گذری بر تاریخ بنای مسجد امام اصفهان
منبع : مرکز رسیدگی به امور مساجد
۱۳۹۲/۰۱/۰۵
شکوه
و اهمیت مسجد امام اصفهان متعلق به عصر صفویه که پیش‌تر به نام های
مسجد سلطانى جدید و جامع عباسى شهرت داشت در تاریخ چشمگیر است. این
مسجد در ضلع جنوبى میدان نقش جهان واقع شده است و چنانکه از مآخذ
برمى‌آید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش‌جهان
به‌فرمان شاه عباس‌بزرگ (۹۹۶- ۱۰۳۸ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م)آغاز شده و در دوره
شاه‌صفى ( ۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پایان رسیده است.
به گفته
منجم، ساختمان مسجد در ۱۵ صفر ۱۰۲۰ق/۱۹ آوریل ۱۶۱۱م با تهیه «اسباب و
آلات و مصالح بناء» آغاز شد. به استناد کتیبه کاشى معرق سر در که
به خط ثلث علیرضا عباسى است، نخستین بخش بنا، یعنى ورودی اصلى، در
تاریخ ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م احداث شد. اما بنابر کتیبة ایوان غربى که به خط
محمدرضا امامى است، تکمیل بنای داخلى مسجد تا ۱۰۴۰ق/۱۶۳۰م، ادامه
یافت و با نصب ازاره‌های مرمرین آن در حدود سال ۱۰۴۷ق/۱۶۳۷م، در
زمان شاه صفى خاتمه پذیرفت.
درِ نقره‌پوش ورودی مسجد با نقش های
تزیینى و اشعار فارسى، سرودة «واهب»، به خط نستعلیق برجسته
(احتمالاً به قلم عبدالرشید دیلمى، معروف به رشیدا)، نیز از آثار دورة
شاه صفى است که در ۱۰۴۶ق/۱۶۳۶م به اتمام رسیده و نصب شده است.
مسجد
امام اصفهان، مسجدی است ۴ ایوانى به ابعاد ۱۰۰در۱۳۰ متر (بدون
محاسبة زیربنای مدخل) با صحنى وسیع (۷۰ در ۷۰ متر) مشتمل بر طاقگان
در هر ضلع و ایوانى در مرکز هر طاقگان. ایوان جنوبى با دو منارة
باریک و بلند به ارتفاع ۴۸ متر که در هر جبهة آن پیش نمای گنبدی
عظیم با ۵۲ متر ارتفاع از سطح زمین و ۲۵ متر قطر خارجى، شبستان را
تشکیل مى‌دهد. در دو جانب شبستان مسجد که خود محراب و منبری رفیع در
آن قرار دارد، دو شبستان زمستانى مستطیل شکل واقع است که هر یک
به ۸ فضا با طاق قوسى روی ستونهای سنگى تقسیم مى‌شود.
دو ایوان
شرقى و غربى به خلاف شیوه‌های مرسوم در مساجد ایران به اطاقهای
گنبددار منتهى مى‌گردند که احتمالاً از طرح مسجد جامع تیموری سمرقند،
معروف به بى‌بى خانم، اقتباس شده است. ایوان شمالى مسجد از طریق
دهلیزی به ورودی اصلى که بر روی میدان باز مى‌شود، متصل است. در
سمت شمال شرقى آن دهلیزی طاقدار به صحن کوچکى راه دارد که مختص
آبریزگاه است.
مسجد امام اصفهان با تکیه بر تجربیات گذشتگان در
طرح بنا و تزیینات، به‌نهایت اوج تحول معماری مساجد در ایران نایل
مى‌آید. با آن که برنگارة (پلان) آن براساس مساجد ۴ ایوانى رایج در
ایران، و اسلوب بنایى و شکلهای معماری آن اساساً دنباله‌رو
نمونه‌های گذشته (از جمله مسجد جامع اصفهان) است، نمونة بارزی از
تدابیر معماران در ترکیبهای نوین‌ِ برگرفته از سنت های کهن معماری
ایران به شمار مى‌آید.
از جملة ابداعات این بنا، الحاق دو مدرسة
ناصری و سلیمانیه در جبهه‌های جنوب شرقى و جنوب غربى به صحن مسجد
است که هر یک به شکل مستطیلى با طاقگان به دور صحنها و ایوانهای
کوچک‌تر به موازات شبستان مسجد قرار دارند. افزون بر آن، با وجود
عظمت و گستردگى سطح و ارتفاع بنا و پیچیدگى برنگارة مسجد، تناسب
اجزاء ساختمان دقیقاً رعایت، و قرینه‌سازی در حد اعلا حفظ شده است.
از
دیگر تدابیر معماران و طراحان بنای مسجد، رابطة آن با میدان است.
ناهماهنگى محورهای میدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و شیخ
لطف‌الله) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است. ظاهراً
برنامه‌ریزی و نخستین مرحلة اجرای طرح میدان در ۹۹۹ یا ۱۰۰۰ق، یعنى
حدود ۲۰ سال پیش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است.
پوشیده شدن
تمام سطح های درونی و بیرونی مسجد با کاشی به ویژه با کاشی هفت رنگ یا
خشتی را می توان پدیده ای به شمار آورد که تجربه هایی کمابیش مشابه با آن
در دوره تیموری صورت گرفته بود و در دوره صفویه به ویژگی بسیاری از بناهای
مذهبی تبدیل شد. یکی از ویژگی های مهم طرح این مسجد که به نظر می رسد برای
نخستین مرتبه به شکل بارز مورد توجه قرار گرفت حل کردن اختلاف زاویه بین
محور قبله و محور میدان در فضای ورودی و به صورتی است که یک سمت فضای ورودی
که به سوی میدان است با بدنه میدان هماهنگ است و سوی دیگر فضای ورودی که
به حیاط منتهی می شود با محور قبله و نماهای داخل حیاط هماهنگ شده است و
اعوجاج محور با الحاق فضایی با نقشه مثلث شکل در انتهای ایوان و چرخش دالان
های واقع در دو سوی این ایوان صورت گرفته است. این شیوه پس از این زمان در
بسیاری از بناهای بزرگ و مهم که در کنار میدان یا یک معبر مهم ساخته می
شدند مورد استفاده قرار می گرفت.
نوآوری دیگری که به نظر می رسد برای
نخستین مرتبه در این بنا به شکل خاص مورد توه قرار گرفت ، طراحی و ساخت
سرویس های بهداشتی در گوشه ای از مسجد است که دسترسی به آن از طریق هشتی و
دالان طولانی تر واقع در جبهه شرقی مسجد ممکن است. البته موقعیت این فضا در
این مسجد به گونه ای است که با توجه به هوای گرم و خشک اصفهان و طولانی
بودن مسیر این فضا تا صحن مسجد امکان آلوده و نجس شدن کف حیاط وجود نداشته
است اما ساخت سرویس های بهداشتی در بعضی از مساجد جامع بعدی با دقت کافی
صورت نگرفته است و در برخی از آنها فاصله بین این فضا و حیاط بسیار کوتاه
طراحی شده است.
اسناد موجود نشان می دهد که در مساجد جامع بزرگ سنتی در
جهان اسلام همواره از ساخت فضاهای بهداشتی به شکل متصل به مسجد در فاصله
اندکی از حیاط یا شبستان پرهیز می شده است و به نظر می رسد که این پدیده با
قداست فضای مساجد جامع چندان سازگار نباشد از این دیدگاه می توان این
نوآوری را منفی و نتایج آن را ناخوشایند ارزیابی کرد.
در کاشی های مسجد
از نقش های متنوع و معمول اسلیمی استفاده شده است، اما در ضمن چند نقش
جالب توجه نیز به کار رفته است. نخست استفاده از نقش چلیپا در ایوان مسجد
است که به شکلی بارز و بزرگ بکار رفته است و با توجه به این که در این نقش
در بدنه بیرونی مسجد شیخ لطف الله نیز به کار رفته است می توان نتیجه گرفت
که در این دوره به نقش ها و طرح های ایرانی توجه می شده است.
استفاده از
نقش طاووس در سر در مسجد نیز جالب توجه است؛ چون به طور معمول تا دوره های
پیش از نقش جانوران در مساجد چندان استفاده نمی شد. همچنین در چهلستون
شبستان شرقی کنار گنبد اصلی مسجد از نقش درخت و نقوش جانوری استفاده شده
است که می توان حدس زد ممکن است این اقدام ناشی از تاثیر پذیری از نقوش
تیموری باشد. چون در دوره تیموری از نقوش گیاهی و جانوری در بناهای عمومی و
همچنین در بناهای مذهبی استفاد می شد.
گفتنی است مسجد جامع امام، در تاریخ ۱۵ دی ا۳۱۰ با شماره ۱۰۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.