از تولد تا نوجوانى
در سال ۱۳۰۳ ه . ش در یک خانواده متدین و روحانى مقیم محله «خانى آباد» تهران، فرزندى به نام «سید مجتبى» به دنیا آمد.(۱) پدرش «آقا سید جواد میرلوحى» که روحانى‏اى علاقه‏مند به ساحت مقدس اهل بیت پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله بود، سید مجتبى را در معرض تربیتهاى ناب اسلامى قرار داد و به آموزش او همت گمارد. او در سن هفت سالگى راهى دبستان «حکیم نظامى» شد و پس از آن، براى ادامه تحصیل به «مدرسه صنعتى آلمانیها» رفت.
پس از مدتى سید مجتبى وارد دبیرستان شد؛ اما اشتیاق به علوم حوزوى او را بر آن داشت تا دبیرستان را رها سازد و به تحصیل علوم حوزوى روى آورد. او بعد از مدتى براى ادامه تحصیل راهى نجف اشرف گردید.(۲)

هجرت به نجف اشرف
سید مجتبى با ورود به نجف اشرف، در «مدرسه علمیه قوام» اقامت گزید. در همان روزها، حضرت علامه امینى رحمه‏الله صاحب کتاب شریف «الغدیر» در یکى از حجره‏هاى فوقانى آن مدرسه، کتابخانه‏اى دائر کرده و به تألیف الغدیر مشغول بود. این امر سبب شد تا سید مجتبى که تازه از ایران به نجف عزیمت کرده بود، با این دانشمند سترگ آشنا شود.(۳)
او که در تهران دروس مقدماتى حوزه را فرا گرفته بود، در نجف، دروس عالى را پى گرفت و در درس بزرگانى چون: علامه امینى رحمه‏الله ، آیة‏الله العظمى حاج آقا حسین قمى رحمه‏الله و آیة‏الله العظمى شیخ محمد تهرانى رحمه‏الله حضور یافت و علاوه بر علوم متداول حوزه، اعم از فقه، اصول و تفسیر، اصول فلسفه سیاسى اسلام را نیز آموخت و با فقه سیاسى اسلام هم آشنا گردید.
در همین دوران، یکى از کتابهاى نویسنده مرتد، «احمد کسروى» به دستش رسید که در آن نویسنده کتاب، آشکارا دست به توهین ائمه اطهار علیهم‏السلام و به ویژه امام صادق علیه‏السلام زده بود. وى کتاب مذکور را به تنى چند از علماى برجسته نجف نشان داد در نتیجه، مرحوم آیة‏الله العظمى حاج آقا حسین قمى رحمه‏الله با صراحت ارتداد نویسنده را اعلام داشت. این موضوع، سید مجتبى را به تأمل واداشت و او را به اتخاذ تصمیمى مهم وادار کرد. او تصمیم گرفت تا به وظیفه دینى خود در برابر توهین به ائمه اطهار علیهم‏السلام عمل نماید و از این رو، به وطن باز گشت.(۴)

نخستین مبارزه سیاسى
پیش از حرکت سید مجتبى از نجف به ایران، مردم تبریز و مراغه و گروهى از روزنامه‏نگاران به مقابله با کسروى برخاستند و اندیشه‏هاى منحرف او را به باد انتقاد و اعتراض گرفتند و خواستار محاکمه وى به دلیل انتشار کتاب گمراه کننده‏اش شدند؛ اما از آنجا که تلاشهاى کسروى همخوانى زیادى با سیاست اسلام‏زدایى رژیم داشت، اعتراض به جایى نرسید.(۵)
هنگامى که سید مجتبى نواب صفوى به ایران رسید، بدون فوت وقت به خانه کسروى رفت و با وى گفتگو کرد و او را از نوشتن مطالب توهین‏آمیز به مقدسات اسلام و تشیع برحذر داشت؛ اما سخنان وى در کسروى که نویسنده‏اى سرسپرده بود، تأثیرى نگذاشت. این گونه بود که حجت بر سید تمام شد و تصمیم به قتل آن عنصر مهدور الدم گرفت. براى تأمین این منظور، حدود چهارصد تومان وجه از مرحوم «آقا شیخ محمد حسن طالقانى رحمه‏الله » از علماى پارسا و مجاهد تهران دریافت کرد و یک قبضه سلاح کمرى تهیه نمود و در اردیبهشت ۱۳۴۱، در حالى که بیست و یک سال بیشتر نداشت، کسروى را در خیابان حشمت الدوله هدف چند گلوله قرار داد؛ اما فقط یک گلوله به او اصابت کرد و از مهلکه نجات یافت و پس از بهبودى با خیره سرى بیشترى به فعالیتهاى گمراه کننده خود ادامه داد. امّا این عنصر ضد دینى به همت فدائیان اسلام در ۲۰ اسفند همان سال کشته شد و به کیفر اعمال پلید خود رسید.

ظلم‏ستیزى و شهادت‏طلبى
سید مجتبى در دوران تحصیل در دبیرستان، به دلیل الگوگیرى رژیم از شیوه مدرسه‏دارى غربى، با هشیارى تمام شیوه حاکم را مخالف آرمانهاى اسلامى یک دانش‏آموز مسلمان دید و در هفده آذر ماه سال ۱۳۲۱ ه . ش در مدرسه‏اى که در آن تحصیل مى‏کرد و معروف به مدرسه صنعتى آلمانیها بود، اوضاع فرهنگى و سیاسى وقت را به شدت مورد انتقاد قرار داد و طى یکى سخنرانى به دانش‏آموزان گفت: «برادران! ما در مقطعى از تاریخ وطنمان قرار گرفته‏ایم که در برابر آینده مسئولیم. هجوم اجانب، به خصوص فرهنگ غرب، همه بنیادهاى مذهبى ما را تهدید مى‏کند و انسان عصر ما را به صورت برده در مى‏آورد.
در گذشته اقتصاد ما و اکنون شخصیت ما را مى‏کوبند... .(۶)
این سخنان آتشین چنان شورى در دانش‏آموزان ایجاد کرد که به سان رودى خروشان به حرکت در آمده، به سوى مرکز شهر دست به راهپیمایى زدند. مردم نیز کم‏کم به این جریان پیوستند.
او هنگامى که در شرکت نفت مشغول به کار شد، روزى شاهد سیلى خوردن یک کارگر ساده ایرانى توسط یک مهندس انگلیسى بود، این حادثه شدیدا احساسات دینى او را جریحه‏دار کرد؛ چنان که ضمن دلجویى از آن کارگر، دیگر کارگران را با ایراد یک سخنرانى شجاعانه و ضد استعمارگرایانه علیه انگلیسیها برانگیخت؛ او فریاد کشید: «برادران عزیز! ما مسلمانان، گرامى‏ترین خلق خداییم و روزى در پیروى از فرهنگ علمى و اسلامى تا مرزهاى اروپا و آفریقا و دیوارچین رفتیم و فرهنگمان بر دنیا سایه انداخته بود؛ ولى امروز در اثر بى‏توجهى به خدا و اسلام چنین خوار شده‏ایم که ملت وحشى دیروز و انگلستان امروز بر ما مسلط شده‏اند و به برادران عزیز ما این گونه جسارت مى‏کنند... به فرمان خدا و قرآن، این مهندس انگلیسى یا باید در مقابل همه از این برادر کارگر عذرخواهى کند و یا اینکه قصاص شود.»
شعارهاى ضد استعمارى بلند شد و کارگران به سوى مقر انگلیسیها حرکت کردند و خواستار قصاص ضارب شدند.(۷) این حرکت در واقع، آغاز مبارزه ضد انگلیسى و ضد استکبارى نواب صفوى بود که چندى بعد به مبارزه‏اى سهمگین با ایادى استکبار در ایران انجامید.

جمعیت فدائیان اسلام
پس از حادثه ترور نافرجام کسروى و مجروح شدن او به دست شهید نواب صفوى، تشکیلات احمد کسروى با صدور اعلامیه‏اى با عنوان «براى آگاهى یاران و دیگران» مبادرت به انتشار مطالبى کرد که طى آن پیروان و هواخواهان خود را به اقدامات بیشتر و تلاشهاى گسترده‏ترى فرا خواند. در بخشى از این اطلاعیه آمده بود: «یاران ما نیک مى‏دانند که آنچه بدخواهان را به خشم آورده ـ که با دادن وجه و دسته‏بندى، جانیهایى پست را به چنین کارى برانگیخته‏اند ـ ترسى است که از کوششهاى جانفشانانه و از پیشرفت تند ما پیدا کرده‏اند و در این هنگام، بهترین کیفر به آنان همین است که ما به کوششهاى خود بیفزاییم و پیشرفت خود را هر چه تندتر کنیم که هم آنان به خشم و ترس افزایند و هم ما به آرمان و آرزوى خود نزدیک‏تر باشیم... .»(۸) این حرکت کسروى، شهید نواب صفوى را بر آن داشت تا ضمن از میان برداشتن این جرثومه فساد، ریشه‏هاى جریان فکرى خطرناکى را که کسروى به راه انداخته بود، نیز بخشکاند و از آنجا که این مقابله نیازمند تشکیلات منسجمى بود، در جذب نیروهاى کارآمد و جوانان متعهد و فداکار تلاش نمود؛ لذا پس از آزادى از زندان، بى‏درنگ به شناسایى چنین افرادى برخاست و تعدادى از آنان را تحت عنوان «جمعیت فدائیان اسلام» گرد هم آورد. «... نواب چون یقین داشت که در راه مقصود بزرگى که در پیش دارد، همه گونه فداکارى لازم است و ممکن است که به فدا شدن عده‏اى از افراد منجر شود، لذا جمعیت را فدائیان اسلام نامید.»(۹)
او در سال ۱۳۲۴ ه . ش این جمعیت را بنیان گذارد و با صدور اعلامیه‏اى به نام «دین و انتقام» رسما به اعلام موجودیت سازمان پرداخت. او در اعلامیه شدید اللحن خود که به بخشها و عناوینى چون: «در محکمه الهى دادگاه خونین»، «انتقام» و «ولکم فى القصاص حیوة» تقسیم مى‏گشت، هسته مقاومت اسلامى خود را تشکیل داد و آمادگى و فعالیت براى فدا شدن در راه دین خدا را اعلام کرد. در بخشى از اعلامیه او آمده است: «ما زنده‏ایم و خداى منتقم بیدار. خونهاى بیچارگان از سر انگشت خودخواهان شهر تهران که هر یک به نام و رنگى، پشت پرده‏هاى سیاه و سنگرهاى ظلم و خیانت و دزدى و جنایت خزیده‏اند، سالیان درازى است، فرو مى‏ریزد و گاه دست انتقام الهى هر یک از اینان را به جاى خویش مى‏سپارد، ولى دگر یارانش عبرت نمى‏گیرند... اى جنایتکاران پلید! شما خویشتن را بهتر مى‏شناسید و بر دقایق جنایات خود مطلعید. ما هم، آزاد مردانِ از خود گذشته‏ایم که باک نداریم و به کمک احتیاجمان نیست. بترسید از نیروى ایمان، زمانى که مجال یابد!... اى مسلمین عالم! قیام کنید، زنده شوید تا حقوق خویش باز ستانیم... .»(۱۰)

نگاهى به فعالیتها و مبارزات فدائیان اسلام
۱. هم‏پیمانى با آیة‏الله کاشانى و آزاد کردن او
در اواسط سال ۱۳۲۴ ه . ش آیة‏الله کاشانى که مدت ۱۸ ماه بود در زندان انگلیسیها به سر مى‏برد، به تهران آمد. نواب صفوى که ایشان را فردى با عظمت و اسلام شناس مى‏دید، ارتباط با وى را راه رسیدن به مقاصد خود تشخیص داد.
از این رو، به دیدار ایشان رفت و گفت: «در راه اجراء احکام اسلام و رسیدن به هدف دینى خود، با نقشه و تدبیر کافى، با مشورت و همکارى شما حاضرم تا آخرین نفس استقامت کنم و از آزار دشمن نهراسم.»(۱۱)
این ارتباط زمینه وقایعى گردید؛ در سال ۱۳۲۵ ه . ش آیة‏الله کاشانى از سوى حکومت، در حالى که به زیارت مشهد مقدس عازم بود، دستگیر و به قزوین تبعید شد. نواب که در آن هنگام براى شرکت در مراسم چهلم «آیة‏الله قمى رحمه‏الله » عازم نجف شده بود، پس از پایان منبر ختم، به خطیب گفت که منبر را خاتمه ندهد تا او سخنان ضرورى خودش را عنوان کند. آن‏گاه چنین گفت: «دولت ایران به نام اینکه یک روحانى بزرگ از دنیا رفته است، تسلیت مى‏گوید؛ ولى در همین ایام یک روحانى بزرگ دیگر را بازداشت و تبعید نموده است و اهانت به روحانیت کرده. بازداشت آیة‏الله کاشانى و عرض تسلیت متناقض است و منافات دارد. یا بایستى این عمل حمل بر اغراض شود و یا هر چه زودتر آقاى کاشانى آزاد شوند.»(۱۲) اعضاى هیئت دولت که به نمایندگى رژیم از ایران آمده بودند، به پاسخ گویى پرداخته و در نهایت مجاب شده، مجبور شدند آیة‏الله کاشانى را پس از بازگشت به ایران آزاد نمایند.
۲. مبارزه با بى‏حجابى
در پاییز سال ۱۳۲۶ ه . ش زمزمه‏هایى در مجلس مبنى بر تغییر قانون اساسى در راستاى افزایش قدرت شاه به گوش رسید که سعى در نشان دادن وجهه اسلامى براى نظام حاکم داشت. این خبر، حساسیت محافل مذهبى و به ویژه فدائیان اسلام را برانگیخت. آنان براى مقابله با این حرکت رژیم، اقداماتى از قبیل: مبارزه با فرهنگ بى‏حجابى و بى‏بندوبارى را آغاز کردند و جلوى درب «مسجد سلطانى» پرده‏اى آویختند که بر آن نوشته شده بود: «ورود زنان بى‏حجاب به مسجد اکیدا ممنوع!» این طرح در مسجد شاه و بازار نیز اجرا شد و تأثیر ژرفى بر بازار گذاشت. بیشتر مغازه‏ها، آگهیهایى زده بودند مبنى بر اینکه از فروختن اجناس و ارائه خدمات به زنان بى‏حجاب معذورند و از سویى به زنان با حجاب تخفیف ده درصدى مى‏دهند. این موضوع، سبب شد تا زنان براى رفتن به بازار چادر به سرکنند. رژیم به این مسئله حساسیت نشان داد، اما با مقاومت مردم روبه‏رو شد.(۱۳)
۳. طرح اتحاد ملل اسلامى
در واپسین ماههاى سال ۱۳۲۶ ه . ش شهید نواب صفوى به همراه سید حسین امامى و سید عبد الحسین واحدى براى دیدار با سران ایل هزاره در افغانستان، راهى مرز خراسان شد. ایل هزاره در نواحى مرزى ایران و افغانستان واقع شده و نواب صفوى شنیده بود که اکثریت افراد این ایل را شیعیان متعهد تشکیل مى‏دهد. بدین منظور، جهت پاره‏اى مذاکرات با سران ایل، در راستاى وحدت و همدلى عازم آن منطقه گردید؛ چرا که بین این ایل دو دستگى و درگیرى وجود داشت و این درگیرى سبب از بین رفتن اتحاد بین شیعیان آن منطقه شده بود. او توانست در دیدار با سران ایل به مخاصمات و درگیریهاى آنان خاتمه دهد. این موفقیت، او را بر آن داشت تا طرح خود را به صورت طرح جامعى براى اتحاد مسلمانان اعم از شیعه و سنى تعمیم دهد. از این رو، با سفیران کشورهاى اسلامى به رایزنى پرداخت و طرح مکتوب خود را مبنى بر وحدت ملل اسلامى تسلیم آنان کرد. «فرید خانى» سفیر سوریه و «رحیم‏الله خان» سفیر افغانستان از طرح او استقبال شایانى کردند، اما برخى حوادث بعدى مانع پى‏گیرى آن گردید.(۱۴)
۴. حمایت از مردم فلسطین
هنگامى که جنگ فلسطین بین اعراب و یهود به خطرناک‏ترین مراحل خود رسیده بود، اجتماع عظیمى با برنامه‏ریزى نواب صفوى در منزل آیة‏الله کاشانى رحمه‏الله تشکیل شد. و سپس به همت این دو بزرگوار روز جمعه، سى و یکم اردیبهشت ۱۳۲۷ ه . ش مسجد سلطانى شاهد پرشکوه‏ترین اجتماع مردمى به منظور حمایت از آوارگان فلسطینى گردید و از آنجا تظاهرات پرشورى در خیابانها علیه رژیم اشغالگر قدس صورت پذیرفت و در پایان نیز قطعنامه‏اى مبنى بر اظهار همدردى با مردم زخم دیده فلسطین قرائت گردید. پس از آن، محلهایى جهت ثبت نام داوطلبین جنگ با صهیونیستهاى اشغالگر در نظر گرفته شد و جمعیتى بالغ بر پنج هزار نفر آمادگى خود را اعلام نمودند. آن‏گاه اعلامیه‏اى از سوى جمعیت فدائیان اسلام منتشر شد که خواستار اعزام داوطلبین توسط دولت به فلسطین شده بودند.
شهید نواب صفوى در اعلامیه خود که به همراه نام او درج شده بود، نگاشت: «نصر من‏الله و فتح قریب. خونهاى پاک فدائیان اسلام در حمایت از برادران فلسطین مى‏جوشد. پنج هزار نفر از فدائیان رشید اسلام عازم کمک به برادران فلسطینى هستند و با کمال شتاب از دولت ایران اجازه حرکت سریع به سوى فلسطین را مى‏خواهند و منتظر پاسخ سریع دولت مى‏باشند.»(۱۵)
دولت دست نشانده، با اعزام آنان مخالفت کرد؛ اما نواب ساکت ننشست و خود به اراضى اشغالى سفر کرد. او به نوار مرزى اردن و فلسطین رفت و از «ملک حسین» خواست تا به یارى مظلومان فلسطینى بشتابد. او روزى در کنار سیم خاردارى که بین اردن و اسرائیل کشیده شده بود، ایستاد و پس از نگاهى عمیق به افق، از سیم خاردار گذشت و وارد خاک اسرائیل شد و فریاد کشید: «این ننگ‏آور نیست که جز با اجازه اسرائیل ما مسلمانان نتوانیم قدم به خاک فلسطین بگذاریم؟»(۱۶)
۵. مخالفت با مجلس فرمایشى
در ۱۹ اسفند ۱۳۲۷ ه . ش دربار، فرمان تشکیل مجلس مؤسسان را صادر کرد و فرمان سرکوبى هرگونه حرکت مخالف با آن را نیز داد. این دستور براى پاره‏اى تغییرات در قانون اساسى صادر شد که مهم‏ترین مفاد آن عبارت بود از: سپردن فرماندهى کل قوا به شاه، تشکیل مجلس سنا و سپردن قدرت قانونى انحلال مجلسین به شاه.
در این زمان، نواب صفوى پانزده نامه را با جوهر قرمز به پانزده وکیل انتصابى مجلس نوشت که در آن مخالفت صریح خود را با لوایح و مفاد مذکور اعلام مى‏داشت و وکلاى انتصابى را که نمایندگان مجلس مؤسسان بودند، در صورت رأى مثبت دادن، تهدید به مرگ مى‏کرد.(۱۷)
۶. اعدام انقلابى هژیر
پس از برگزارى انتخابات مجلس مؤسسان، شاه دستور برگزارى انتخابات دوره شانزدهم مجلس ملى را صادر کرد و احزاب شروع به فعالیت کردند. فدائیان اسلام نیز نامزدهاى انتخاباتى خود را معرّفى کردند؛ اما به دلیل ترس رژیم از نتیجه انتخابات، به ربودن برخى صندوقها اقدام کردند و به مغشوش نمودن آراء و دست‏کارى نتیجه همه پرسى پرداختند؛ به نحوى که نام همگى نامزدهاى جمعیت فدائیان اسلام در شمار آخرین افراد قرار گرفت. از این رو، فدائیان به همراه مردم به واکنش پرداختند و در برابر کاخ شاه تجمع کردند.(۱۸)
در هر حال، انتخابات به سود ملیون و با برنده شدن آنان و کنار رفتن مذهبیون خاتمه یافت و انگشت اتهام به سوى «عبدالحسین هژیر» نخست وزیر وقت و وزیر دربار نشانه رفت. او از مهره‏هاى بنام انگلیس بود. فدائیان اسلام و آیة‏الله کاشانى خواستار برکنارى او و باطل اعلام کردن انتخابات شدند؛(۱۹) اما مخالفت هژیر و اقتدار او مانع مى‏شد.
فدائیان او را خائن به دین و ملت دانسته، با اعتقاد به اینکه دفاع از ضروریات دین واجب است، توسط یکى از اعضاى پرکار و فعال جمعیت، به نام «سید حسین امامى» او را اعدام انقلابى کردند. انتخابات نیز باطل اعلام شد، ولى رژیم براى انتقام، در یک دادگاه نظامى سید حسین امامى را محکوم به مرگ نمود و به شهادت رسانید؛ اما کاندیداهاى جمعیت، آیة‏الله کاشانى رحمه‏الله و دکتر مصدق، به عنوان نماینده به مجلس راه یافتند.(۲۰)
۷. مخالفت با دفن رضا خان در ایران
رضا خان در شهریور ۱۳۲۰ به جزیره «موریس» تبعید شد و پسرش محمد رضا به قدرت رسید. پس از گذشت نه سال، محمد رضا که به تدریج بر اوضاع داخلى تسلط یافته و جاى پاى خود را تا حدى محکم کرده بود، براى اعاده حیثیت از خاندان خود و به منظور ارتقاء دادن شأن خانوادگى خویش، مقبره‏اى براى پدرش در شهر رى ساخت و در ۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۹ تصمیم گرفت جنازه پدرش را که در مصر به امانت گذارده بود، به ایران انتقال دهد. فدائیان اسلام با شنیدن این خبر، به مقابله پرداختند تا هیچ‏گونه تجلیلى از او به عمل نیاید. بدین منظور، شهید نواب در تهران، عبد الحسین واحدى در قم و شیخ محمد رضا نیکنام در رى مسئولیت بسیج نیروها را بر عهده گرفتند تا کوچک‏ترین احترامى به عمل نیاید؛ زیرا قرار بود ابتدا جنازه را به قم آورده، در حرم حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام طواف دهند و سپس به رى برده، در جوار حضرت عبد العظیم حسنى به خاک سپارند.(۲۱)
نواب صفوى به قم نیز رفت و در سخنرانى‏اى پرشور پس از درس آیة‏الله بروجردى رحمه‏الله گفت: «ارواح مطهر شهداى ما منتظر آن روزى هستند که ما بتوانیم انتقام خون آنها را حداقل از بازمانده او بگیریم. این کار را نکردیم هیچ، حال ناظر آوردن جنازه او هم باشیم و ادعا کنیم که سرباز امام زمان علیه‏السلام هم هستیم. بر شما طلاب جوان فرض است که حداکثر فعالیت را بکنید و آن امکاناتى که در اختیار دارید، به کار ببندید و جلوگیرى کنید از آوردن جنازه به قم.»(۲۲)
در نتیجه تلاشهاى آنان بر خلاف انتظار رژیم، جنازه با سردى و بدون حضور مردم دفن شد و حتى یک نفر واعظ هم پیدا نشد که در این مراسم سخنرانى کند. واعظان دربارى هم از ترس فدائیان اسلام جرأت چنین کارى نیافتند.(۲۳)
۸. اعدام انقلابى دکتر برجیس
پزشکى یهودى در کاشان به نام دکتر برجیس بود که بهائى شده بود و تبلیغ بهائیت مى‏کرد. او حتى به مسلمانانى که بر ضد بهائیت اقدام مى‏کردند، داروى اشتباهى تجویز مى‏کرد، تا آنان را از میان بردارد. او فساد داخلى شدیدى نیز داشت و به عنوان طبابت به ناموس مردم تعدى مى‏کرد.(۲۴) هشت تن از فدائیان اسلام کاشان از جمله «رسول‏زاده» و «رضا گلسرخى» به رهبرى «تربتى واعظ» به مطب او رفته، او را کشتند و سپس خود را به شهربانى کاشان معرّفى کردند. گروههاى مختلف مردم و علماى کاشان نیز در حمایت از عمل آنان، خود را شریک جرم معرّفى کردند و آزادى‏شان را خواستار شدند. پرونده به تهران رفت و آیة‏الله کاشانى و آیة‏الله بروجردى رحمهماالله نیز در این جریان دخالت کردند. دادگاه تشکیل شد و شهید نواب به همراه واحدى در دادگاه حضور یافت. با ورود اعضاى گرداننده جمعیت به داخل دادگاه، جلسه به هم ریخت و دادگاه به تعطیلى کشیده شد. فرداى آن روز، دادگاه با حضور جمع عظیمى از اعضاى جمعیت فدائیان اسلام تشکیل شد و در پایان، دادگاه رأى به تبرئه آن هشت نفر داد.(۲۵)
۹. تلاش براى ملى کردن صنعت نفت
از مهم‏ترین اقدامات جمعیت فدائیان اسلام، تلاش براى ملى کردن صنعت نفت بود. مصدق که نماینده‏اى اقتدار یافته از تلاشهاى فدائیان اسلام بود، طرح ملى شدن صنعت نفت را عنوان کرد؛ اما با مخالفت جدى «رزم آرا» نخست وزیر وقت روبه‏رو شد. او براى جلوگیرى از تصویب این لایحه در مجلس گفت: «هنوز ما لیاقت لولهنگ‏سازى را نداریم. پنجاه سال است که فرم لولهنگ که داریم مى‏سازیم، هیچ فرقى نکرده، چطور ما مى‏توانیم خودمان صنعت نفتمان را اداره کنیم.»(۲۶) او حتى براى جلوگیرى از تصویب لایحه به شاه نیز فشار آورد و تهدید به تعطیلى مجلس نمود و گفت اگر لازم باشد، مسجد شاه، دفتر آیة‏الله کاشانى رحمه‏الله و مجلس را بر سر اقلیت خراب مى‏کند.(۲۷)
در این دوره، فدائیان اسلام به فعالیت خود شدت بخشیدند. آنان به رزم‏آرا اخطار دادند و در مسجد شاه سخنرانى کردند؛ عبدالحسین واحدى، طى یک سخنرانى ۳ ساعته مواضع آشکار فدائیان اسلام را مبنى بر لزوم ملى شدن صنعت نفت بیان کرد و در پایان، قطعنامه تنظیم شده توسط جمعیت را قرائت کرد و چنین اخطار داد: «اگر یک نفر از شما در مواقعى که لایحه ملى شدن صنعت نفت در مجلس مطرح مى‏شود، یک رأى مخالف بدهید، با یک رأى ملت از بین خواهید رفت.» و بعد هم رئیس دولت را تهدید کرد که «اگر بیشتر از این بخواهى پافشارى کنى و جلوگیرى نمایى، مصون از دست انتقام فرزندان اسلام نخواهى ماند.»(۲۸)
اما روز بعد، رزم‏آرا در مجلس با لحنى تند خطاب به نمایندگان گفت: «ما به آنجایى رسیده‏ایم که حرفهایى که دیروز زده‏ایم، امروز عملى کنیم (درب مجلس را خواهیم بست).»(۲۹) تهدید رزم‏آرا، سبب وحشت اقلیت طرفدار لایحه شد و باعث اندکى درنگ در روند کار گردید.
رزم‏آرا، نوکر سرسپرده اجانب شناخته شد و جمعیت فدائیان تصمیم به قتل او گرفت. در اسفند ماه ۱۳۲۹، «خلیل طهماسبى» عملیات اعدام انقلابى رزم‏آرا را بر عهده گرفت. او جوانى ۲۶ ساله، مؤمن، متعهد، کم حرف و محجوب به حیاء بود.
به مناسبت درگذشت آیة‏الله العظمى فیض رحمه‏الله ، از مراجع عالى‏قدر قم، مراسم ختمى در ۱۶ اسفند در مسجد شاه منعقد گردید. رزم‏آرا در حالى که چهار دژبان از او حراست مى‏کردند، از اتومبیلش پیاده شد و وارد حیاط مسجد گردید و خلیل طهماسبى با شلیک ۳ گلوله او را به قتل رسانید. طهماسبى دستگیر شد و خود را «فداى اسلام، نابود کننده دشمنان اسلام و ایران، عبدالله، موحد و رستگار» معرّفى کرد.(۳۰) در روز ۲۰ اسفند «حسین علاء» نخست وزیر شد و در روز ۲۹ اسفند دولت مجبور به تصویب لایحه ملّى شدن نفت گردید. خلیل طهماسبى نیز با تصویب لایحه‏اى که از مجلس گذشت، از زندان آزاد شد؛ زیرا نمایندگان اقدام او را خواست ملت قلمداد کرده بودند.(۳۱)
بى‏گمان جمعیت فدائیان اسلام و به خصوص شهید نواب صفوى در تصویب ملى شدن صنعت نفت، نقش اساسى داشتند و اگر فداکارى و جانفشانى آنان نبود، این لایحه تصویب نمى‏شد.
۱۰. انتشار کتاب «راهنماى حقایق»
شهید نواب صفوى در اواخر سال ۱۳۲۸ ه . ش براى نشر اندیشه‏هاى جمعیت فدائیان اسلام به فکر چاپ و نشر کتابى درباره حکومت اسلامى افتاد. «نواب احتشام رضوى» برادر زن شهید نواب، در این باره مى‏گوید: «من یک دفعه به آقاى نواب پیشنهاد کردم که مردم خیال مى‏کنند شما تروریست هستید و این ریشه‏هاى فاسدى را که شما بر مى‏دارید، اینها به حساب دیگرى مى‏آورند و گمانشان این است که شما فقط برنامه‏تان این است که اشخاص را از بین ببرید. شما بایست در کنار این کارها، هدفتان را ارائه بدهید که مردم بدانند در کنار این کارها، شما چه مى‏خواهید و شهید نواب به فکر افتادند.»(۳۲)
او شروع به نوشتن کتاب کرد، اما به دلیل محدودیتهاى مالى، چاپ کتاب یک سال به تأخیر افتاد. وى پس از چاپ، کتابها را به مخفیگاهى انتقال داد و چند نفر از دوستان او که صحافى بلد بودند، آنها را صحافى کردند و مخفیانه آن را در دست‏رس مردم قرار دادند.(۳۳) این کتاب داراى بخشهاى گوناگونى است؛ در فصل اوّل آن، نگاهى به مسائل و آسیبهاى اخلاقى، فساد، فحشا و ابتذال دارد و در فصل بعد، به شیوه اصلاح طبقات گوناگون جامعه و بررسى برنامه‏هاى حکومت اسلامى پرداخته و در فصلى دیگر، به جایگاه ویژه و مهم نهاد روحانیت و تقلید و مرجعیت اشاره کرده و به بیان راهکارهایى در شیوه اداره حکومت بر اساس دیدگاههاى حکومت دینى پرداخته است.(۳۴)

انحلال جمعیت فدائیان اسلام
در سال ۱۳۳۴ ه . ش آمریکا با پیمان نظامى «سنتو» کوشید تا ایران، عراق، سوریه و ترکیه را از نفوذ کمونیسم مصون دارد. فدائیان اسلام در تحلیل این پیمان نظامى به این نتیجه رسیدند که از این پس، ایران به پایگاه نظامى آمریکا تبدیل خواهد شد.
بنابراین، با کوششى فزاینده با آن مخالفت ورزیدند و با صدور اعلامیه‏اى اعلان نمودند: «در مصلحت مسلمین دنیا، پیوستن و تمایل به هیچ یک از دو بلوک نظامى جهان و پیمانهاى دفاعى نبوده، باید براى حفظ تعادل نیروهاى دنیا و استقرار صلح و امنیت یک اتحادیه دفاعى و نظامى مستقل تشکیل دهند.»(۳۵)
حسین علاء، نخست وزیر وقت، به طور جدى پیوستن ایران را به این پیمان دنبال کرد و فدائیان اسلام نیز طبق پیمان خود، اعدام انقلابى او را پى‏ریزى کردند. آنان روز ۲۵ آبان ۱۳۳۴، علاء را که در مجلس ختم پسر آیة‏الله کاشانى رحمه‏الله شرکت کرده بود، در مسجد شاه هدف گلوله قرار دادند. فدایى اسلام «مظفر ذوالقدر» که این عملیات را به عهده گرفته بود، ناکام ماند و نتوانست او را از پاى در آورد. علاء دستور سرکوبى فدائیان اسلام را داد و در نخستین روزهاى آذر همان سال، نواب صفوى به همراه مظفر ذوالقدر، سید محمد واحدى و خلیل طهماسبى دستگیر شدند و دادگاه نظامى تشکیل گردید.(۳۶)

پرواز به سوى دوست
پس از بازداشت آنان، حکم اعدام برایشان صادر شد. با صدور این حکم، هیئتى از نجف اشرف، به نمایندگى از طرف علما و مراجع نجف، آیات عظام: خویى رحمه‏الله ، حکیم رحمه‏الله و شاهروردى رحمه‏الله به ایران اعزام گردید تا با مسئولین کشور صحبت کنند. حتى هیئتى از «اخوان المسلمین» مصر نیز براى دفاع از نواب و یارانش راهى ایران شد؛(۳۷) اما همه این دفاعها و هواخواهیها در ۲۷ دیماه سال ۱۳۳۴ ه . ش بى‏نتیجه ماند. در ساعت ۵/۳ نیمه شب او را که شکنجه زیادى متحمل شده بود، به همراه یارانش بیرون آوردند. به مجرد بیرون آوردن، نداى همیشگى آنان: «الله اکبر» بلند شد و مرحوم شهید نواب صفوى شروع به خواندن قرآن با صداى بلند کرد. آنان را به سوى جوخه اعدام بردند. نواب درخواست کرد که دستانشان را باز کنند تا با یارانش معانقه نماید. سپس آنان را بستند؛ ولى نواب خواست که چشمانشان را نبندند.(۳۸) طنین الله اکبرشان در صداى زوزه گلوله‏هاى کینه پیچید و خاموش گردید. راهشان پایدار و روحشان بلند باد!

پی نوشت :
۱. علماى مجاهد، محمد حسن رجبى، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اوّل، ۱۳۸۲ ش، ص ۵۲۲.
۲. رویدادها، دبیرخانه مرکزى ائمه جمعه، تهران، چاپ اوّل، ۱۳۷۰ ش، ج ۲، ص ۲۲۳.
۳. نهضت روحانیون ایران، على دوانى، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ دوم، ۱۳۷۷ ش، ج ۱ و ۲، ص ۴۳۶.
۴. سفیر سحر، سید على رضا سید کبارى، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامى، چاپ اوّل، ۱۳۷۲ ش، صص ۵۱ ـ ۵۲.
۵. همان، صص ۵۳ ـ ۵۴.
۶. شهداى روحانیت شیعه، على ربانى خلخالى، بى‏نا، بى‏جا، چاپ اوّل، ۱۴۰۲ ق، ج ۲، ص ۲۰۷؛ سفیر سحر، ص ۳۱.
۷. جمعیت فدائیان اسلام، داود امینى، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامى، چاپ اوّل، ۱۳۸۱ ش، ص ۵۳؛ شهداى روحانیت شیعه، ج ۲، صص ۲۰۷ ـ ۲۰۸.
۸. جمعیت فدائیان اسلام، ص ۶۸.
۹. سربداران بیدار، مجدالدین معلمى، قم، انتشارات مرکز پژوهشهاى اسلامى صدا و سیما، چاپ اوّل، ۱۳۸۰ ش، ص ۱۸.
۱۰. جمعیت فدائیان اسلام، صص ۷۰ ـ ۷۱؛ سربداران بیدار، صص ۱۸ ـ ۱۹.
۱۱. فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، ص ۵۷.
۱۲. همان، صص ۵۷ - ۵۸.
۱۳. فدائیان اسلام، تاریخ، عمکرد، اندیشه، صص ۶۰ ـ ۶۲.
۱۴. سربداران بیدار، صص ۲۹ ـ ۳۰.
۱۵. جمعیت فدائیان اسلام، ص ۱۴۳.
۱۶. نهضت روحانیون ایران، ج ۱ و ۲، ص ۴۴۱.
۱۷. ناگفته‏ها، خاطرات شهید حاج مهدى عراقى، محمود قدوسى، تهران، مؤسسه خدمات فرهنگى رسا، چاپ اوّل، ۱۳۷۰ ش، ص ۳۷؛ سفیر سحر، صص ۸۵ ـ ۸۶.
۱۸. ناگفته‏ها، ص ۴۴ و ۳۹.
۱۹. همان، ص ۳۲.
۲۰. شهداى روحانیت، ج ۲، ص ۲۰۹.
۲۱. نهضت روحانیون ایران، ج ۱ و ۲، ص ۴۳۸؛ سفیر سحر، ص ۸۹.
۲۲. ناگفته‏ها، ص ۴۷.
۲۳. نهضت روحانیون ایران، ج ۱ و ۲، ص ۴۳۹.
۲۴. سفیر سحر، ص ۹۱.
۲۵. برگرفته از: سربداران بیدار، صص ۵۶ ـ ۵۹.
۲۶. رویدادها، ج ۲، ص ۲۲۵؛ جمعیت فدائیان اسلام، ص ۱۹۸.
۲۷. سربداران بیدار، ص ۶۵.
۲۸. ناگفته‏ها، ص ۷۹.
۲۹. همان مدرک.
۳۰. فدائیان اسلام، صص ۱۱۸ ـ ۱۲۴.
۳۱. نهضت روحانیون ایران، ج ۱ و ۲، ص ۴۴۰.
۳۲. سربداران بیدار، ص ۶۰.
۳۳. فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، صص ۱۱۰ ـ ۱۱۲.
۳۴. این کتاب در پایان کتاب فدائیان اسلام، تاریخ، عملکرد، اندیشه، ضمیمه شده است.
۳۵. سربداران بیدار، ص ۱۱۹.
۳۶. نهضت روحانیون ایران، ج ۱ و ۲، ص ۴۴۵.
۳۷. جمعیت فدائیان اسلام، ص ۳۲۷.
۳۸. ناگفته‏ها، صص ۳۵۲ ـ ۳۵۳.

نویسنده: ط. تهامى
منبع:ماهنامه مبلغان