پس از تأکید بر اسلام و جامعیت آن و راه­گشا بودن قوانین اسلامی در تمامی چالش­های اجتماعی و سیاسی و اخلاقی و فرهنگی، دعوت به وحدت و اتحاد و پرهیز از تفرقه و اختلاف از مهم­ترین محورهای سخنان حضرت امام در طول دوران مبارزه است. او با تمام وجود باور داشت که یکی از مقاصد بزرگ شرایع و انبیای عظام: که علاوه بر آن­که خود مقصود مستقل است، وسیله­ی پیشرفت مقاصد بزرگ و دخیل تام در تشکیل مدینه­ی فاضله می­باشد؛ توحید کلمه و توحید عقیده و اجتماع در مهامّ امور و جلوگیری از تعدیات ظالمانه­ی ارباب تعدی است که مستلزم فساد بنی الانسان و خراب مدینه­ی فاضله است، و این مقصد بزرگ که مصلح اجتماعی و فردی است، انجام نگیرد؛ مگر در سایه­ی وحدت نفوس و اتحاد همم و الفت و اخوت و صداقت قلبی...([۱]) نخستین اعلامیه­ی تاریخی حضرت امام که حدود شصت و پنج سال پیش صادر شده است وحدت امّت را بستر قیام لله دانسته و با این آیه آغاز می­شود که: (قُلْ إنَّمَا أعِظُکُم بِوَاحِدَةٍ أن تَقُومُوا للهِ مَثْنَی وَ فُرادَی...).([۲])

در این نوشتار کوتاه مجال اشاره به تمامی رهنمودهای حضرت امام درباره هر یک از ابعاد و آثار و مراتب وحدت ممکن نیست؛ بنابراین تنها به گزیده­ای از دیدگاه­ها و فهرستی از عناوین بسیار می­پردازیم.

۱. وحدت رمز پیروزی؛

رمز پیروزی مسلمین در صدر اسلام، وحدت کلمه و قوت ایمان بود که یک لشکر ضعیف را بر امپراتوری­های بزرگ عالم غلبه داد([۳])؛ ای مسلمانان جهان و ای پیروان مکتب توحید! رمز تمامی گرفتاری­های کشورهای اسلامی اختلاف کلمه و عدم هماهنگی است و رمز پیروزی، وحدت کلمه و ایجاد هماهنگی است... همه برای اسلام و به سوی اسلام و برای مصالح مسلمین و گریز از تفرقه و جدایی و گروه گرایی که اساس همه­ی بدبختی­ها و عقب افتادگی­هاست.([۴])

۲. محور وحدت؛

محور اندیشه­های حضرت امام، اسلام و آرمان­های الهی بود و از آغاز نهضت اسلامی تا لحظه­ی رحلت دفاع از ارزش­های اسلامی را در نظر داشتند و بر اجرای احکام خدا در جهان تأکید می­ورزیدند. او می­فرمود: آن کسی که در آخر نقطه­ی عالم است و مسلم است و مؤمن است، با آن کسی که در اول نقطه­ی عالم هست ـ به فاصله­ی مشرق و مغرب بین آنان جدایی است ـ این­ها جدایی از هم ندارند و همه با هم برادرند و باید به حکم اسلام همه با هم برادری کنند و متفرق نشوند و جدای از هم نباشند و مصالح خودشان را مصالح اسلام و مسایل همه­ی ملت­ها بدانند و هر ملتی مصلحت ملت دیگری را مصلحت خودش بداند... و اگر یک جائری به یکی از ممالک اسلامی تعدی کرد این را تعدّی به خودشان بدانند.([۵])

از شیوه­های بارز مدیریتی و رهبری حضرت امام، تأکید بر مشترکات گروه­ها و جوامع اسلامی و پرهیز از طرح و تصریح و حتی اشاره به موارد افتراق و اختلاف بود... در کلمه­ی توحید که مشترک بین همه است، در مصالح اسلامی که مشترک بین همه است با هم توحید کلمه کنند.([۶])

۳. دامنه­ی وحدت؛

حضرت امام معتقد به تلاش برای وحدت مستضعفان جهان علیه مستکبران، وحدت پیروان ادیان الهی علیه شرک و الحاد و استکبار، وحدت امت اسلامی و کشورهای اسلامی برای مقابله با تهاجم دشمنان علیه اسلام، وحدت شیعه و سنی و دیگر فرق و مذاهب منسوب به اسلام در داخل جهان اسلام و وحدت ملت­ها با دولت­های اسلامی و همه­ی اقشار اجتماعی در چارچوب حفظ اصول و ارزش­ها بود. او می­فرمود: مستضعفین جهان، چه آن­ها که زیر سلطه­ی آمریکا و چه آن­ها که زیر سلطه­ی سایر قدرتمندان هستند اگر بیدار نشوند و دستشان را به هم ندهند و قیام نکنند، سلطه­های شیطانی رفع نخواهد شد. و همه باید کوشش کنیم که وحدت بین مستضعفان در هر مسلک و مذهبی که باشند، تحقق پیدا کند که اگر خدای نخواسته سستی پیدا شود، این دو قطب مستکبر شرق و غرب مانند سرطان همه را به هلاکت خواهند رساند... ما عازم هستیم که تمام سلطه­ها را نابود سازیم و شما هم کوشش کنید که ملت­ها را با حق همراه کنید و آنچه مهم است این است که شما در مذهب خود و ما در مذهب خودمان اخلاص را حفظ و به خدای تبارک و تعالی اعتماد داشته باشیم.([۷])، یک چاره که اساس چاره­هاست و ریشه­ی این گرفتاری­ها را قطع می­کند و فساد را از بن می­سوزاند، وحدت مسلمانان، بلکه تمامی مستضعفان و در بند کشیده شدگان جهان است و این وحدت که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده­اند با دعوت و تبلیغ دامنه­دار باید به وجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ مکه­ی معظمه در اجتماع مسلمین برای فریضه­ی حج است.([۸])؛ آنچه به ما می­رسد و رسیده است از دو مشکل است: یکی مشکله­ی بین خود دولت­هاست که مع الاسف تاکنون نتوانسته­اند این مشکل را حل بکنند و آن مشکل اختلافات بین خودشان است و آن­که می­دانند منشأ همه­ی گرفتاری­های مسلمین این اختلافات است و ما هم بیش از قریب به بیست سال است که در این موضوع هی سفارش کردیم، هی گفتیم، نوشتیم... و مشکل دوم، مشکل دولت­ها با ملت­هاست که دولت­ها با ملت طوری رفتار کردند که ملت­ها پشتیبان آن­ها نیستند... برای تفاهمی که بین آن­ها نیست.([۹])؛ از پیوستگی دانشجویان مدارس قدیم و دانشگاه­ها و همکاری آن­ها و سایر طبقات بیدار در نهضت مقدس اسلامی که به خواست خداوند متعال متنهی به قطع ایادی اجانب و استعمارگران و هدم بنیان استعمار خواهان و غربزدگان خواهد شد، احساس مسرت و سربلند می­کنم.([۱۰])

۴. دستاورد وحدت؛

اگر ملت­های مسلم که تقریباً یک میلیارد جمعیت هستند، این­ها برادر با هم باشند و به برادری با هم رفتار کنند؛ هیچ آسیبی بر این­ها واقع نمی­شود و هیچ یک از ابرقدرت­ها قدرت این­که تجاوز به این­ها بکنند، ندارند([۱۱])؛ همه دیدند که اتحاد بین یک قشر کوچک سی و پنج میلیونی با تمسک به قرآن مجید و اسلام عزیز چه معجزه­ای آفرید و تمام قدرت بزرگ و کوچک پشتیبان محمدرضای مخلوع و قدرت عظیم رژیم سلطنتی را با شکست روبه رو کرد.([۱۲])؛ پیام من به برادران عرب و مسلمانان این است که بیایید اختلافات را کنار بگذارید و دست برادری به یکدیگر بدهید و هم­گام و هم­پیمان با همه­ی برادران مسلمان غیر عرب تنها اسلام را تکیه­گاه خود قرار دهید. تنها با داشتن ذخایر مادی که از حساب افزون است و از همه­ی آن­ها مهم­تر ذخیره­ی الهی و معنوی که اسلام است، می­توانید قدرتی باشید که هرگز ابرقدرت­ها هوس تسلط بر شما را نکنند و این­گونه شما را از چپ و راست مورد حمله قرار ندهند و همه چیزمان را غارت نکنند.([۱۳])
و من امیدوارم که با نظر کردن به این حکم اسلامی که همه­ی مردم و همه­ی مسلمان­ها برادر هستند، این مملکت مصالح خودش را به دست آورد و همه­ی ممالک اسلامی برابر قدرت­ها غلبه کنند و موفق به این بشوند که احکام اسلام را تا آخر اجرا بکنند.([۱۴])

۵ . عوامل تفرقه؛

پیغمبر اسلام می­خواست در تمام دنیا وحدت کلمه ایجاد کند، می­خواست تمام ممالک دنیا را تحت کلمه­ی توحید، تمام ربع مسکون را قرار بدهد؛ منتها اغراض سلاطین آن وقت از یک طرف و اغراض علمای نصارا و یهود و امثال ذلک از طرف دیگر سدّ شد... الآن هم آن­ها مانع هستند.([۱۵])

اجانت جدیت کردند تا حکومت­ها را به نفع خودشان متفرق کردند، تکه تکه کردند.([۱۶])؛ علما و دانشمندان سراسر جهان به ویژه متفکران اسلام به پاخیزند و با بیان و قلم و عمل، خوف و هراس کاذبی را که بر مظلومان سایه افکنده بزدایند و این کتاب­هایی را که با دست استعمار و برآمده از آستین کثیف بردگان شیطان منتشر شده و دامن به اختلاف بین طوایف مسلمین می­زند، نابود کنند و ریشه­ی خلاف را بر کنند و یک دل و یک سو براین رسانه­های گروهی که بیشتر ساعات شب و روز به فتنه­انگیزی و نفاق افکنی و دروغ پردازی و شایعه سازی مشغولند، پرخاش کنند.([۱۷])

اختلاف بین ملّت ایران و دیگر ملل، اختلاف بین اهل سنت و تشیع به ضرر همه­ی ماست، به ضرر همه­ی مسلمین است و آن­هایی که می­خواهند ایجاد تفرقه کنند نه اهل سنت هستند و نه اهل تشیع، آن­ها کارگردانان دولت­های ابرقدرت و در خدمت آن­ها هستند.([۱۸])؛ باید سران دول اسلامی توجه داشته باشند که این اختلافات، اختلافاتی است که هستی آن­ها را به باد می­دهد... دست­های ناپاکی که بین شیعه و سنی در این ممالک اختلاف می­اندازند، این­ها نه شیعه هستند و نه سنی، این­ها ایادی استعمار هستند که می­خواهند ممالک اسلامی را از آن­ها بگیرند، ذخایر را از دست آن­ها بگیرند.([۱۹])

هان ای مسلمانان قدرتمند! به خود آیید و خود را بشناسید و به عالم بشناسانید و اختلافات فرقه­ای و منطقه­ای را که به دست قدرت­های جهان­خوار و عمال فاسد آن­ها برای غارت شما و پایمال کردن شرف انسانی و اسلامی شما بار آمده به حکم خدای تعالی و قرآن مجید به دور افکنید و تفرقه افکنان از قبیل آخوندهای جیره­خوار و ملّی­گرایان بی­خبر از اسلام و مصالح مسلمین را از خود برانید که ضرر اینان به اسلام از خود جهان­خواران کمتر نیست. اینان اسلام را وارونه نشان می­دهند و راه را برای غارت­گران باز می­کنند.([۲۰])

۶. ابزار تفرقه؛

یک دسته از مسلمانان شیعه هستند و یک دسته­ای از مسلمانان سنی، یک دسته حنفی و یک دسته­ای حنبلی و دسته­ای اخباری هستند؛ اصلاً طرح این معنا از اول درست نبود. در یک جامعه­ای که همه می­خواهند به اسلام خدمت کنند و برای اسلام باشند، این مسایل نباید طرح شود. ما همه برادر هستیم و با هم هستیم، منتها علمای شما یک دسته فتوا به یک چیز و شما تقلید از علمای خود کردید و شدید حنفی، یک دسته فتوای شافعی را عمل کردند و یک دسته­ی دیگر فتوای حضرت صادق را عمل کردند، این­ها شدند شیعه، این­ها دلیل اختلاف نیست. ما نباید با هم اختلاف و یا یک تضادی داشته باشیم، ما همه با هم برادریم. برادران شیعه و سنی باید از هر اختلافی احتراز کنند. امروز اختلاف بین ما تنها به نفع آن­هایی است که نه به مذهب شیعه اعتقاد دارند و نه به مذهب حنفی و یا سایر فرق، آن­ها می­خواهند نه این باشد نه آن، راه را این طور می­دانند که بین شما و ما اختلاف بیندازند.([۲۱])؛ من بیش از یبست سال در خطابه­هایم، در گفتارم به این­ها توصیه کردم به سران دولت­ها که این اختلافات محلی جزیی را کنار بگذارند و برای اسلام و برای پیشبرد اهداف اسلام با هم، هم­فکری کنند و با هم اتحاد داشته باشند.([۲۲])

۷. پیامد تفرقه؛

چرا دولت­های اسلامی از این قدرت اسلام غافل هستند؟ چرا باید در طول سال­های متمادی دولت­های عربی سیلی بخورند از صهیونسیم؟ چرا باید تحت سلطه­ی قدرت­های خارجی باشند؟ چرا با هم مجتمع نمی­شوند؟ چرا به آیات شریفه­ی قرآن عمل نمی­کنند؟ چرا به احادیث نبی اکرم اعتنا نمی­کنند که فرموده است: مسلمین باید ید واحده باشند علی من سواهم؟ مشکل مسلمین همین است که اختلاف انداخته­اند بینشان و بعد از جنگ عمومی این نقشه کشیده شد و دولت­های اسلامی را از هم جدا کردند و مسلمین را با هم مخالف کردند و دولت­های اسلامی با هم دشمن شدند.([۲۳])

این از عجایب است که ثروت مهم نفت در دست شرق و در دست مسلمین است، این مخازن بسیار مهمی که دنیا و کشورهای پیشرفته هرچه پیشرفت کرده به واسطه­ی آن پیشرفت کرده است، هر کشوری که در جنگی پیروز شده به واسطه­ی موج­های نفت بوده است، این­ها در دست شماست. عراق بحمدالله نفت دارد، ایران به حمدالله نفت دارد، کویت نفت دارد، حجاز نفت دارد، نفت دست مسلمین است. آن­ها باید بیایند به شما تملق بگویند، دست شما را ببوسند، پای شما را ببوسند و این ذخایر را به اعلی القیم بخرند... مع ذلک این طور نیست، جوری مستعمرین این مطلب را درست کرده­اند که بعض ممالک را بازی داده­اند و خیال می­کنند که نه، باید از آن­ها هم یک تملقی بگویند، به آن­ها هم یک تعارفی بدهند! این تأسف دارد... تا وحدت کلمه نباشد، تا رؤسای اسلام وحدت کلمه در خودشان ایجاد نکنند... سیادت نمی­توانند بکنند.([۲۴])

حضرت امام آوارگی بیش از یک میلیون مسلمان فلسطین را در طول ده سال ـ تا سال ۴۴ ـ و اشغال کشمیر به دست هندوها و احساس زبونی در برابر صهیونیسم را، در صورتی که اگر مسلمانان هر یک، یک سطل آب می­ریختند، اسرائیل را آب می­برد، یک معما می­شمرد([۲۵]) و معتقد است اگر مسلمانان تنها به امر و نهی آمده: (واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفرقو) عمل می­کردند تمام مشکلات آنان اعم از سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... رفع می­شد و هیچ قدرتی نمی­توانست با آنان مقابله کند، اما متأسفانه به واسطه­ی غفلت بعضی و عدم توجه برخی و تغافل بعضی دیگر نه تنها مشکلاتشان حل نشده، بلکه باید انتظار گرفتاری­های بیشتری را داشته باشند.([۲۶])
حضرت امام دست­یابی به وحدت را نیازمند عوامل و لوازمی می­داند که بدون تحقق آن عوامل امکان دسترسی به وحدت و یا پایایی آن میسر نخواهد بود.
مرحوم حاج سید احمد خمینی پیش شرط­های وحدت از منظر حضرت امام را این­گونه بر شمرده است:
۱. اهتمام بیش از پیش به خودسازی و تعمیق اخلاق و ارزش­های معنوی در زندگی خود و جامعه­ی پیرامون.
۲. باورداشت و تعمیم سعه­ی صدر و پذیرش و تحمل اختلاف سلیقه­ها و دفاع از آزادی اندیشه و حمایت از تشکل­های سیاسی و فرهنگی که در اصول و مبانی مورد اعتقاد امت و جامعه­ی اسلامی اتفاق نظر دارند.
۳. اعتقاد عمیق و اعتماد به نقش و آثار معجزه آسای وحدت در حل معضلات به ظاهر لاینحل سیاسی و اجتماعی.
۴. هوشیاری و توجه طرفین وحدت به نقش خنّاسان و وسوسه انگیزان و تذکر دائمی به کارگزاران و عموم مردم در همین رابطه.
۵ . حفظ مواضع اصولی و دفاع از معتقدات و ارزش­های منطقی غیر قابل خدشه در عین احترام و توجه به وحدت فراگیر.
۶ . توجه به تفاوت­های اساسی روش­های تحقیق در نظام دروس حوزوی و دینی با تعلیم­های جدید دانشگاهی به منظور دریافتن زبان مشترک در تفهیم و تفاهم مسایل اساسی جامعه و پرهیز از اختلافات.
۷. تلاش همه جانبه برای یافتن نقاط مشترک بیشتر و کاستن از اختلاف آرا در مبانی و اصول از طریق نقد در مجامع علمی و گسترش روح مباحثه و مناظره­ی علمی و پرهیز جدّی از به میان کشیدن پای عوام در اختلافات فکری و فرهنگی که حل آن­ها تنها از مسیر احتجاجات علمی و روش­های پسندیده­ی عقلایی و شرعی قابل حصول است.
۸ . احیای فرهنگ توحیدی و وحدت گرایی در جوامع اسلامی و احیای سمبل­ها و عوامل و مظاهر وحدت که بسیاری از احکام اجتماعی و سیاسی و عبادی اسلام بر همین فلسفه تشریع شده­اند؛ نظیر بازیابی فلسفه و روح واقعی کنگره­ی عظیم و جهانی حج، نماز جمعه، نماز جماعت، روح تعاون و اهتمام به امر مسلمین، امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک وظیفه­ی همگانی و احکام شعائری از این قبیل.
۹. آگاهی بخشیدن به آحاد ملت اسلامی برای دریافت تصویری روشن از ابعاد تمدن گذشته اسلام و علل سقوط و انحطاط مسلمین در سده­های اخیر.
۱۰. جهاد و تلاش برای فراگیر شدن نهضت فرهنگی جهان اسلام براساس ترویج روحیه­ی خودباوری و نفی غربزدگی حاکم بر اغلب جوامع اسلامی.
۱۱. شناسایی و معرفی دشمنان اصلی و جلوگیری از دشمن تراشی­های فشل کننده.
۱۲. ترویج و تبلیغ فرهنگ جهاد و شهادت طلبی برای تضمین موفقیت پیشگامان مبارزه با دشمنان وحدت.
۱۳. مقابله با خرافه پرستی و زدودن پیرایه­های تفرقه­انگیزی که به نام آداب و رسوم دینی و مذهبی از سوی مغرضان و ناآگاهان در فرهنگ سنتی ملت­ها و قشرهای جوامع اسلامی ریشه دوانیده است و کوشش برای کاهش تعصب­های کورکورانه و عوامانه.
۱۴. تلاش برای یکسان سازی قول و فعل منادیان وحدت و کارگزاران و مسؤولین نظام که وحدت را شعار خویش قرار داده­اند. ([۲۷])

پی­نوشت:

[۱]. چهل حدیث، ص ۳۰۹، ح ۱۹.
[۲]. سبأ (۳۴) : ۴۶.
[۳]. در جمع هیأت عالی رتبه­ی علمای عربستان، ۱/۲/۱۳۵۸.

[۴]. پیام به زائران بیت الله الحرام، ۷/۷/۱۳۵۸.
[۵]. در جمع مردم، ۲۷/۵/۵۹ .
[۶] . صحیفه نور، ج ۱، ص ۱۲۰، ۲۳/۸/۱۳۴۴.
[۷] . در جمع دیپلمات­های نیکاراگوئه، و ... ۲۰/۲/۱۳۶۲.
[۸]. پیام به حجاج، ۱۲/۶/۱۳۶۲.
[۹] . در جمع هیأت فلسطینی، ۲۴/۶/۵۸ .
[۱۰]. پیام به انجمن اسلامی دانشجویان اروپا، صحیفه امام، ج ۲، ص ۱۴۲.
[۱۱]. در جمع اعضای جهاد سیستان و بلوچستان، ۲۷/۵/۱۳۵۹.
[۱۲]. جهان اسلام از دیدگاه امام، تبیان ۱۹، ص ۴۴.
[۱۳]. مصاحبه با روزنامه لبنانی السفیر، ۲/۹/۱۳۵۷.
[۱۴]. ۲۷/۵/۵۹ .
[۱۵]. سخنرانی در جمع علمای نجف، ۲۳/۸/۱۳۴۴.
[۱۶]. ۱۶/۱۲/۱۳۵۷.
[۱۷]. پیام به ملت، ۲۲/۱۱/۱۳۶۳.
[۱۸]. در جمع اقشار مردم، ۲۷/۵/۱۳۵۹.
[۱۹]. صحیفه نور، ج ۱، ص ۸۸ .
[۲۰]. پیام به حجاج بیت الله الحرام، ۲۵/۵/۱۳۶۴.
[۲۱]. در جمع فرهنگیان نوسود و پاوه، ۳۰/۴/۱۳۵۹.
[۲۲]. با ابوجهاد عضو سازمان آزادی­بخش فلسطین، ۲۲/۷/۱۳۵۸.
[۲۳]. در جمع سفرای کشورهای اسلامی، ۲۸/۷/۵۹ .
[۲۴]. در جمع علمای نجف، ۲۳/۸/۴۴.
[۲۵]. در تاریخ، ۲۴/۵/۵۸ .
[۲۶]. خطاب به سفیر یمن شمالی، ۱/۴/۱۳۵۸.
[۲۷]. آیینه­ی آفتاب، تبیان اندیشه­ی امام خمینی در کلام و پیام حجةالاسلام و المسلمین سید احمد خمینی۰، ص ۱۷۶.