بسم الله الرّحمن الرّحیم

 مقدّمه

   تحوّلات گوناگون جهان امروز و تغییرات سریع عصر انفجار اطلاعات، بُروز آسیب ‌‌های نوپدید اجتماعی و اخلاقی و روانی مانند اینترنت و محیط ‌‌های مجازی، ماهواره، بدحجابی و حجاب ‌‌زدایی به روش نوین، شیطان-پرستی، فرقه ‌‌ها و عرفان ‌‌های کاذب و خرافه ‌‌ای و...، گسترش روز افزون فعالیّت ‌‌های دانشگاهی و آموزشی دنیا، اندیشه ‌‌ها و روش ‌‌های نوینی را می ‌‌طلبد تا مبلّغان دین و فضلای حوزه ‌‌های علمیّه در عرصه تبلیغ و پژوهش موفّق باشند. در راستای این مقابله، سفیران هدایت و روحانیون معزّزی در مساجد و تکایا و بقاع متبرکه به امر ارزشمند تبلیغ و اشاعه دین اسلام مشغولند، وظیفه ‌‌ای مضاعف دارند. امروز جامعه ما در وضعیّتی حسّاس است؛ به طوری که دشمنان اسلام با دارا بودن قابلیّت ‌‌ها و مهارت ‌‌های متنوّع، فقط به تألیف و نشر پژوهش ‌‌های کتابخانه ‌‌ای برای حمله به مقدّسات و تفکّرات مذهبی بسنده نمی ‌‌کنند. آنها با شیوه ‌‌های نوین و با صرف هزینه ‌‌های گزاف و طرّاحی برنامه ‌‌های کوتاه ‌‌مدت و میان ‌‌مدت و بلندمدت برای نیل به اهداف شوم خود به سبک میدانی و در متن جامعه و فرهنگ و اجتماع تلاش می ‌‌کنند. آنان با ایجاد شبهات مختلف در اصول اعتقادی و تفکّر اسلامی و وقایع غنیّ تاریخ اسلام و اهل بیت (مانند عاشورا و...)، در پی دست ‌‌یابی به اهداف پلید خود هستند. به نظر می-رسد که مبلّغان دینی شاغل به امر تبلیغ در مساجد و تکایا و خطیبان و فضلای حوزه ‌‌های علمیه در هر مکان دیگر، به منظور مقابله با این آسیب ‌‌ها و هر نوع آسیب و تهاجم به مقدّسات اسلامی، باید علاوه بر پژوهش ‌‌های کتابخانه ‌‌ای، نسبت به پژوهش ‌‌های میدانی هم عنایت لازم را داشته باشند. در اینجا سؤالی که در اذهان ایجاد می-شود این است که تحقیق یا پژوهش میدانی از نظر اسلام چه اهمیّتی دارد و در آموزه ‌‌های اسلامی در راستای تبلیغ دین توسط مبلّغان در مساجد، چقدر به پژوهش میدانی سفارش شده است؟

     در این نوشتار، به منظور گرامیداشت، ۲۵ آذر، روز پژوهش، ابتدا بحث واژگانی و اصطلاحی پژوهش و انواع کلّی پژوهش مطرح می ‌‌شود. سپس پژوهش میدانی تعریف می ‌‌شود و برخی مزایای آن تشریح می ‌‌گردد. در ادامه اهمیّت این نوع پژوهش برای مبلّغان دینی مساجد، از منظر آیات و روایات تبیین می ‌‌شود تا پاسخ سؤال اصلی طرح شده در حدّ مقدورات روشن گردد.

بحث واژگانی و اصطلاحی

  پژوهش، اسم مصدر پژوهیدن است و به معنای جستجو و باز جستن، تفحّص و تجسّس و به معنای تحقیق  و تتبعّ نیز هست و اسم فاعل آن پژوهشگر است.(۱)پژوهش به معنای عامّ، بررسی یا کاوشی سخت ‌‌کوشانه و به معنای خاصّ، تحقیق و تجربه‌ای جامع با هدف‌ کشف واقعیّت‌های نو و تفسیر درست این واقعیّت‌ها، تجدیدنظر در نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین پذیرفته شده در پرتو واقعیّت‌های کشف شده و به کارگیری عملی نتیجه‌گیری‌ها، نظریه‌ها و قوانین جدید است. پژوهش، فرآیندی منطقی و معقول است که هدف آن کشف روابط بین پدیدارها است.

در معنایی دیگر، پژوهش فرآیند رسیدن به راه ‌‌حل‌های قابل اطمینان از طریق گردآوری، تحلیل و تفسیر داده‌ها به گونه‌ای برنامه‌ریزی شده و نظام‌منداست. پژوهش یکی از اساسی‌ترین نیازها برای نیل به پیشرفت و توسعه همه جانبه یک کشور است و قدرت و استقلال هر کشوری بر پژوهش و تولید علم استوار است. بنابراین، نوع و سطح فعالیّت‌های پژوهشی یکی از شاخص‌های اصلی توسعه و پیشرفت محسوب می‌شود.

     گاهی واژه تحقیق و پژوهش را به جای هم ‌‌دیگر به کار می ‌‌گیرند. به همین دلیل بررسی واژه تحقیق ما را در شناخت بیشتر و بهتر مفهوم پژوهش یاری می ‌‌دهد. برخی اساتید و مدرّسان روش پژوهش، تحقیق را واژه ‌‌ای با ریشه عربی می ‌‌دانند؛ ولی پژوهش را معادل آن و با خاستگاه فارسی می ‌‌شمارند. تحقیق، مصدر عربی از باب تفعیل، در لغت معانی فراوان دارد که از جمله به معنای حقیقت کردن، درست کردن، درست و راست کردن، رسیدگی و وارسی کردن، به کُنه مطلب رسیدن و واقع چیزی را به دست آوردن، دانستن، درست دانستن، قول یا گمانی را تصدیق کردن، واجب کردن و چیزی را اثبات و تأکید کردن، تحقّق بخشیدن، برآوردن، روا کردن و... آمده است.(۲)

تحقیق در اصطلاح به دو معنای عمومی و علمی در نظر گرفته می‌شود. در اطلاق عامّ می‌توان آن را برای هر نوع فعالیّت جستجوگرانه و کاوشگرانه‌ای به کار گرفت که افراد برای پاسخگویی به مسئله‌ای یا کشف مجهولی انجام می‌دهند؛ امّا اصطلاح تحقیق علمی اطلاق خاصّ دارد و می‌توان آن را برای نوع خاصّی از فعالیّت‌های تحقیقاتی به کار برد. این تحقیقات مشخّصات کلّی مخصوص به خود دارند که عبارت ‌‌اند از:(۳)

۱)برخوردار بودن از آداب و تشریفات خاص.

۲) توسعه قلمرو معرفت.

۳)شناخت حاصل از نتیجه و تحقیق در بیرون ذهن واقعیت و ما به ازای خارجی داشته باشد.

در تعریف تحقیق یا همان پژوهش، اتّفاق نظر وجود ندارد و اندیشمندان تعریف‌های مختلفی را از آن ارائه داده‌اند که در برخی کُتب روش تحقیق آمده است(۴) و در اینجا مجال ذکر همه آنها نیست. اگر تحقیق را به معنای عامّ آن در نظر بگیریم، درست فهمیدن مصداق تحقیق می‌شود؛ ولی وقتی سخن از بهبود تحقیق و پژوهش در حوزه‌های علمیه به میان می‌آید، همان تحقیق علمی است.

انواع کلی پژوهش

  پژوهش ‌‌ها را از جنبه ‌‌های مختلف تقسیم ‌‌بندی کردند. مثلاً از نظر هدف، بر اساس بُعد زمان، با توجّه به نوع گردآوری داده ‌‌ها. این تقسیم ‌‌بندی ‌‌ها در کُتب روش تحقیق، متنوّع است. از نظر روش انجام، پژوهش ‌‌ها را به دو دسته کلّی تقسیم می ‌‌کنند:

الف)پژوهش کتابخانه ‌‌ای

  در این نوع پژوهش، شیوه گردآوری اطّلاعات لازم در خصوص ریز موضوعات پژوهش، از طریق مطالعه کتاب ‌‌ها مقالات و پایان ‌‌نامه ‌‌ها و دیگر آثار مکتوب که معمولاً در کتابخانه ‌‌های عمومی یا تخصّصی موجود است، انجام می ‌‌گیرد این تحقیق طریقه اندیشه ‌‌ورزی و بر روی اطّلاعات یا به عبارت دیگر شیوه اعمال فکر بر روی اطّلاعات به دست آمده است. مانند تصحیح، ترجمه، شرح، نقد، تفسیر، استنباط، تعریف، تحلیل، مقایسه، تبیین، استنتاج در زمینه اطّلاعات و... .(۵)

ب)پژوهش میدانی

پژوهش میدانی آن است که بر روی پدیده ‌‌های عینی صورت می ‌‌گیرد؛ امّا تحقیق کتاب ‌‌خانه ‌‌ای آن است که بر روی متون علمی انجام می ‌‌شود. در حوزه علوم اسلامی به ندرت به تحقیقات میدانی اقبال می ‌‌شود و بیشتر تحقیقات این علوم از نوع کتابخانه ‌‌ای است.(۶)

این تحقیق تنها به جمع ‌‌آوری داده ‌‌ها منحصر نمی ‌‌شود (فقط کتابخانه ‌‌ای نیست). بلکه در درون این تحقیق نظریه ‌‌سازی نیز صورت می ‌‌گیرد. معمولاً پژوهشگر میدانی می ‌‌کوشد که از کمّ و کیف جریانی عادّی امّا غیر قابل پیش ‌‌بینی مطّلع شود. پژوهشگر ابتدا به مشاهده اجمالی قضیه می ‌‌پردازد که در آن به منزله کنشکر شرکت می ‌‌کند. سپس با به دست آمدن نتایج کلّی تجربی به انواع دیگری از روش ‌‌های گردآوری داده ‌‌ها روی می ‌‌آورد و در انتها به بازنگری نتایج کلّی می ‌‌پردازد. این نوع از تحقیق، آن دسته از پژوهش ‌‌هایی را در بر می ‌‌گیرد که داده ‌‌ها و اطّلاعات مورد نیاز از عرصه و صحنه جامعه و از متن جامعه به دست می ‌‌آید. در پژهش میدانی مبلّغ پژوهشگر از روش ‌‌های متفاوتی چون مصاحبه، مشاهده، پرسش ‌‌نامه و... استفاده می ‌‌کند.

منظور از مطالعات یا پژهش ‌‌های میدانی، تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقّق قرار داشته باشد. اطلاق اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویارویی محقّق با پدیده ‌‌های مورد مطالعه است. پژوهش میدانی اساساً برای مطالعه موضوع ‌‌هایی مناسب است که نگرش ‌‌ها و رفتارها از طریق آن به بهترین نحو در درون محیط ‌‌های طبیعی آنها شناخته می ‌‌شوند تا یک مبلّغ یا یک روحانی مستقر در مسجد یا سیار، در امر تبلیغ و شناخت مخاطبان ملاحظات لازم را در نظر بگیرد.

عدم توجّه به پژوهش میدانی، آسیبی در تحقیقات مسجدی

هر چند مبلّغان و محقّقان در عرصه تحقیقات مسجدی، با فعّال شدن برخی از سایت ‌‌ها و مجلّات و نشریات ارزشمند (مانند مرکز رسیدگی به امور مساجد، و ماهنامه ‌‌های مسجد در سطوح کشوری و شهری و ...) با نگرشی گسترده و اثربخش ‌‌تر از قبل و به روز فعالیّت می ‌‌کنند، امّا بررسی بایگانی و آرشیوهای رسانه ‌‌های مختلف دیداری و شنیداری و مجازی و ... حاکی از این است که کمتر به پژوهش میدانی اقبال می ‌‌شود. این در حالی است که با توجّه به مطالب مطرح شده، دشمنان سعادت و تعالی بشریت در راه کمال و رسیدن به قرب الهی با شبیه ‌‌خون ‌‌های میدانی سخت در حال تلاش هستند. هر چند بررسی این موضوع با نگرش آسیب ‌‌شناسانه و ارائه راه ‌‌کارها، خود مقاله مستقلّی را می ‌‌طلبد؛ ولی به نظر می ‌‌رسد که عواملی مانند: نداشتن استاد راهنما، ارزیاب و داور برای تحقیقات میدانی مسجدی، فقدان بانک موضوعات میدانی با نگرش مسجدی، فقدان یا ضعف حمایت مالی برای حق ‌‌التألیفات توسط سازمان ‌‌های ذیربط، ضعف مهارت ‌‌های روشی، علمی و آماری مرتبط با پژوهش میدانی، فقدان منابع در تحقیقات مسجدی میدانی اعمّ از دائره المعارف ‌‌ها و پایان ‌‌نامه ‌‌ها، مقالات و... ، نگرش تک ‌‌بعدی یا تعصّبی برخی محققّان مسجدی، سبک برنامه ‌‌ریزی آموزشی در مقاطع تحصیلی حوزه و دانشگاه و ... در کاهش اقبال محققّان مسجدی به پژوهش میدانی شده است. بنابراین، محققّان مسجدی و مسئولین امر بهتر است ضمن توجه به عوامل گسترده این موضوع، با همکاری اساتید روش پژوهش میدانی و سایر متخصّصان لازم، در رفع این ضعف تلاش نمایند. این نوشتار هم ضمن بیان برخی از مستندات مستقیم یا غیر مستقیم در آموزه ‌‌های اسلامی سعی دارد لزوم این تلاش را ثابت نماید.

پژوهش میدانی، ضرورت حرفه ‌‌ای مبلّغان دینی مساجد

    تبلیغ به معنی رسانیدن عقاید دینی با و سایل ممکن و به معنا رسانیدن و واصل کردن است.(۷)مبلّغ کسی است که پیامی را به شایستگی به مقصد می ‌‌رساند. از این رو، ارزش و جایگاه او را نمی ‌‌توان از قداست، اهمیّت و ارزش محتوای پیام و کار تبلیغی او جدا دانست. در آموزه ‌‌های اسلامی مبلّغ فردی است که پیام قرآن و خداوند و محتوای گرانقدر و انسان ‌‌ساز اسلام را به گوش مردمان می ‌‌رساند و آنان را از گمراهی، کژروی و ظلمت جهل می ‌‌رهاند. این همان مسئولیّتی است که پیامبران خدا یکی پس از دیگری بر دوش گرفتند. به طوری که قرآن کریم در آیات متعدّدی(۸)به شرح زیر بر این مسئولیّت تأکید می ‌‌فرماید: «الَّذینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ وَ کَفى‏ بِاللَّهِ حَسیباً».(۹)همان کسانى که پیام ‌‌هاى خدا را ابلاغ مى‏کنند و از او مى‏ترسند و از هیچ کس جز خدا بیم ندارند. نیز در قرآن آمده است: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ ...».(۱۰)اى پیامبر، آن چه از جانب پروردگارت به سوى تو نازل شده، ابلاغ کن و .. . در جایی دیگرمی فرماید: «رُسُلاً مُبَشِّرینَ وَ مُنْذِرینَ...».(۱۱)پیامبرانى که بشارتگر و هشداردهنده بودند.

 فضلای دین و صاحب نقش در مساجد و تکایا، به عنوان پیروان راستین رسول اکرم (ص) باید در راستای تداوم این رسالت پیامبر اکرم (ص) تلاش نمایند. یکی از چیزهایی که سبب می‌شود مبلّغان مساجد، به پژوهش رو آورند و یا به امور پژوهش بهبود ببخشند، ضرورت شغلی آنهاست؛ زیرا اساساً طلّاب و روحانیون از نظر دین مقدّس اسلام وظیفه و شغل معلّمی را عهده ‌‌دار گردیده‌اند و پیوسته در حال تعلیم دیگران هستند. با توجّه به احادیث و آیاتی که وجود دارد این مطلب به خوبی به اثبات می‌رسد؛ زیرا در روایات اسلامی آمده است که رسول خدا می‌فرمایند: «وَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ إِنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِینَاراً وَ لَا دِرْهَماً وَ لَکنْ وَرَّثُوا الْعِلْمَ فَمَنْ أَخَذَ مِنْهُ أَخَذَ بِحَظٍّ وَافِرٍ».(۱۲)و به راستی علما وارثان پیامبرانند؛ زیرا پیامبران دینار و درهمی به ارث نگذاشتند ولیکن علم را به ارث گذاشتند هر که از آن توشه بگیرد، بهره فراوانی گرفته است.

قرآن کریم معلّمی را شغل و وظیفه انبیا دانسته، می‌فرماید: «هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفی‏ ضَلالٍ مُبینٍ».(۱۳)اوست آن کس که در میان بی‏سوادان فرستاده‏ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت بدیشان بیاموزد و آنان قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند.

با توجّه به این آیه شریفه، شغل انبیا (یا مبلّغان مساجد) معلّمی است تا کتاب و حکمت را به مردم بیاموزند. بر اساس آیه فوق به راحتی می‌توان نتیجه گرفت که شغل وارثان انبیا (یا همان عالمان و مبلّغان) نیز همین معلّمی است و آنها باید در این راستا همراه با تحقیق و پژوهش به پیش روند تا همراه با وقایع زمانه در حرکت باشند. در این رابطه، امام صادق (ع) فرمودند: «وَ الْعَالِمُ بِزَمَانِهِ لَا تَهْجُمُ عَلَیْهِ اللَّوَابِسُ وَ الْحَزْمُ مِشْکَاةُ الظَّنِّ».(۱۴)یعنی، کسی که آگاه از زمان خود باشد، گرفتار شبهات و مسائل مبهم نمی‌شود و احتیاط روزنه گمان است.

از طرف دیگر، یکی از مصادیق آگاهی از زمان تحقیق و پژوهش است که یک فرد مبلّغ که در مسجدی مستقر است را به روز نگه می‌دارد؛ زیرا یک مبلّغ دین که دانش افزایی نداشته باشد، در حالی که دامنه و گستره دانش روز به روز افزایش می‌یابد، وی از کاروان پیشرفت بشری عقب می ‌‌ماند. بنابراین، برای فضلای حوزه‌های علمیه که در مساجد به نشر معارف دین مشغولند، تحقیق و پژوهش یکی از نیازهای بسیار مهم و اساسی شغلی است؛ زیرا امروزه در باره موضوعات دین گاهی کسانی اظهار نظر می‌کنند و در عرصه اجتماع حاضر می‌شوند و به فعالیت می ‌‌پردازند که معرفت کامل و عمیق به معارف دین ندارند.

مسجد، مهم ‌‌ترین کانون تبلیغ گسترده دین

 اسلام در ابتدای تشکیل حکومت مدنی و نظام ‌‌مند ساختن سازمان دینی خود و در راستای ایجاد مکانی برای تجمّع مسلمانان مسجد را در اولویّت ‌‌های خود قرار داد و از همان ابتدا تجمّع در این مکان مقدّس را بارها ستوده است. از آغاز نشر معارف دین، مساجد، کانونی برای رساندن پیام وحی به جان ‌‌های تشنه معارف بوده است. کارکردهای متعدّد و مختلفی مانند کارکرد اعتقادی و تعبّدی، سیاسی، کارکرد نظامی و تربیتی و آموزش و فرهنگی و در یک کلام، محور وحدت مسلمین، از اثرات گُهربار نهاد مسجد برای جامعه بشریّت بوده و هست. علاوه بر تلاش ‌‌های معصومین (ع) بعد از وجود گرانقدر حضرت رسول (ص)، رهبر کبیر انقلاب (ره) و مقام معظّم رهبری، در راستای این آموزه ‌‌ها کرارً در بیانات گُهربارشان بر این کارکردها تأکید داشته و دارند.(۱۵) 

 بسیار روشن است که مهم ‌‌ترین وظیفه روحانیون مستقر در مساجد و فضلای خطیب تکایا و بُقاع متبرّکه و حتّی برخی موسّسات و سازمان ‌‌ها، در درجه اوّل تبلیغ معارف دین است. البته امروزه با شناخت عمیق و فراگیر به وجود آمده در جامعه، مسجد فقط جای نماز و عبادت خشک و خالی نیستند و در این عصر، جامعه، انتظارات بیشتری از این کانون همبستگی و یک مبلّغ دین دارد. وظیفه تبلیغ اثربخش، بدون شناخت محیط تبلیغ و مخاطبان تبلیغ و لحاظ کردن بایسته ‌‌ها در روند اجرای تبلیغ، به سختی قابل انجام است. در دنیایی که واژگانی مانند جهانی ‌‌سازی و جهانی ‌‌شدن فرهنگ ‌‌ها مطرح است(۱۶)و محلّه یا شهر مورد تبلیغ به عنوان یک محیط متأثّر از این واژگان مطرح است، نقش روحانیون مستقر در مساجد و امامان جماعت، به روز بودن و داشتن آگاهی به زمان و آشنا بودن با آسیب ‌‌های نوین در سطح جامعه، مضاعف می ‌‌شود. اگر اندیشمندان حوزه‌ها در نقش ‌‌هایی چون روحانی مستقر، سفیر هدایت، پیش ‌‌نماز مساجد، کارشناس مذهبی و دینی، روحانی هیئت ‌‌های مذهبی و اعضای کانون ‌‌های فرهنگی مساجد و... با نگرش میدانی وارد امور و فعالیت ‌‌های فرهنگی نشوند، دیگران هرگز نمی‌توانند این جای خالی را به طور شایسته پُر کنند.

پژوهش میدانی، بهترین سبک تحقیقات مسجدی

یک مبلّغ دینی که در مساجد و تکایا به فعالیّت می ‌‌پردازند با موضوعات مختلفی فرهنگی و اخلاقی و رفتاری و ... سر و کار دارند. بسیاری از این موضوعات در مردم ‌‌شناسی یا انسان ‌‌شناسی در راستای تبلیغ الزامی است. بر اساس این اطّلاعات و شناخت ‌‌های محیطی به دست آمده، یک روحانی مستقر یک مسجد به راحتی بهترین راه-حل ‌‌های مرتفع ‌‌سازی آسیب ‌‌های اخلاقی و فرهنگی بومی را اتّخاذ خواهد کرد.

بسیاری از موضوعات مورد نیاز یک روحانی ثابت مسجد یا امام جماعت راتب یک تکیه یا مبلّغ مستقر در یک محل به عبارت ‌‌اند از: مطالعه رفتارهای اخلاقی و زمینه ‌‌یابی آنها در محل، سنجش میزان دینداری مخاطبین، بررسی هوش معنوی و هوش اخلاقی و سنجش معنویّت و اتّخاذ راه ‌‌های پرورش آنها، بررسی هویّت دینی و هویّت فرهنگی و علمی مخاطبان تبلیغ، میزان التزام مخاطبان نوجوان و جوان به نماز و سایر اعمال مذهبی قابل انجام در مساجد، بررسی و زمینه ‌‌یابی آسیب ‌‌های نوپدید در محلّ تبلیغ، میزان وسواسیّت مذهبی و جهت ‌‌گیری-های سیاسی و مذهبی، بررسی سطح تقدّس و بینش و تفکّر و بنیه علمی مخاطبان و مستمعان شرکت کننده در مراسمات مذهبی و دینی و هزاران هزار موضوعات مشابه دیگر از اطلاعات اولیه یک توسعه فرهنگی در یک محل یا مسجد با محدوده تأثیر مشخص است. اگر روحانیون فعّال و مدیران برنامه ‌‌ریز مساجد و تکایا در مورد این موضوعات و موضوعات مشابه دیگر در گستره فرهنگی و اثردهی مساجد بی ‌‌اطّلاع باشند به هیچ وجه نمی ‌‌توانند در مقابله با شبیهخون ‌‌های فرهنگی و فعالیت ‌‌های خزنده فرهنگی و تخریب ‌‌های اعتقادات دینی پیروز گردند. آن دسته از خطیبانی که در مساجد با شناخت این آسیب ‌‌ها و در راستای رفع و دفع این آسیبب ‌‌ها در مساجد به تبلیغ می ‌‌پردازند همیشه بهترین توسعه فرهنگی دینی را در محدوده خود ایجاد کرده ‌‌اند. بنابراین، روش میدانی و داشتن نگرش میدانی، پایه و اساس پژوهش ‌‌های مسجدی در این عصر و زمانه است که باید به آن توجه ویژه شود.

کاربردی ساختن دانش دینی با پژوهش

 مبلّغان، در واقع مهندسان فرهنگی هستند که باید بر پایه موازین اسلامی به تبیین و اشاعه اسلام مبادرت ورزند. آنان به مانند یک معمار و مهندس فرهنگی ابتدا باید محل مورد تبلیغ را با پژوهش ‌‌های میدانی ‌‌ از هر حیث بشناسند و بر اساس مصالح و ظرفیّت ‌‌های موجود و توانمندی خود در اشاعه فرهنگ غنی اسلام انجام وظیفه نمایند. اعمال ارزشمند فرهنگی این معماران و کارشناسان دین را می ‌‌توان به دو دسته کلّی تحصیل و پژوهش تقسیم نمود. تحصیل به مجموعه عملیاتی اطلاق می ‌‌شود که طی آن فرد خودش را در معرض اطّلاعاتی قرار می ‌‌دهد که از جانب دیگران تهیه و ارائه می ‌‌شود. نظیر عملکردی که طلبه فاضل که جوینده معارف دین است، با حضور در کلاس و نشستن در برابر دروس استادان و آیات عظام انجام می ‌‌دهند؛ امّا در جریان پژوهش، خود فرد است که اطّلاعات را تولید می ‌‌کند یا در تولید آن مشارکت فعّالانه دارد. تفاوت اصلی تحصیل و پژوهش در این است که در اوّلی فرد صرفاً یادگیرنده است؛ امّا در مرحله پژوهش یک مبلّغ می ‌‌جوید و در حین جستن می ‌‌آموزد. بنابراین، یک مبّلغ و پژوشگر معارف دین به دلیل داشتن شغل و حرفه شریف و همسان با انبیا الهی، باید مهارت ‌‌های پژوهشی لازم برای همه انواع پژوهش ‌‌ها را داشته باشد تا آموخته ‌‌های خود را با نگرش میدانی در جامعه و در راستای اعتلای دین عملی سازد.

برخی از نقاط قوّت پژوهش میدانی برای مبلّغان

با توجّه به تعریف پژوهش میدانی و بر اساس وظایف مشخّص مبلّغان دینی می ‌‌توان نقاط قوّت بسیاری را برای پژوهش میدانی بیان کرد که ذکر و بررسی همه آنها در این نوشتار کوتاه نمی ‌‌گنجد. در ادامه برخی از مهم ‌‌ترین آنها اشاره می ‌‌شود.(۱۷)

۱)این نوع پژوهش، چشم اندازی جامع در اختیار مبلّغ قرار می ‌‌دهد.

۲)مبّلغ با رویارویی مستقیم با پدیده ‌‌های اجتماعی، ضمن مطالعه و مشاهده هر چه کامل ‌‌تر آنها می ‌‌تواند درک عمیق ‌‌تر و کامل ‌‌تری از آن پدیده به دست می ‌‌آورد.

۳)مبّلغ یا یک روحانی مستقر در مسجد با مشاهده مستقیم در میدان، در نگرش ‌‌ها و رفتارهای مخاطبان و مستمعین تفاوت ‌‌های ظریفی می ‌‌یابد که با دیگر روش ‌‌های پژوهش نمی ‌‌توان این تفاوت ‌‌ها را یافت و بیان کرد.

۴)پژوهش میدانی به خصوص برای مطالعه فرآیندهای اجتماعی که انسان ‌‌محوراست و در طول زمان کامل می-شوند، بسیار مناسب است.

۵)پژوهش میدانی، مسائل مخاطب را در زیستگاه طبیعی ‌‌اش در همان رستا یا محل مورد تبلیغ، مورد کاوش قرار می ‌‌دهد و به مبّلغ یک مسجد این امکان را می ‌‌دهد که ارتباطات و رویدادهای ظریفی را کشف کند و وظیفه تبلیغ را بهتر انجام دهد.

۶)بزرگترین امتیاز پژهش میدانی حضور یک مبّلغ مشاهده ‌‌کننده و اندیشه ‌‌گر در میدان عمل و متن جامعه و محل انجام تبلیغ است.

پژوهش میدانی و مخاطب ‌‌شناسی در امر تبلیغ

   بسیار روشن است که مخاطب و شناخت نیازهای وی یکی از ارکان تبلیغ است و مبلّغان در هر مرحله از تبلیغ دین باید به شناخت و بررسی همه جانبه مخاطبان خود بپردازند. بدون شناخت مخاطب و ویژگی ‌‌های محیطی و محاطی مخاطب، نمی ‌‌توان فعالیّت ‌‌های فرهنگی را به اهداف مشخص تعیین شده رساند. مبلّغان باید با مطالعات میدانی که مشخّصه انسان ‌‌شناسان است و در علم جامعه ‌‌شناسی اهمیّت دارد، نیازها و خواسته ‌‌ها و خلاءهای معرفتی مستمعین و مخاطبان خود را درک نمایند. مطالعه جوامع کوچکی چون؛ محله، گروه ‌‌های قومی و نیز نهادها نظیر دانشگاه و مدرسه و سازمان ‌‌ها و ... که در امر تبلیغ یک واحد کاری برای انجام امر مقدّس تبلیغ هستند باید توسط محقّق مبلّغ مورد مشاهده عمیق و طولانی قرار گیرد تا وی در کنش متقابل با آن محیط و مخاطبان موفّق باشد.

حضرت امام صادق (ع) در مورد نحوه عملکرد تبلیغی پیامبر اکرم (ص)  فرمودند: «مَا کَلّمَ رَسُولُ اللّهِ (ص) الْعِبَادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطّ وَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللّهِ (ص) إِنّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیَاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکَلّمَ النّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ».(۱۸)یعنی، هیچ ‌‌گاه پیغمبر (ص) با مردم از عمق عقل خویش سخن نگفت بلکه مى‏فرمودند: ما گروه پیغمبران مأموریم که با مردم به اندازه عقل خودشان سخن گوئیم.

 حضرت امام خمینی (ره) در خصوص داشتن نگرش میدانی و هجرت نمودن در راه تبلیغ معارف دین می-فرمایند: «آن چیزى که الآن بر شما آقایان اهل علم و طلّاب محترم و فضلاى معظّم، عَظَّمَ اللَّهُ اجْرَهم، هست این است که باید متفرّق بشوید در بلاد، و مسائل ما را به بلاد تبلیغ بفرمایید. در بلاد، در آنجاهاى دورافتاده این مسائل را تبلیغ بکنید که این اختلافات رفع بشود و این اشتباهات برکنار برود...».(۱۹)

اهمیّت پژوهش میدانی از منظر قرآن

  با دقّت در برخی آیات و روایات مشخّص می ‌‌شود اسلام در مورد انجام پژوهش میدانی سفارشات زیادی کرده است. با تحقیق عمیق در سیره نبوی، به عنوان مبلّغ اولیه اسلام، نشانه ‌‌هایی از پژوهش یا سبک رفتاری میدانی مشخص می ‌‌شود. وجود سوره ‌‌های مدنی و مکّی یکی از شواهد این مدّعاست. یکی از راه ‌‌های شناخت سوره ‌‌های مدنی از مکّی، بررسی ویژگی ‌‌های آنان است. با مطالعه مضامین سوره ‌‌های قرآن می ‌‌توان گفت که سوره ‌‌های مکّی دارای مضامین گرانبهایی مانند: دعوت به اصول عقاید، مجادله با مشرکان و ابطال عقاید آنها، کثرت قسم به خداوند یا روز قیامت یا قرآن، کثرت قصص انبیا و امّت‏هاى پیشین، دعوت به ارزش‏هاى دینى و اخلاق متعالى و... هستند که به صورت تئوریک و بر مبنای توحید نظری نازل گردید. در حالی که سوره ‌‌های مدنی اغلب شامل مضامین ارزشمندی مانند: مجادله با اهل کتاب، رویارویى با منافقان، کثرت ذکر جهاد و اذن به جهاد و احکام آن، تشریح احکام حدود، فرایض و حقوق و ارث و قوانین سیاسى و اقتصادى و معاهدات، تفصیل ادله و براهین بر حقایق دینى و... هستند. با مقایسه مضامین عالی این دو دسته از سور قرآنی به سادگی می ‌‌توان دریافت که قرآن هم به نگرش کتابخانه ‌‌ای و هم به نگرش میدانی تأکید دارد و پژوهش در بسیاری از دستورات دینی لزوماً باید با رویکرد میدانی انجام گیرد.(۲۰)

در نصّ صریح تعدادی از سوره ‌‌های قرآن، برخی از آیاتی وجود دارند که به داشتن نگرش میدانی در جستجو و تحقیق در زمین تأکید دارند. آنجا که می ‌‌فرماید: «فَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُکَذِّبین».‏(۲۱)یعنی، پس در زمین بگردید و بنگرید که فرجام تکذیب‏کنندگان چگونه بوده است؟

   در این آیه و برخی آیات مشابه آن، قرآن کریم به مسلمانان دستور مى ‌‌دهد بروید در روى زمین بگردید و در آثار پیشینیان و ملّت ‌‌هاى گذشته و زمامداران و فراعنه گردنکش و جبّار دقّت کنید و بنگرید پایان کار آنها که کافر شدند و پیامبران خدا را تکذیب کردند و بنیان ظلم و فساد را در زمین گذاردند، چگونه بود، و سرانجام کار آنها به کجا رسید. مطالعه یک سطر از این تاریخ ‌‌هاى زنده معادل مطالعه یک کتاب قطور تاریخى است و اثرى که این مطالعه در بیدارى روح و جان بشر دارد با هیچ چیز دیگرى برابرى نمى ‌‌کند.(۲۲)

  آیات متعدّدی در قرآن وجود دارد که با بیان عبارت «قُلْ سیرُوا فِی الْأَرْضِ...» به مفهوم مشابه این آیه اشاره دارد و ذکر و تفسیر آنان در این نوشتار نمی ‌‌گنجد.(۲۳)مقام معظّم رهبری (مدّ ظلّه العالی) در راستای این دستور قرآنی مندرج آیات اخیر و لزوم داشتن نگرش میدانی در امر خطیر تبلیغ می ‌‌فرمایند: این طرح هجرتى که بنده چندین سال قبل از این مطرح کردم، موجب گسترش فعّال روحانیت در سر تا سر کشور می ‌‌شود. باید از حوزه‌هاى بزرگ هجرت کنند، بیایند در شهرستان ‌‌ها بمانند؛ چه اهل آنجا باشند، چه نباشند.».(۲۴)

 با تعمّق و مداقه در تفاسیر این آیات مشخّص می ‌‌شود که مضامین آنها به داشتن نگاه عمیق و لزوم داشتن نگرش میدانی و انجام پژوهش میدانی جهت کسب معارف دین، در نشانه ‌‌های الهی و مخلوقات و برخی موضوعات دیگر تأکید می ‌‌کند. نکته بسیار مهمّ این است که بیشتر این آیات شامل افعال یا واژه ‌‌هایی از ریشه «ن ظ ر» هستند.(۲۵)«نظر» مفهومی متفاوت از دیدن است. این واژه در قرآن برای نگریستن همراه با دقت و تأمّل استفاده می ‌‌شود.(۲۶)

با توجّه به مطالب و آیات مطرح شده به وضوح مشخص می ‌‌شود که آموزه ‌‌های قرآنی به داشتن نگرش میدانی و انجام مطالعات میدانی سفارش کرده است و مبلّغان مستقر دارای هر نقشی در مساجد، باید مهارت ‌‌های لازم را در این مورد فرا گیرند تا در رسالت دینی خود موفّق گردند.

اهمیّت پژوهش میدانی در روایات

  در اسلام تأکیدات زیادی بر تحقیق و تتبّع شده است. برخی از روایات مشهور در ادامه ذکر می ‌‌شود: امام علی (ع) می‌فرمایند: «لَا سُنَّةَ أَفْضَلُ مِنَ التَّحْقِیقِ».(۲۷)هیچ سنّتی بهتر از تحقیق نیست.

  حضرت امیر (ع) تحقیق را پر منفعت‌ترین چیزها به حساب می‌آورند که البته مراد تنها منفعت مادّی نیست. در حدیث دیگری آن حضرت می‌فرمایند: «لَا یَنْفَعُ اجْتِهَادٌ بِغَیْرِ تَحْقِیقٍ».(۲۸)یعنی، تلاش بدون تحقیق سودی ندارد.

اوّلین کسانی که باید به این دستور عمل کنند، آنانی هستند که از نظر وظیفه تبلیغ، نزدیک‌ترین شخص به آن حضرت هستند. جز مبلّغان و فضلای حوزه‌های ‌‌ علمیه چه کسانی می‌توانند به آن حضرت نزدیک‌تر باشند؟ از این رو، باید مبلّغان محترم یکی از وظایف خویش را تحقیق و پژوهش بدانند.

  حضرت امیر (ع) در مورد سیره و روش حضرت رسول (ص) می ‌‌فرمایند: «...طَبِیبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ، قَدْ اءَحْکَمَ مَرَاهِمَهُ، وَ اءَحْمَى مَوَاسِمَهُ، یَضَعُ مِنْ ذَلِکَ حَیْثُ الْحَاجَةُ إِلَیْهِ، مِنْ قُلُوبٍ عُمْیٍ، وَ آذَانٍ صُمِّ، وَ اءَلْسِنَةٍ بُکْمٍ، مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ، وَ مَوَاطِنَ الْحَیْرَةِ ... ».(۲۹)یعنی، حضرت رسول (ص) طبیبى سیّار است که در میان بیماران مى ‌‌گردد، تا دردشان را درمان کند. داروها و مرهم ‌‌هاى خود را مهیّا کرده است و ابزار جراحى خویش را گُداخته است تا هر جا که نیاز باشد آن را بر دل ‌‌هاى نابینا و گوش ‌‌هاى ناشنوا و زبان ‌‌هاى ناگویا برنهد. با داروهاى خود در پى یافتن غفلت ‌‌زدگان یا سرگشتگان وادى ضلالت است.

 هر چند بحث در مورد این بخش از خطبه حضرت امیر (ع) خود مقاله مفصّلی را می ‌‌طلبد؛ ولی بررسی آن برخی درس ‌‌های کاربردی مرتبط با هدف این نوشتار را مشخص می ‌‌کند که در ادامه به آنها اشاره می ‌‌شود:

   در این روایت مقصود از طبیب، وجود گرانقدر حضرت رسول اکرم (ص) یا همان بزرگ مبلّغ دین مبین اسلام است. همان وظیفه ‌‌ای که در آن راستا فضلای حوزه ‌‌های علمیّه باید انجام وظیفه نمایند. واژه دوّار به سیّار بودن طبیب اشاره دارد که بیانگر آن است که بیماری در جامعه زیاد است. این بیماری می ‌‌تواند کنایه از وجود مسائل پژوهشی یا شبهات متعدّد در علوم دینی و معارف اسلامی باشد که باید به شیوه میدانی حل شوند و به همین دلیل طبیب یا محقّق باید طبیب سیّار و دائم ‌‌التّحقیق باشد. بر اساس مضامین این خطبه، طبیب یا مبلّغ یک مسجد باید برای یافتن بیمار و کاهش بیماری در متن جامعه و در میدان عمل باشد. این مفهوم به داشتن نگرش میدانی تأکید دارد؛ یعنی پژوهشگر و مبلّغ دین و یک امام جماعت ثابت یک مسجد، باید به دنبال کشف مسئله و مسائل جدید و مشکل یا موضوع پژوهشی، پیوسته در جستجو باشد. در ادامه این خطبه به این نکته اشاره شده است که مبلّغ باید از مراهم (ضمادها) و مواسم و در یک کلام تمام ابزارها و مهارت ‌‌های لازم را دارا باشد. یعنی طبیب یا مبلّغ یا پژوهشگر باید همه روش ‌‌ها را بداند و همیشه آماده باشد. بر این اساس مبلّغ باید هم مهارت ‌‌های پژوهش کتابخانه ‌‌ای را دارا باشد و هم به مهارت ‌‌های روش پژوهش میدانی مسلّح باشد تا بتواند در وظایفی که در مسجد محل در راستای تبلیغ دین از عهده وظایفش برآید.

سخن آخر

   با توجّه با مطالب مطرح شده باید اذعان داشت که پیروان راستین رسول اکرم (ص) و خصوصاً فضلای دین و خطیبان و روحانیون مستقر در مساجد و تکایای محلات و شهرها، باید در راستای رسالت رسول خدا (ص)، که تبلیغ اسلام و آیین آسمانی بود، تلاش نمایند. در این خصوص، موضوع مهم شناختن روش‌های تبلیغ و انجام بهترین شیوه است. به عبارت دیگر، از آنجا که حوزه‌ها دینی رسالت مهم و پیامبرگونه به عهده دارند، باید به تحقیق و پژوهش هم به روش میدانی و هم به روش کتابخانه ‌‌ای بپردازند. نگارش و کارهای قلمی کتابخانه ‌‌ای، یکی از ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین شکل‌های تبلیغ و ابزار انتقال فرهنگ غنی اسلام ناب محمّدی به دیگران است. ما مسلمانان، از نظر فرهنگ و محتوا، در سطح بسیار غنی و پرباری هستیم؛ امّا نسبت به قالب‌ها و شیوه‌های عرضه فرهنگ وحی و دستاوردهای مکتب باید به گونه ‌‌ای عمل کنیم که همگام روش ‌‌های به روز باشیم. بر اساس سیره نبوی و سفارشات اسلام، فضلای حوزه و خطیبان دین باید محتوا، قالب و روش مناسبی برای برای خلق آثار پژوهشی انتخاب نمایند تا جاذبه معرفتی آثار اسلامی و محتوای ارزشی آن‌ها بر اساس نیازهای کاربردی در میدان جامعه و فرهنگ باشد. به دیگر سخن، مبلّغین و فضلای حوزه ‌‌های علمیه که از متن جامعه دینی بر خواسته‌‌اند، باید در مورد پژوهش و نیازسنجی بر اساس محل مورد تبلیغ، راه‌‌شان از راه مردم جدا نکرده و  باید به علاوه بر امور انتزاعی، نیازهای اصلی و اساسی و امور عینی مردم با توجّه به نگرش ‌‌های میدانی و کاربردی توجّه کرد.

پی ‌‌نوشت ‌‌ها:

(۱)دهخدا علی ‌‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر معین محمّد و شهیدی سیّدجعفر، چ ۲، ۱۳۷۷، ج ۴، ص سریال ۵۵۹۸ تا ۵۵۹۷.

(۲)دهخدا علی‌اکبر، همان مشخصات، ص سریال ۶۴۸۵ ، ج ۵.

(۳)حافظ‌‌‌‌‌‌‌ نیا محمّدرضا، مقدّمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، سمت، تهران، ۱۳۸۲، هشتم، ص۱۲-۱۱.

(۴)فرامرز قراملکی احد، روش‌شناسی مطالعات دینی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، مشهد، ۱۳۸۷، چهارم، ص۲۸.

(۵)نکونام جعفر، روش تحقیق کتابخانه ‌‌ای با تأکید بر علوم اسلامی، انتشارت اشراق دانشگاه قم، چ ۱، ۱۳۷۹، ص ۳.

(۶)همان منبع، ص ۴-۵.

(۷)دهخدا، همان مشخصات، ج  ۴، ص سریال۶۳۹۴  تا ۶۳۹۵.

(۸)علاوه بر آیات ذکر شده برای مطالعه بیشتر ر ک به: نحل، آیات ۱۲۵ و ۳۵ و ۸۲؛ رعد، آیه ۴۰؛ مائده، آیات ۹۲ و ۹۹؛ آل ‌‌عمران، آیه ۲۰؛ نور، آیه ۵۴؛ یس، آیه ۱۷؛ عنکبوت، آیه ۱۷؛ شوری، آیه ۴۸؛ تغابن، آیه ۱۲؛ اعراف، آیه ۶۸؛ نوح، آیه ۵ و ... .

(۹)احزاب، آیه ۳۹.

(۱۰)مائده، آیه ۶۷.

(۱۱)نساء، آیه ۱۶۵.

(۱۲)کلینی، محمّدبن یعقوب، اصول کافی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۶۵، چهارم، ج۱، ص۳۴.

(۱۳)جمعه، آیه۲.

(۱۴)کلینی محمّدبن یعقوب، همان مشخصات، ص۲۶؛ مجلسی، محمّد باقر، بحارالأنوار، مؤسّسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴ق. ج ۷۵، ص ۲۶۹.

(۱۵)ر.ک: ماهنامه مسجد، مرکز رسیدگی به امور مساجد، ش۱۶۲، شهریور ۹۱، ص۴-۹.

(۱۶)کوئن کارلا ال، مدیریت بین ‌‌المللی تطبیقی (یا مدیریت بین فرهنگی)، ترجمه طالقانی ‌‌غلامرضا؛ اصغرپور سیّداسماعیل، انتشارات علم و ادب، چ اول، بهار ۱۳۸۷، ص۲۱.

(۱۷)اسلام پور حسین، جزوه چاپ نشده «آموزش روش تحقیق میدانی مقدماتی برای طلّاب و مبلّغین»، ۱۳۹۰، ص ۸، این جزوه در بیش از ده ‌‌ها کارگاه عملی و کاربردی در حوزه ‌‌های علمیه کشور تدریس و بارها مطالب آن تکمیل و اصلاح و غنی ‌‌تر شده است. 

(۱۸)کلینی، محمدبن یعقوب، همان مشخصات، ص۲۷، ح ۱۵.

(۱۹)الموسوی الخمینی روح الله، صحیفه نور، موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، تهران، ۱۳۸۵، ج‏۶، ص ۸۴.

(۲۰)الاتقان، ج‏۱، ص‏۲۶؛ موجز علوم القرآن، ص‏۱۴۴.

(۲۱)آل ‌‌عمران، آیه ۱۳۷.

(۲۲)علی ‌‌بابایی احمد، برگزیده تفسیر نمونه، زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیه، چ ۱۵، ج ۱، ۱۳۸۴، ص ۳۳۱.

(۲۳)انعام، آیه ۱۱؛ نمل، آیه ۶۹؛ عنکبوت، آیه ۲۰،‏ روم، آیه ۴۲؛ حجّ، آیه ۴۶؛ نحل، آیه ۳۶ و... .

(۲۴)بیانات رهبری در دیدار با علما و روحانیون استان خراسان شمالى، ۱۹/۷/۱۳۹۱، قابل دسترس در آدرس: www.leader.ir

(۲۵)برای مطالعه بیشتر ر ک به: طارق، آیه ۵ ؛روم، آیات ۹ و ۴۲ و ۵۰؛ صافات، آیات ۷۳ و ۸۸ ؛ عبس، آیه ۲۴؛ غاشیه، آیه ۱۷؛ محمّد، آیه ۱۰؛ ق، آیه ۶؛ قصص، آیه ۴۰؛ فاطر، آیه ۴۴؛ غافر، آیه ۲۱؛ زخرف، آیه ۲۵؛ فرقان، آیه ۹؛ نمل، آیات ۱۴ و ۵۱؛ اعراف، آیات ۸۴ و ۸۶ و ۱۰۳و ۱۸۵؛ یونس، آیات ۳۹ و ۷۳ و ۱۰۱؛ انعام، آیات ۱۱ و ۲۴ و ۴۶ و ۶۵ و ۹۹؛ نساء، آیه ۵۰؛ مائده، آیه ۷۵؛ یوسف، آیه ۱۰۹؛ و... .

(۲۶)قُمی حاج شیخ عبّاس، فرهنگ واژگان قرآن ‌‌کریم (الدّرُّ انّظیم فی لغات القرآن العظیم)، ترجمه غلامحسین انصاری، ۱۳۸۵، نشر بین‌الملل، ص ۲۸۶.

(۲۷)تمیمی آمدی عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۶۶، اول، ص۱۰.

(۲۸)همان منبع، ص۱۰.

(۲۹)دشتی محمّد، ترجمه نهج‌البلاغه، مؤسّسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع)، چ ۹، ۱۳۸۲، خطبه ۱۰۸، ص۱۴۰.