مخاطبان سلام در نماز چه کسانی هستند؟
منبع : مرکز رسیدگی به امور مساجد
۱۳۹۲/۰۱/۰۵
در
نماز می‌خوانیم «السلام علیکم و رحمة الله و برکاته» مورد خطاب سلام های
نماز چه کسانی هستند؟ و سلام‌های آخر نماز از طرف چه کسی صادر می‌شود؟
اگر
ظاهر امر در نظر گرفته شود، گفته می شود: این سلام‌ها از طرف نمازگزاران
بیان می‌شود، امّا در واقع این سلام‌ها از ناحیه خداوند صادر می‌شود، ولی
از زبان نمازگزار بیان می‌شود. و در حقیقت ، نمازگزار ترجمان سخن خداوند
است و این توفیق به این عبد و نمازگزار داده شده است که سخن خداوند را به
مخاطبین برسانند. امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ در جواب این سؤال که معنای
السلام علیکم امام چیست؟ می‌فرماید: امام مترجم سخن خداوند است و به اهل
جماعت می‌گوید، شما از عذاب روز آخرت در امان هستید.[۱]
بنابراین، این سلام‌ها از ناحیه خداوند و فرشتگان موکل هستند که از زبان آن نمازگزار صادر می‌شوند.
در آخر نماز به چه کسانی سلام می‌دهیم؟
به
طور معمول در آخر نماز، نمازگزار سه سلام می‌دهد، سلام اول مورد خطابش
روشن است که رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌باشد، اگر چه در
بعضی از روایات اهل‌بیت پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ هم ذکر
شده‌اند که باید به آنها سلام کرد.[۲] امّا جمله دوم عبارت است: السلام
علینا و علی عباد الله الصالحین، در این جمله نمازگزار به وسیله کلمه علینا
هم به خود و هم به دیگر نمازگزاران سلام می‌کند و با کلمه «عباد الله
الصالحین» به همه بندگان شایستة خدا سلام می‌کند.
*صالحین چه کسانی هستند؟
قرآن گروه‌های مختلفی را جزء صالحین قرار داده از جمله:
۱. انبیاء:
خداوند انبیاء را جزء صالحین دانسته و فرموده: «و زکریا و یحیی و عیسی و
الیاس کل من الصالحین؛[۳] زکریا و یحیی و عیسی و الیاس جز صالحان هستند.» و
در آیات دیگر نسبت به انبیاء دیگر آنها را جز صالحین شمرده است.
۲. مؤمنین: خداوند
کسانی را که به خدا و روز قیامت ایمان دارند و امر به معروف و نهی از منکر
می‌کنند و در کارهای خیر سرعت می‌گیرند جزء صالحان می‌داند، «یُؤْمِنُونَ
بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ
یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ أُولئِکَ
مِنَ الصَّالِحِینَ»[۴] «وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ
لَنُدْخِلَنَّهُمْ فِی الصَّالِحِینَ»[۵] و کسانی که ایمان آورده و کارهای
شایسته انجام دادند آنها را در زمرة صالحان وارد خواهیم کرد»
۳. جنیان مؤمن: از
آنجا که جنیان دو گروهند، گروهی که ایمان دارند و گروهی که ایمان ندارند،
لذا بعضی از جنیان صالح و بعضی غیر صالحند. «وَ أَنَّا مِنَّا
الصَّالِحُونَ وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ»[۶] «و این‌که در میان ما افرادی صالح
و افرادی غیر صالحند».
بنابراین کلمه «عبادالله الصالحین» شامل تمام
بندگان شایسته خدا می‌شود، چون این کلمه، به صورت جمع آمده که «الف و لام»
هم روی آن آمده و دلالت بر جمیع می‌کند، یعنی هر کس که صالح باشد چه انبیاء
باشند و چه مؤمنین انسی و چه مؤمنین جنی، نمازگزار بر همه آنها سلام
می‌دهد.
جملة سوم: «السّلام علیکم و رحمة الله برکاته». در این جمله
مخاطب مبهم است، امّا در روایات مصادیقی از این مخاطب را بیان فرموده‌اند
از جمله گفته شده: این سلام‌ها خطاب به ملائکه موکل انسان هستند. در بعضی
از روایات گفته شده این سلام خطاب به تمام ملائکه و فرشتگان است و در بعضی
آمده که این سلام‌ها به انبیاء الهی است.[۷] و شاید هم بتوان گفت: بعد از
آن که نمازگزار در سلام اول به خصوص رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم
ـ (و اهل‌بیت) سلام کرد و در سلام دوم به تمام نمازگزاران و تمام بندگان
شایسته اعم از انبیاء و مؤمنین انسی و جنّی و ملائکه سلام کرد در سلام سوم
به صورت جمعی به همه آنها سلام می‌دهد و همه را مورد مخاطب خود قرار
می‌دهد.
*تشریع سلام سوم در معراج به رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و
سلّم ـ پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ در مورد نماز خود در معراج
می‌فرماید: چون به خود و اهل‌بیت خود صلوات فرستادم استقامت نمودم، دیدم
فرشتگان و انبیاء و مرسلین پشت سر من صف کشیده‌اند، خطاب به من رسید، ای
محمّد: بر ایشان سلام کن، پس گفتم: السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. پس
وحی رسید «سلام و تحیت منم، و تو و ذریه‌ات رحمت و برکات هستید.»[۸]
در مورد فلسفه ی سلام‌های آخر نماز، در روایات اشاراتی وجود دارد؛ از جمله:
امام
رضا ـ علیه السّلام ـ در بیان فلسفه این که چرا سلام تحلیل نماز است؟ در
جواب کسی که از ایشان پرسید: چرا خداوند سلام را تحلیل نماز قرار داده و
چرا به جای آن، تکبیر و تسبیح یا چیز دیگری قرار نداد؟ فرمود: چون وقتی
نمازگزار خواست شروع به نماز کند، کلام مخلوقین را بر خود حرام کرد و توجّه
به خدا و خالق کرد؛ امّا تحلیل نماز به کلام مخلوقین است و انتقال به طرف
مخلوقین است و اولین چیزی که انسان‌ها می‌گویند سلام است.[۹] و به این سر و
معنا هم عرفاء اشاره کرده‌اند؛ از جمله امام خمینی (ره) می‌فرماید: چون
نمازگزار از مقام سجود که سرّ سجود فناء است به خود آمد و حالت هوشیاری به
او دست داد و از حال غیبت خلق به حال حضور، رجوع کرد، به موجودات سلام
می‌دهد، سلام کسی که از سفر و غیبت برگشته است، پس از این رجوع، اول به نبی
اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ سلام می‌دهد و بعد از آن، به اعیان
دیگر موجودات و جمیع ملائکه خدا و انبیاء و مرسلین که در این سفر همراه او
بودند سلام می‌کند و سلامت آنها را از خدا تقاضا می‌کند،... بعد می‌فرماید:
کسی که در نماز غایب از خلق نبوده و مسافر الی الله نبوده برای او سلام
حقیقت ندارد و جز لقلقة لسان چیزی نبوده... و اگر در نماز که حقیقت معراج
است عروجی حاصل نشد و از بیت نفس خارج نشده سلام برای او نیست.
[۱] . وسائل، ابواب تسلیم، ج ۴، باب ۴.
[۲] . من لایحضره، قم، منشورات جامعه مدرسین، چاپ دوم، ج ۱، ص ۳۱۹.
[۳] . انعام/ ۸۵.
[۴] . آل‌عمران/ ۱۱۴.
[۵] . عنکبوت/ ۹.
[۶] . جن/ ۱۱.
[۷] . مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳، ج ۸۲، ص ۳۰۶.
[۸]
. ر.ک: مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحب قرانی، قم، انتشارات دارالتفسیر، چاپ
اول، ۱۳۷۴، ج ۴، ص ۱۲۷؛ و موسوی خمینی، روح الله، سر الصلوة، تهران، موسسه
نشر و تنظیم آثار امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۷۲، ص ۱۰۸.
[۹] . مجلسی، محمد
باقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۳، ج
۸۲، ص ۳۰۶؛ و وسائل، ابواب تسلیم، باب ۱، ح ۱۱.
مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه – اندیشه قم
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. سرّ الصلاة، امام خمینی، ص ۱۰۸.
۲. هزار و یک نکته درباره نماز، حسین دیلمی، ص ۳۰۹.
۳. بحارالانوار، علامه مجلسی، ج ۸۲، ص ۳۰۶.