجد بر پا می‌کردند. مجالس تفسیرو قرائت قرآن،مباحث‌کلامی، فقهیوحدیثی در عصرائمه(علیهم‌السلام)وپسازآننیز، تاآنجاکهتضادی با منافع حکومت‌های وقت نداشت، در مساجد برگزار می‌شد.در دوران انقلاب اسلامی، مساجدیکهمدیریتقوی و ائمه‌ی جماعات فعالو انقلابیداشتند، کلاس‌های مختلفی برگزار می‌کردندبرایآگاهی‌دادن به مردم در زمینه‌های مختلف. این مساجد دربازگشت به خویش،خودشناسی و ارزیابیهویت فراموش‌شده‌ی ملت ایرانبسیار مؤثر بودند. 3 . کارکرد سیاسی- اجتماعی مسجد یکیدیگر از کارکردهای مسجد در صدر اسلام کارکردسیاسی-اجتماعیبود. به‌صراحت می‌توان ادعا کرد، در کنار بعد عبادی مسجد،وسیع‌ترین و مهم‌ترینکارکرد مسجد کارکردسیاسی-اجتماعی آن بوده است.مسجد پایگاه و مرکزهمه‌یفعالیت‌هایسیاسی جامعه‌یاسلامی و حتی دارالحکومه‌ی آن بوده است. همه‌یملاقات‌هایعمومی در زمان پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)،خلفاینخستین و امام علی(علیه‌السلام) در مسجد انجام می‌شد و حتینمایندگانخارجی در مسجد به حضور پذیرفتهمی‌شدند.مسجد محل بیعت و اعلام برنامه‌هایحکومتینیز بود. ابن‌ابی‌الحدید درشرح نهج‌البلاغهمی‌نویسد: وقتی مردم هجوم آوردند تا با امام علی(علیه‌السلام)بیعتکنند، آن حضرت امتناعورزید؛ولی اصرارها در حدی بود که حضرت چاره‌ای نداشت. در این مرحله کهمشروعیتالهی با مقبولیتعمومی همراه گشته و حجت بر آن حضرت تمام شد،امام حاکمیت را پذیرفت؛ولیبرای انجام بیعت فرمودند اگر به ناچار قرار است با من بیعتکنید، پس در مسجد! زیرابیعت با من نبایدبه‌طور مخفی و پنهان باشد، بلکهباید با خواست مسلمانان و در ملأ عام و محل اجتماعمسلمین انجام گیرد. پس حضرت بلند شدند درحالی‌که مردم در اطرافش حرکتمی‌کردند تا داخل مسجد شدند، مردم از هر طرف بر سر حضرت ریختند و با ایشانبیعتکردند. روشن است که امروز بیعت به انتخابات تغییر نام یافته است و کارکردسیاسی، با پیروزی غرورآفرینانقلاب اسلامی،درمساجد احیاشدهاست؛ به‌گونه‌ای‌که همه‌یانتخاباتگذشته(که درواقع هر انتخاببیعتیجدید با نظام اسلامی است) در مجامع عمومی و مساجد صورت گرفته است. مسجد در صدر اسلام همواره مجلس مشورتیمسلمانان در رویدادهانیز بودهاست. بر اساس دستور قرآن کریم، پیامبراکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در امور مختلف با افراد صلاحیت‌دار مشورت می‌کردند. مهم‌تریناینمشورت‌ها در حوزه‌ی نظامی، غزوات و تنظیمسیاست‌هایدفاعیبود.یکیازمهم‌ترینمشورت‌هادرجنگاحدبود که پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) با اصحاب خود درباره‌ی نحوه‌ی جنگ مشورت کردند. درواقع، پررنگ‌ترین نقش مساجد در دوران انقلاب اسلامیسیاسی بوده است. بافراگیرشدن انقلاب اسلامی، مسجدها جایگاهی مؤثرتر در اینزمینهیافتند.سخنرانی‌هایروحانیان و دانشگاهیان در مساجدمردم را بیش‌ازپیش با ابعاد فساد، ظلم، تبعیض و بی‌عدالتی ساختار سیاسی،اجتماعی، اقتصادی و فرهنگیکشور آشنا کرد.مساجد در طرد رژیم طاغوت از سوی مردم بسیار مؤثر بودند. پس ازتبعید امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، در سال 1343، مبارزه‌ی فعال سیاسیتقریباًفروکشکرد و مساجدرویکردیدیگریافتند. امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)، معمار انقلاب اسلامیایران، در ارتباط با این نقشمی‌فرمایند: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشهمرکز جنبش و حرکت‌هایاسلامی بودهو از مسجد تبلیغاتاسلامی شروع می‌شده است و مسجد حرکتقوایاسلامیبرایسرکوبکفار و واردکردنآن‌ها در زیربیرق اسلام بوده است». درواقع، سخنان امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه)تلاشی است برای برگرداندن توجه به‌سوی فرهنگ اصیلاسلامیو ساماندهیحرکت‌هایاسلامی از مساجد. مساجد کهپایگاه‌های انقلاببودندبه‌صورت سنگرهایمستحکمبرای مبارزه‌یانقلابی‌ها درآمدند. براین‌اساس امام خمینی(رحمة‌الله‌علیه) با ژرف‌نگری خاص خود می‌فرماید:«مساجد و محافل دینیه را کهسنگرهایاسلامی در مقابل شیاطین است،هر چه بیشتر گرم و مجهز نگه دارید». همچنین: «مسجد یک سنگر اسلامی است و محراب محل جنگ است، محل حرباست،این را می‌خواهند از دست شما بگیرند». در پیتأکیدهای رهبر کبیر انقلاب بر استفاده‌یهرچه‌بیشتر از مساجد و بازگشت آن‌هابه نقشیکه در صدر اسلام داشتند، یاران و شاگردان امام، با افشاگری در مساجد،آتش مبارزات را روزبه‌روز شدیدتر و رژیم منحوس پهلوی را ناکارآمدترکردند. پایه‌هایاصلی و اولیه‌ی انقلاب را شاگردان،نزدیکان و معتمدان امام بنا کردند. امام 400 شاگرد مخصوص تربیتکرده بودند که اثر آن‌ها در همه‌جا دیده می‌شد. در شرق تهران آیت‌اللّهامامیکاشانی، در جنوب تهران آقایایروانی، در جنوب شرقیآیت‌اللّهغیوری، در شمیراناتآیت‌اللّهملکی در مسجد همت، در مرکز تهرانکانونتوحید و مسجد پرچم وآیت‌اللّهشهیدمطهری و در شمال امامجمارانی و مسجد شهید بزرگوار دکتر مفتح به کار تبلیغی و سیاسی مشغول بودند؛ ایشان در شهرستان‌ها نیز شاگردانی داشتند. اصولاً در محور سیاسی، مساجد و نهادهایدینی، به واسطه‌یعملکردشانو عملکردمبارزاتی‌شان بر علیهحکومت‌ها، مورد توجه خاص کارگزاران دولت بود.چه اینکهمی‌دیدممسئولین بلندمرتبه‌یرژیم شاه، چه عکس‌العمل‌هایتندی درمقابلمسجد و مسجدی‌ها ابراز می‌داشتند و اعمال می‌کردند. بی‌خود نبود که سپهبد رزم‌آرامهره‌ی حلقه‌به‌گوش شاه می‌گفتمسجد را بر سر کاشانی و مجلس را بر سر مصدقخراب می‌کنیم، در اینجااهمیت و حساسیتسیاسی‌بودن مساجد را بهتر درکمی‌کنیم. در دوران انقلاب هم به‌طورطبیعی و بر اساس سابق تاریخی، مساجد ایران نقشخود را باز یافته و مرکز مبارزات ضد رژیم شاه بود. حمله به مسجد گوهرشاد در زمانرضا شاه و کشتار مردم، به توپ‌بستن حرم امام رضا(علیه‌السلام) توسط روس‌ها و همچنینحمله و به آتش‌کشیدن مسجد جامع کرمان و کشتار مردم نشانگر اهمیت مسجد درمبارزات مزبور و استفاده از آن به عنوان سنگر مبارزه، نشان عنادی است که قدرتسیاسی نسبت به اینمکان مقدس داشته است. در زمینه‌ی مسائل اجتماعی، مسجد در اوایل ظهور انقلاب، پایگاهترغیب و تحریک مردم برایهمکاریو همیاری در زمینه‌های مختلف بود. در مسجد بسیاری از مشکلاتاجتماعیجامعه، با همکاری مردم، حل می‌شد. از کارهاییکه صرفاً جنبه‌یاجتماعی داشتند می‌توان به کمک‌های مردم در جریانزلزله‌ی طبس وکمک به خانواده‌هاییکه سرپرست آن‌ها در زندان یا بازداشت بودنداشاره کرد. مساجد و ائمه‌ی جماعات نه‌تنها اختلافات مالی مردم را حل‌وفصل می‌کردند،بلکه اختلافات خانوادگی و حتیقومی و محلی افراد را فیصلهمی‌دادند؛ چراکهمتدینینو مؤمنین مجاز به مراجعه به دادگستری و محاکمقضایی نبودند... در مورد طلاق هموضع به همین صورت بود. چون مراجع شرط صحت طلاق را وجود دو شاهد عادلبرایجاری‌کردنصیغه‌ی طلاق می‌دانستند و دادگاه‌های زمان قبل از انقلاب مصداق اینشرط نبودند؛ لذا بسیاری از طلاق‌ها و صیغه‌ی آن در سر نماز جماعت و با شاهدگرفتن ازمتدینین انجام می‌شد. آقای هاشمیرفسنجانی درباره‌ی نقش مساجد در پیروزیانقلاب اسلامیمی‌گوید: پس از تصویبکاپیتولاسیون و... ایشان (امام) تصمیم به مبارزه گرفتند و ما همستادیبرای اداره‌یمسائل مبارزه در این مقطع جدیدایجادکردیم. امام هم اعلامیه دادندو هم آن سخنرانی معروف (در فیضیه) را کردند و هم به علمای سراسر کشورپیام‌هاییفرستادند.مسجد امام (شاه)هم پایگاهی مهم شده بود که در این مقطع هر شب یکی ازچهره‌های مشهور آنجا سخنرانیمی‌کرد، گروه‌ها در اداره‌یقضایافعالیتخوبیپیداکردهبودند... (بنا شد) چندینهیئتتشکلجدیدایجادکنند. امام هم موافقت کردند و چندروحانی مورد اعتمادشان را همچون آقایانمطهری، بهشتی و انواریبرایپاسخ‌گوییسؤالات و تغذیه‌یفکری‌شان انتخاب کردند...افرادی هم بودند کهمی‌خواستندکارهایتندتری انجام دهند.اوج تلاش‌هایمبارزین آن ماهترور منصور و بازداشت شاخه‌ینظامیهیئتمؤتلفه بود. بعد از ترور منصور، مجلس مسجد جامع با تهاجم پلیس به هم خورد و ادامهپیدانکرد. همان‌گونه‌که ملاحظه کردید، این سخنان درواقع به احیایکارکردنظامی مسجددر انقلاب اسلامی، همچون دوران صدر اسلام، اشاره می‌کند. از دیگرکارکردهایاجتماعی مسجد در صدر اسلام انجام امور درمانی در مواقعحساس بود. «در مسجد پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله)جایگاهیبرای معالجه‌یبیماران و مجروحینمعین شده بودو پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و یارانش در آنجا از بیمارانعیادتمی‌کردند». واقدیمی‌نویسد: «در ماجرایجنگ احد مردم در مسجد چراغ و آتشبرافروخته بودند و خستگان و مجروحان را مداوا می‌کردند». روشن است که انجام این امور در مساجد به‌دلیل اضطرار و ناچاری بوده است. در صدر اسلام، به‌دلیل نداشتن مکانمناسب از مساجد چنیناستفاده‌ایمی‌شده است؛ زیرا معمولاً درمان جراحت‌ها با خون‌ریزی همراه است و این با مسجد سازگاری ندارد.در انقلاب اسلامینیز معمولاً افرادی کهجراحت‌های مختصر داشتند در برخی از مساجد مداوا می‌شدند؛ولی نقش مساجد درانقلاب درواقع ساماندهی درمان مجروحان و تشکیلتیم‌هایپزشکیبرای مداوای آسیب‌دیدگان درمکان‌هاییغیر از مسجد بوده است. برای نمونه مسجد باب‌الحوائج و مسجد امام صادق(علیه‌السلام) در تبریزفعالیت‌هایبهداشتی و درمانیداشتند وبرخیبیمارستان‌هایخیریه را اداره می‌کردند. حتی هزینه‌یآسایشگاهجذامیان را مسجدها،مسجدی‌ها و افراد مؤمن تقبل می‌کردند.حتی برای اعاناتیکه از مردم جمع می‌کردند قبوضی همتهیهکرده بودند. برخیاین نقش مساجد راعاملیبرای جذب افراد به اینمکان مقدسنام برده‌اند. 4 . کارکرد اقتصادی مسجد حضور در نمازهای جمعه و جماعت به‌طورطبیعیمؤمنان را از حال و روزیکدیگر آگاه می‌کند وهمیاری و همبستگی آنان را به دنبال دارد. در مساجد و جلساتمذهبیمؤمنانسعی می‌کنند مشکلاتدیگرمؤمنانرا حل کنند.بی‌شک از اقدامات بسیار مؤثر و کارآمد مساجد و جلسات مذهبی، قبل ازانقلاب اسلامی، پشتیبانی‌هایمالی از انقلاب و مبارزان بوده است. در قبل از انقلاب بسیاری از مساجد چنینتشکیلاتیاقتصادی داشتند؛ولیباتوجه‌به حساسیترژیمکهاین نهادها را در مقابل بانکمی‌دانست، اکثراًمخفی بودوافراد معتمد ونیکوکار،کهاکثراً ازقشر بازاری بودند، به صورت نهادینه اما غیرمحسوساینکارها را انجام می‌دادند و اتفاقاًبسیار هم مؤثر بود. نتیجه‌گیری و جمع‌بندی برخی از مجاهدان انقلابی بر این عقیده‌اند که اگرمسجد نبود انقلاب هم نبود. نقش مسجد در پیروزیانقلاب اسلامیبه اندازه‌ای بود کهنویسندگانمغرب‌زمیننیز آن را از جمله عناصر بسیار مهم و اساسینامیده‌اند. حامد الگار،اندیشمندامریکایی،می‌نویسد: مسجد هسته‌یاساسیتشکیلات انقلاب ایران بود. شایداین هم یکی از دیگرنکاتی است که در مجموعه نتیجه‌گیری‌های خود باید به آن می‌پرداختیم. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب،احیای مجدد مسجد و تمام ابعادعملکردی آن بود. نقش مسجد دیگر نه گوشه‌یعزلت‌نشینی و گریزگاهی از جامعه بود کهمردم برایدوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش‌دادن به صوت قرآنبه آن پناه می‌بردند؛ بلکه برعکس مسجد به یککانون مبارزه ومرکزفرماندهی بدلگردید و به‌طورخلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصرپیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بود. امام خمینیدر سخنان خود مسجد را رمز پیروزی ملت ایران بیانکردند: رژیم اسلام این طور است که افرادش از مسجدند، از مسجد نهضت شروعمی‌شد و از مسجد می‌رفتند به میدان، به میدانجنگ‌ها. در جمعه‌هاکه خطابهمی‌خواندندیاغیر جمعه کهمی‌رفت آن سردارشان منبر وصیتمی‌کرد، از آنجا راهشانمی‌انداختبرایاینکه بروند مبارزه کنند و یکهمچنینروحیهکه از مسجد تحقیقپیدامی‌کند، ایندیگرنمی‌ترسد از اینکه حالا من بروم شاید چه بشود اینمسجدیاست. اینالهی است. آدم الهینمی‌ترسد .... همان‌گونه‌که مسجد در صدر اسلام نقش و جایگاه خاص خود در را پیشرفت اسلام ایفاکرد، در انقلاب اسلامینیز نقش و تأثیراساسی داشت.متأسفانه، با وجود همه‌یبرنامه‌هایخوبیکه در برخی مساجد کشورجاری است،در سالیاناخیر به مساجد توجه کافینشده است.برخی از کارکردهایمسجدکه در پیروزیانقلاب اسلامی نقش داشتند و به یقین در دوام و ثبات آن نیز نقش خواهند داشت، به‌دلیلپیدایش و تأسیس نهادها و مراکزدیگرکمرنگیافراموش شده‌اند.مشکلیکه امام خمینی(رحمةالله‌علیه)نیز نگران آن بودند: مساجد را خالینگذارید، این‌هاییکه صحبت این را می‌کنندکه حالا ما انقلابکرده‌ایم، برویم سراغ کارهایدیگر، خیر! انقلاب از مساجد پیدامی‌شود... مساجد راآباد کنید با مسجدرفتن خودتان. من امروز بایدبگویمکهتکلیف است برایمسلمان‌ها، حفظ مساجد؛ امروز جزءاموری است که اسلام به او وابسته است... مساجد را پر کنید، اگر این مسجد و مرکز ستاداسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید، ترس از امریکا و شوروی و این‌ها نداشتهباشید، آن روز بایدترسیدکه شما پشت بکنید به اسلام، پشت بکنید به مساجد. منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد