مأمون پس از آن که خود را در تحقق بخشیدن به اهداف شیطانى‏اش شکست خورده و ناکام یافت و متوجه شد که کوششهایش نسبت به امام رضا (علیه السلام) برغم آن همه سرمایه‏گذارى جز افزونى مقام والاى آن حضرت در میان مردم و گسترش پایگاه مردمى وى ثمرى نبخشیده است، ناچار براى خروج از تنگناى دشوارى که خویشتن را در آن افکنده بود و براى رهایى از سرسخت‏ترین دشمن حکومت خود، به همان شیوه‏اى متوسل شد که زمامداران ستمگر گذشته به کار گرفته بودند؛ یعنى قتل. ولى پیداست که آشکارا کشتن امام رضا (علیه السلام) با آن موقعیّت و جایگاه ممتازى که داشت نه کار آسانى بود و نه به مصلحت حکومت. از این رو، براى اجراى توطئه خود حیله‏اى به کار برد که هم اجرایش آسان بود و هم زیانش براى حکومت کمتر؛ حیله‏اى که از سلف خویش، معاویه آموخته بود.
او تصمیم گرفته بود به بغداد برود تا مشکل اساسى این ناحیه را با حضورش به نفع خود حل کند. لیکن لازم بود پیش از ورود به بغداد دو خطر عمده را از سر راه خود بردارد تا صداقتش را براى عربها به اثبات رساند. این دو خطر عبارت بود از وزیرش فضل بن سهل و ولیعهدش حضرت رضا (علیه السلام) که وجود هر دوى آنان در دستگاه خلافت مأمون از عوامل مهم نارضایتى نژاد عرب بویژه مردم بغداد از حکومت وى به شمارمى‏رفت.
مأمون همراه وزیر و ولیعهدش مرو را به مقصد بغداد ترک کرد. فضل بن سهل را در حمام سرخس به طرز حیله‏گرانه‏اى به قتل رسانید. هنگامى که به طوس رسید امام رضا (علیه السلام) را به منزل خود دعوت کرد و به دست خود و بدون هیچ واسطه‏اى با خورانیدن انگور «۱» یا انار مسموم «۲» به آن حضرت او را شهید کرد.
بدین ترتیب دومین و بزرگترین مانع از سر راه حکومت مأمون برداشته شد و راه براى رفتن وى به بغداد هموار گشت.
تاریخ شهادت حضرت على بن موسى الرّضا (علیه السلام) بنا بر قول مشهور، آخر ماه صفر، سال ۲۰۳ هجرى قمرى، یک سال و اندى پس از صدور فرمان ولایتعهدى به نام آن‏ حضرت ذکر شده است.

پس از شهادت‏
مأمون با آن که در اجراى حیله و توطئه خود نهایت دقت و احتیاط را به کار برده بود، ولى از پیامدهاى جنایت هولناک خویش سخت بیمناک بود؛ از این رو براى بى‏گناه جلوه‏دادن خود و سرپوش گذاشتن بر این جنایت، پس از شهادت امام (علیه السلام) در حالى که گریبان چاک زده بود، اشک مى‏ریخت و بر سر مى‏زد، به سوى خانه امام (علیه السلام) شتافته اظهار بى‏تابى مى‏کرد. «۳» سپس سادات و هواداران امام (علیه السلام) را فراخواند و جسد آن حضرت را به آنان نشان داد و گفت: ببینید که پیکر او صحیح و طبیعى است. «۴»
با این حال، مردم وقتى در جریان رحلت حضرت رضا (علیه السلام) قرار گرفتند بر در خانه آن حضرت گردآمده و شعار مى‏دادند: این (اشاره به مأمون) امام رضا (علیه السلام) را به نیرنگ و توطئه کشته است؛ و نیز فریاد مى‏زدند: فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) کشته شد. و چنان این سخنان را تکرار نموده داد و فریاد مى‏کردند که مأمون از بیم فتنه، محمد بن جعفر، عموى حضرت رضا (علیه السلام) را نزد آنان فرستاد تا خبر دهد که پیکر امام (علیه السلام) امروز تشییع نمى‏شود.
مردم، با شنیدن این خبر پراکنده شدند. به دستور مأمون، پیکر مطهّر امام (علیه السلام) را شبانه غسل داده و کفن کردند و شبانه در کنار قبر هارون به خاک سپردند. «۵»
فضیلت زیارت امام رضا (علیه السلام)
آن گونه که از روایات استفاده مى‏شود، بعد از زیارت سیدالشّهدا (علیه السلام) بیشترین سفارش و تأکید نسبت به زیارت امام رضا (علیه السلام) شده است. علّت آن شاید دورى مرقد مطهّر آن حضرت از خاستگاه اسلام و موطن پیامبر و ائمه (علیهم السلام) یعنى مکّه و مدینه باشد. دورى راه، دشوارى مسافرت، هزینه‏هاى مالى که نیاز داشته و خطراتى که احتمال مى‏رفته و ... موجب آن بود که در ترغیب و تشویق به زیارت پیشواى هشتم توصیه و تأکید بیشترى بشود.
علاوه بر آن که زیارت امام رضا (علیه السلام) در مقایسه با امامان پیشین ویژگى دیگرى نیز دارد و آن این که معتقدان به امامت آن حضرت و زائران قبر مطهرش قائل به امامت همه امامان (علیه السلام) هستند بر خلاف زائران امامان پیش از آن حضرت که چه بسا شیعه اثنى عشرى نباشند مثل زیدیّه، اسماعیلیّه، واقفیّه و .... «۶» از این جهت براى زائران آستان مقدس آن گرامى فضیلت و ثواب‏بیشترى ذکرشده‏است.
اینک چند حدیث‏از چند معصوم در فضیلت زیارت آن‏حضرت:
۱- رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمودند:
 «سَتُدْ فَنُ بَضْعَةٌ مِنى بِارْضِ خُراسانَ لایَزُورُها مُؤْمِنٌ الّا اوْجَبَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ لَهُ‏
الْجَنَّةَ وَ حَرَّمَ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ» «۷»
«بزودى پاره تن من در سرزمین خراسان دفن خواهد شد. مؤمنى او را زیارت نمى‏کند مگرآنکه خداوند بهشت را بر او واجب و جسدش را بر آتش، حرام مى‏گرداند».
۲- امیر مؤمنان (علیه السلام) فرمودند:
«به زودى یکى از فرزندان من در سرزمین خراسان به ستم به وسیله سمّ کشته مى‏شود که نامش نام من و نام پدرش نام فرزند عمران «موسى» است. هر کس او را در غربتش زیارت کند خداوند گناهان گذشته و آینده او را مى‏آمرزد هر چند به مقدار عدد ستارگان و قطرات باران و برگهاى درختان باشد». «۸»
۳- امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«نوه من در سرزمین خراسان در شهرى که «طوس» گفته مى‏شود کشته خواهد شد. کسى که او را زیارت کند در حالى که عارف به حقش باشد، در روز رستاخیز دست او را مى‏گیرم و وارد بهشت مى‏کنم هر چند مرتکب گناه کبیره شده باشد.
 (راوى مى‏گوید:) عرض کردم: جانم به فدایت! منظور از شناخت حقّ او چیست؟ فرمود: بداند که او مفترض الطّاعه، غریب و شهید است. کسى که او را با چنین شناختى زیارت کند خداوند به وى پاداش هفتاد شهیدى را عطا مى‏کند که در محضر رسول خدا به شهادت رسیده‏اند». «۹»
۴- امام کاظم (علیه السلام) فرمودند:
«فرزندم على به ستم به وسیله سمّ کشته مى‏شود و در طوس در کنار هارون دفن مى‏گردد.
کسى که او را زیارت کند همچون کسى است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را زیارت کرده باشد». «۱۰»
۵- امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
«درخراسان بقعه‏اى است؛ زمانى فرا مى‏رسد که محل آمد و شد ملائکه خواهد بود؛ بگونه‏اى که پیوسته- تا نفح صور- گروهى از آسمان فرود مى‏آیند و گروهى صعود مى‏کنند.
گفته شد: یا بن رسول اللّه! این، کدام بقعه است؟ فرمود: بقعه‏اى است در سرزمین طوس؛ سوگند به خدا آن باغى از باغهاى بهشت است. کسى که مرا در آن بقعه زیارت کند مانند کسى است که پیامبر (صلی الله علیه و آله) را زیارت کرده باشد و خداوند پاداش هزار حج مبرور و هزار عمره‏ مقبول به او خواهد داد و در روز رستاخیز من و پدرانم شفیعان او خواهیم بود. «۱۱»
امام رضا (علیه السلام) فرمودند:
 «مَنْ زارَنى عَلى‏ بُعْدِ دارى، اتَیْتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ فى ثَلاثِ مَواطِنَ حَتَّى اخَلِّصَهُ مِنْ اهْوالِها: اذا تَطایَرَتِ الْکُتُبُ یَمیناً وَ شِمالًا، وَ عِنْدَ الصِّراطِ، وَ عِنْدَ الْمیزانِ» «۱۲»
«کسى که مرا با دورى راهم زیارت کند روز رستاخیز در سه موقف به یارى او خواهم شتاف تا او را از بیمها و وحشتهاى آن سه موطن رهایى بخشم: هنگام در دست گرفتن نامه عمل، و نزد صراط و نزد میزان (و رسیدگى به اعمال).
۷- امام جواد (علیه السلام) فرمودند:
 «مَنْ زارَ قَبْرَ ابى بُطُوسٍ غَفَرَاللَّهُ لَهُ ما تَقَدَّمَ مَنْ ذَنْبِه‏ وَ ما تَأَخَّرَ وَ بَنى‏ لَهُ مِنْبَراً حِذاءَ مِنْبَرِ رَسُولِ‏اللَّهِ وَ عَلِىٍّ عَلَیْهِمَاالسَّلامُ حَتَّى یَفْرُغَ اللَّهُ مِنْ حِسابِ الْخَلایِقِ» «۱۳»
«کسى که قبر پدرم را در طوس زیارت کند خداوند گناهان گذشته و آینده او را مى‏بخشد و براى او منبرى در مقابل منبر رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و على (علیه السلام) نصب خواهد کرد تا زمانى که خداوند از حساب بندگان فارغ شود».
۸- امام هادى (علیه السلام) فرمودند:
 «اهْلُ قُمْ وَ اهْلُ آبَة الْمَغْفُورُ لَهُمْ لِزِیارَتِهِمْ لِجَدّى‏ عَلِىِّ بْنِ مُوسَى الرِّضا (علیه السلام) بِطُوسٍ، الا وَ مَنْ زارَهُ فَاصابَهُ فى طَریقِه‏ قَطَرٌ مِنَ‏السَّماءِ حَرَّمَ اللَّهُ جَسَدَهُ عَلَى النَّارِ» «۱۴»
«مردم قم و آبه «۵» به خاطر (توفیق) زیارت جدّم على بن موسى الرضا (علیه السلام) در طوس بخشیده الهى هستند. آگاه باشید کسى که او را زیارت کند و در مسیر زیارت آسیبى به او برسد خداوند بدنش را بر آتش حرام خواهد کرد»
پاورقی:
[۱] بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۲۹۳.
[۲] اعلام الورى، ص ۳۴۰.
[۳] مناقب، ج ۴، ص ۳۷۵.
[۴] بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۳۰۹.
[۵] عیون اخبار الرضا(علیه السلام)، ج ۱، ص ۲۷۰
[۶] علّامه مجلسى در بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۳۹.
[۷] بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۳۱.
[۸] بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۳۴.
[۹] همان، ص ۳۵.
[۱۰] همان، ص ۳۸.
[۱۱] بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۳۱.
[۱۲] همان، ص ۳۴.
[۱۳] همان، ص ۴۱.
[۱۴] همان، ص ۳۸.