بسمه تعالی
مقدمه:
انستم الصراط الاقوم و السبیل الاعظم و شهداء دارالفناء و شفعاء دارالبقاء
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) و جانشینان معصوم او، آموزگاران و راهبران قافله بشریت به سوى کمال و ارزشهاى متعالى انسانى هستند. آنان بندگان پاک وبرگزیده‏اى هستند که از هرگونه پلیدى و ناپاکى و لغزش و اشتباه بدورند.
از ویژگیهاى این رهبران نور و مشعلداران هدایت این است که آنان در مقام رهبرى جامعه و در تمامى برخوردها و موضعگیریها تنها خدا، مکتب ومصلحت امت را در نظر داشتند و جز این سه اصل به چیزى نمى‏اندیشیدند و حاضر بودند در راه تحقق این اهداف همه خطرات را به جان بخرند. در صورتى که رهبران «نار» چنین نیستند. آنان تنها به منافع مادى و مصالح شخصى و حزبى خود مى‏اندیشند و با هرچه که با منافع دنیایى آنان در تضاد باشد به ستیز بر مى‏خیزند.
پیشوایان دین در پرتو برخوردارى از مقام «عصمت» و آگاهیهاى فوق‏العاده در همه زمینه‏هاى دینى، سیاسى، اجتماعى، اقتصادى و فرهنگى و سرچشمه گرفتن علوم آنان از منبع وحى و همچنین احاطه کاملى که به صلاح و فساد امور دارند، تمامى رفتارها و موضعگیریهایشان در مسیر خواست و رضایت الهى و صلاح امت اسلامى است.
آنان تجسم عینى و حیات اسلامى و روح همیشه جاوید رسالت محمدى (صلی الله علیه واله) مى‏باشند که مسئولیت پاسدارى از دین حنیف اسلام و تبیین و گسترش مفاهیم عالى آن را بر عهده دارند و در تمامى شرایط و احوال، با پایبندى کامل به اجراى دستورات الهى و قسط اسلامى، در برابر اوضاع سیاسى، اجتماعى و اعتقادى جامعه خویش موضع گرفته‏ و تا جایى که وظیفه ایجاب مى‏کرد پیش مى رفتند.
در این میان زندگى سیاسى امام موسى بن جعفر (علیه السلام) فوق العاده پر ماجرا و شورانگیز و تا حدودى استثنایى است، و در یک زاویه مى‏توان دروان ۳۵ ساله امامت آن بزرگوار را اوج حرکت مبارزاتى ائمه اطهار(علیه السلام) دانست که متاسفانه از ابعاد آن گزارش درست و روشنگرى در دست نیست.

- ولادت آن حضرت:
پیشواى هفتم شیعیان، روز هفتم ماه صفر، سال ۱۲۸ (هجرى قمرى) در دهکده «ابواء» «۱» متولد شد. وقتى بشارت ولادت آن گرامى به پدر بزرگوارش داده شد، ضمن دعا براى سلامتى مادر ارجمندش، مولود را برترین آفریده الهى شمرد که به وى عنایت شده است. سپس به شکرانه این ولادت مسعود، به محض ورود به مدینه، سه روز به عموم مردم ولیمه داد.

- نام، کنیه و القاب‏

پیشواى ششم (علیه السلام) نام فرزند خود را «موسى» نهاد. این نام هر چند در میان امامان پیشین سابقه نداشت، لیکن در میان پیامبران سابقه دارد و همنام «موسى» کلیم اللَّه است، از این رو، اصل این نام به زبان قبطى است. امام کاظم علیه السلام به کنیه‏هاى چند خوانده مى‏شد مثل: «ابوالحسن»، «ابوابراهیم»، «ابوعلى» و«ابواسماعیل» ولى مشهورتر از همه «ابوالحسن» است. لقبهاى آن گرامى نیز فراوان است، از جمله: «عبد صالح»،«کاظم»،«نفس زکیّه»،«زین المجتهدین»، «صالح»،«صابر»،«امین»،«زاهر» و«باب الحوائج الى للَّه» ملقب شدن آن پیشواى بلند مرتبت به هر یک از لقبهاى یاد شده بیانگر بروز و تجلى بیشتر آن صفت در وجود آن حضرت در مقایسه با دیگر افراد است که مرتبه‏اى ازکمال و درجه‏اى از منزلت معنوى این امام همام نزد پروردگارش به شمار مى‏رود. به عنوان نمونه در ذیل به وجه تسمیه بعضى از القاب آن گرامى اشاره مى‏کنیم.

کاظم:
در مورد وجه ملقّب شدن پیشواى هفتم به «کاظم» بیانات مختلفى نقل شده که دو نمونه آن را ذکر مى‏کنیم.
۱- از آن جهت که آن حضرت خشم خویش را فرو مى‏برد و در برابر ناملایمات و آزارهاى دیگران بردبارى پیشه مى‏کرد.
- از آن جهت که پاسخ هر بردى را با گذشت و بخشش مى‏داد.

عبد صالح:
از آن جهت که در عبادات پروردگار و شب زنده ‏دارى کوشش فراوان داشت.

باب الحوائج:
از آن جهت که پناهندگان و توسل جویندگان به آن حضرت، از در خانه‏اش حاجت روا و خشنود باز مى‏گشتند.
ابوعلى از بزرگان مذهب حنبلى مى‏گوید:
«هرمشکل و گرفتارى که براى من پیش مى‏آمد و من به قبر مطهر موسى بن جعفر (علیه السلام) روى مى‏آوردم، خداوند آن را طبق خواسته من رفع مى‏کرد.» «۲»

 
- پدر و مادر

پدر گرامى پیشواى هفتم، امام صادق (علیه السلام) و مادر ارجمندش امّ ولدى به نام «حُمَیْده‏ بربریّه» است. وى، دختر«صاعد بربرى» و از بزرگان و اشراف عجم است؛ بعضى نیز او را اندلسى دانسته‏اند. «۳»
حُمَیْده در دانش، پاکدامنى و برخوردارى از کمالات معنوى و اخلاقى در میان زنان معاصر خود، حتى علویان، مرتبتى والا و ممتاز داشت. فرزند گرانقدرش امام رضا علیه السلام درباره او مى‏فرماید:
 «حُمَیْدَةُ مُصَفّاةُ مِنَ الْادْناسِ کَسَبیکَةِ الذَّهَبِ، ما زالَتِ الْامْلاکُ تَحْرِسُها حَتَّى ادِّیَتْ الَىّ کَرامَةً مِنَ اللَّهِ لى‏ وَ الْحُجَّةِ مِنْ بَعْدى‏» «۴»
«حمیده، همانند شمش طلا از پلیدیها پاک است. پیوسته ملائکه او را (از بیگانگان) حراست مى‏کردند تا به من پیوست و این به جهت کرامتى است که خداوند نسبت به من و حجّت پس از من دارد».
پیش از پیشواى ششم، امام باقر(علیه السلام) از وى تجلیل کرد و در وصفش فرمود:
«حُمَیْدَهُ فِى الدُّنْیا، مَحْموُدَةُ فِى الْاخِرَةِ» «۵»
«در دنیا ستوده و در آخرت پسندیده‏اى.»
او نزد امام صادق (علیه السلام) از چنان وثاقت و منزلت علمى برخوردار بود که آن حضرت، زنان مسلمان را دستور مى‏داد معارف دینى و احکام شرعى خود را از وى بیاموزند. «۶»

-  فضائل و مکارم اخلاقى‏
پیشوایان معصوم (علیهم السلام) مظهر کامل فضائل و مکارم اخلاقى بودند. همه آنان در یک مکتب تربیتى پرورش یافته و از یک منبع تغذیه شده‏اند؛ بنابراین فضائلى که براى هر یک از ایشان بیان مى‏شود درباره بقیّه پیشوایان نیز صادق است. وى تفاوت ویژگیهاى هر دوره از زندگى و شرایط اجتماعى و آمادگیهاى فکرى جامعه موجب ظهور و تجلّى برخى از فضائل و مناقب خاص گردیده که در دورانهاى دیگر، زمینه و اقتضاى ظهور و تجلى نداشته است. بنابراین امام کاظم (علیه السلام) نیز واجد تمامى صفات و فضائلى بوده است که در مورد امامان پیشین بیان کردیم.
سجایا و مکارم اخلاقى پیشواى هفتم (علیه السلام) چنان چشمگیر بود که نه تنها دوستان، بلکه مخالفان و دشمنان آن حضرت نیز بدان معترف بودند و خود را در برابر آن همه عظمت، کوچک مى‏دانستند.
در این قسمت از مقاله ما فقط به گوشه‏ها و نمودهایى از رفتار و اخلاق کریمه آن بزرگوار در دو محور فردى و اجتماعى اشاره مى‏کنیم.

رفتار و اخلاق فردى:
بدون شک، بهترین و شیرین‏ترین لحظات زندگى امام کاظم (علیه السلام) لحظاتى بود که با خداوند خلوت مى‏کرد و سر بر آستان او مى‏سایید؛ در پیشگاهش به نماز مى‏ایستاد، یا به مناجات و دعا مشغول مى‏شد و یا با قرآن انس داشت. پیشواى هفتم (علیه السلام) بیشتراوقات را به نماز و سجده‏هاى طولانى سپرى مى‏کرد. کمتر شبى در عمرش گذشت که سر به بالین آسایش بگذارد و در رختخواب بخوابد. گاه سر شب به مسجد پیامبر(صلى الله علیه و آله) مى‏رفت و به سجده مى‏افتاد و تا اذان صبح در سجده عرضه مى‏داشت:
«عَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عِنْدى‏، فَلْیَحْسُنِ الْعَفْوُ مِنْ عِنْدِکَ، یا اهْلَ التَّقْوى‏ وَ الْمَغْفِرَ» «۷»
«گناه من بس بزرگ است، پس مى‏باید عفو نیز بزرگ و نیکو باشد. اى آنکه اهل تقوا و آمرزشى».
عبادت آن بزرگوار به حدّى فزون و چشمگیر بود که به «عبد صالح» و «زین المتهجّدین» ملقب گشت.
ابن شهر آشوب از یونانى نقل مى‏کند:
«موسى بن جعفر(علیه السلام) متجاوز از ده سال، هر روز پس از طلوع آفتاب تا هنگام ظهر در سجده بود. قرآن را با آهنگى زیبا تلاوت مى‏کرد و درهنگام تلاوت آن محزون مى‏شد؛ شنوندگان نیز از آهنگ تلاوت او به گریه مى‏افتادند. از خوف خدا اشک مى‏ریخت، چندان که محاسن شریفش از اشک دیدگانش تر مى‏شد.» «۸»
هنگامى که به دستور هارون الرسید به زندان افتاد همواره چنین دعا مى‏کرد:
«الَّلهُمَّ انَّکَ تَعْلَمُ انّى‏ کُنْتُ اسْأَلُکَ انْ تُفَرِّغَنى‏ لِعِبادَتِکَ الَّلهُمَّ وَ قَدْ فَعَلْتَ‏ فَلَکَ‏الْحَمْدُ» «۹»
«بار خدایا! تو خود مى‏دانى که من مدتها بود از تو جاى خلوتى مى‏خواستم که با فراغت تو را عبادت کنم؛ اینک که خواسته‏ام را برآوردى تو را سپاسگزارم».
هنگام دعا و مناجات مکرّر عرضه مى‏داشت:
«الَّلهُمَّ انّى‏ اسْأَلُکَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوتِ وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسابِ» «۱۰»
«پروردگارا! از تو آسایش هنگام مرگ و عفو و گذشت هنگام حساب را خواستارم».
سید بن طاووس، زیارتى برایى امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده که فرازهایى از آن بیانگر مقام عبودیت و شب زنده‏دارى این عبد صالح پروردگار است:
«الّلهُمَّ صَلِ عَلى مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ... الَّذى‏ کانَ یُحیِى الَّلَیْلَ بِالسَّهَرِ الَى السَّحَرِ بِمُواصَلَةِ الاْسْتِغْفارِ. حَلیفِ السَّجْدَةِ الطّویلَةِ، وَ الدُّمُوعِ الْغَزیرَةِ، وَ المُناجاةِ الْکَثیرَةِ، وَ الضَّراعاتِ الْمُتَّصِلَةِ» «۱۱»
« درود بر موسى بن جعفر علیه السلام، آن که شب را تا سپیده دم با عبادت و استغفار پیاپى زنده مى‏داشت، همپیمان سجده و گریه‏هاى سرشار و مناجات بسیار و ناله و زارى پیوسته بود».
هارون الرّشید، سخت‏ترین دشمن موسى بن جعفر(علیه السلام) به مقام عبادى آن گرامى اعتراف کرده است: زمانى که آن حضرت را در زندان ربیع افکند از فراز قصر پارچه‏اى را مى‏دید که در گوشه‏اى از زندان افکنده شده و جابه جا نمى‏شود. با تعجب از ربیع پرسید: این پارچه چیست که من هر روز آن را در گوشه زندان مى‏بینم؟ گفت: آن پارچه نیست، بلکه موسى بن جعفر است که یک سجده‏اش از بعد از طلوع خورشید تا ظهر به درازا مى‏کشد. هارون از این سخن مبهوت شد و گفت: همانا این مرد از راهبان بنى هاشم‏ است. «۱۲»
امام کاظم (علیه السلام) بیشتر روزها را روزه مى‏داشت و روشش چنین بود که پس از نماز مغرب افطار مى‏کرد. «۱۳»

انس با قرآن‏
کلام الهى، رفیق و مونس امام موسى بن جعفر(علیه السلام) درتنهاییهایش بود. آن گرامى قرآن را در زیباترین لحن و با تدبر و تأمل تلاوت مى‏کرد و به هنگام تلاوت، اندوهگین مى‏شد و شنوندگان از اندوه ایشان مى‏گریستند. به آیات وعد و وعید که مى‏رسید آنها رابر وجود مبارکش عرضه مى‏داشت، در حالى که قطرات اشک برگونه هایش جارى مى‏گشت.

 زهد
پیشواى هفتم (علیه السلام) در بالاترین مرتبه زهد و بى رغبتى به دنیا و مظاهر و زخارف فریبنده آن قرار داشت و جز در حدّ ضرورت و تقویت بعد معنوى و روحیّه بندگى و انجام وظیفه خطیر امامت، از نعمتهاى دنیوى بهره نمى‏گرفت. ابراهیم بن عبد الحمید، مقام زهد آن حضرت را چنین بیان مى‏کند:
«بر آن حضرت در مصلآیش وارد شدم. در اتاقش چیزى جز زنبیلى از لیف خرما، شمشیرى آویز و قرآن ندیدم.» «۱۴»
مظاهر زهد، علاوه بر سیره امام کاظم (علیه السلام) در سخنان ارزشمند او نیز نمایان است. آن حضرت گاهى از یاران زاهد و وارسته رسول خدا (صلى الله علیه و آله) همچون ابوذر، یاد و از سیره و زندگى زاهدانه او تجلیل مى‏کرد. «۱»، و گاهى یاران و پیروان خود را به بى اعتنایى نسبت به دنیا و ارج نهادن به شخصیت الهى و معنوى خویش ترغیب مى‏کرد که در ذیل به دو نمونه اشاره مى‏کنیم.
«۱- اهینوُا الدُّنیا وَ تَهاوَنُوا بِها، فَانَّها ما اهانَها قَوْمٌ الّا هَنَّأهُمُ اللَّهُ الْعَیْشَ وَما اعَزَّها قَوْمُ الّا تَعَبُوا وَ نَلُّوا» «۱۵»
« دنیا را خوار و سبک بشمارید؛ چرا که هیچ گروهى آن را سبک و بى مقدار نکرد مگر آن که خداوند زندگى را بر ایشان گوارا و مبارک گردانید و هیچ گروهى آن را عزیز و گرامى نداشت مگر آن که به رنج افتادند و خوار گشتند».
«۲- انَّ اعْظَمَ النَّاسِ قَدْراً الَّذى لا یَرى الدُّنیا لِنَفْسِهِ خَطَراً اما انَّ ابدانَکُمْ لَیْسَ لَها ثَمَنُ الا الجَنَّةَ فلا تَبیعُوها بِغَیْرِها» «۱۶»
«همانا برترین و بزرگوارتین مردم در قدر و منزلت، کسى است که دنیا را به عنوان یک مقام و مرتبت بلند براى خود نبیند؛ بدانید که براى وجود شما بهایى جز بهشت نیست؛ بنابراین آن را بجز بهشت نفروشید».
رفتار و اخلاق اجتماعى:

جود و بخشش‏
جود و سخاوت، از بارزترین صفات پیشواى هفتم (علیه السلام) بود. آن گرامى امکانات مالى خود را که از راه زراعت و کشاورزى به دست آورده بود، در اختیار نیازمندان مى‏گذاشت؛ چندانکه کیسه‏هاى بخشش وى ضرب المثل مردم مدینه شده بود و مردم به یکدیگر مى‏گفتند: «تعجب از کسى است که کیسه بذل و بخشش موسى بن جعفر(علیه السلام) به وى رسیده باشد ولى باز هم اظهار تنگدستى کند.» «۱۷»
ابن صباغ مالکى در وصف سخاوت آن گرامى مى‏نویسد:
«موسى کاظم (علیه السلام)، پارساترین، داناترین، بخشنده‏ترین و بزرگ منش‏ترین شخصیت عصر خویش بود. او از بینوایان مدینه تفقد مى‏کرد و پول و دیگر نیازمندیهاى ضرورى را به خانه هایشان مى‏برد، بدون آن که آنان متوجه شوند که از کجا رسیده است، مگر پس از رحلت آن حضرت.»«۱۸»
خطیب بغدادى مى‏نویسد:
«موسى بن جعفر(علیه السلام) فردى سخاوتمند و بزرگوار بود؛ هر گاه اطلاع مى‏یافت که مردى در غیاب آن حضرت سخن ناشایستى به وى گفته است، کیسه پولى که حاوى هزار درهم بود براى وى فرستاد. کیسه‏هاى پول آن گرامى، دویست، سیصد و چهارصد دینار بود که بین مردم مدینه توزیع مى‏کرد. وقتى یکى از آنها به دست نیازمندى مى‏رسید او را بى نیاز مى‏ساخت.»«۱۹»
بخشش و انفاق امام (علیه السلام) به دوستان و شیعیان محدود نمى‏شد، بلکه مخالفان و دشمنان آن حضرت نیز از مواهب و الطاف وى بهره‏مند مى‏شدند. مردى از نوادگان خلیفه دوّم همواره موسى بن جعفر(علیه السلام) را اذیت مى‏کرد و هرگاه با آن حضرت روبه رو مى‏شد لب به ناسزاگویى او و حضرت على (علیه السلام) مى‏گشود. یاران امام عرض کردند: اجازه دهید او را به قتل برسانیم. حضرت ایشان را از این کار بازداشت. سپس آدرس او را که در بیرون مدینه به کشاورزى مشغول بود جویا شد و خود بدانجا رفت و با مرکبش وارد مزرعه وى شد. مرد فریاد زد: زراعت ما را پایمال نکن. امام (علیه السلام) به سر و صداى او توجّه نکرد و همچنان پیش آمد تا به وى نزدیک شد. از مرکب فرود آمد و در کنار او نشست و با تبسّم فرمود: براى این مزرعه چقدر خرج کرده‏اى؟ گفت: صد دینار. فرمود: چه مقدار امید سود دارى؟ پاسخ داد: غیب نمى‏دانم. فرمود: گفتم چقدرامید دارى؟ عرض کرد:
دویست دینار. امام (علیه السلام) کیسه‏اى را که محتوى سیصد دینار بود به وى داد و فرمود: این را بگیر، زراعت هم از آن خودت. مرد برخاست و سر امام را بوسید و از حضرتش خواست از لغزشهاى وى در گذرد. امام تبسمى کرد و به مدینه بازگشت. یک یا چند روز بعد که امام (علیه السلام) به مسجد رفت، دید آن مرد در مسجد نشسته است.
چون چشمش به حضرت افتاد گفت:
«اللَّه اعْلَمُ حَیثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ»
«خداوند آگاهتر است که رسالت خویش را کجا قرار دهد».
یارانش با شگفتى پرسیدند: داستان تو چگونه است؟ تو که پیش از این به او بد مى‏گفتى.
او با دوستانش به ستیزه برخاست و امام (علیه السلام) را دعا کرد.
امام (علیه السلام) به یارانش- که پیش از این قصد کشتن او را داشتند- فرمود: کدام روش بهتر است، قصد و نیّت شما یا رفتار من که با مبلغى پول او را اصلاح کردم؟ «۲۰»

گره گشایى از کار دیگران‏
پیشواى هفتم (علیه السلام) نسبت به همه مردم، مهربان و دلسوز بود و در رفع نیازمندیها و مشکلات آنان مى‏کوشید، هیچ کس بدان حضرت روى نمى‏آورد مگر آن که خوشحال و راضى بر مى‏گشت. على بن طاهر صورى از یکى از اهالى رى نقل مى‏کند که گفت:
 «یکى از نویسندگان یحیى بن خالد به حکومت رى منصوب شد. من مقدارى مالیات بدهکار بودم و مى‏ترسیدم چنانچه آن را از من مطالبه کند تهیدست شوم. عده‏اى گفتند: او طرفدار مذهب اهل بیت است، ولى من همچنان از رفتن نزد او بیمناک بودم. سرانجام تصمیم گرفتم به نزد مولایم موسى بن جعفر(علیه السلام) بروم و او را در جریان بگذارم، پس از آن که خدمت امام رسیدم آن حضرت نامه‏اى بدین مضمون براى والى رى نوشت:
 «به نام خداوند بخشنده مهربان. بدان! براى خداوند در زیر عرشش سایه‏اى است که از آن بهره نمى‏گیرد مگر کسى که به برادرش نیکى کند، یا او را از غم و اندوهى رهایى بخشد و یا او را خوشحال سازد؛ حامل نامه برادر توست. والسّلام»
پس از بازگشت، نزد والى رفتم و گفتم: فرستاده امام صابر هستم. والى با پاى برهنه تا در خانه آمد و مرا در بغل گرفت و بوسید و از حال امام (علیه السلام) پرسید و پس از مشاهده دستخط امام (علیه السلام) نیمى از اموال خود را به من داد، آنگاه اسم مرا از دفتر مالیات حذف کرد و نسبت به بدهى هایم قبض رسید داد». «۲۱»

 بردبارى و گذشت‏
پیشواى هفتم (علیه السلام) کوهى از بردبارى و گذشت بود. لقب «کاظم» براى آن حضرت حاکى از این خلق نیکو و نشانه شهرت ایشان به فرو خوردن خشم و حلم است.
بسیار اتفاق مى‏افتاد که آن گرامى پاسخ بدیها و ناسزاگوییهاى افراد نادان را با نیکى و احسان مى‏داد.
امام کاظم (علیه السلام) نه تنها خود در برخوردارى از این صفت، بى نظیر و سرمشق دیگران بود، بلکه- به لحاظ ارجمندى و اهمیت آن- تخلّق به آن را به بستگان و فرزندانش توصیه مى‏کرد. ابن صباغ مالکى نقل مى‏کند:
 «روزى موسى بن جعفر(علیه السلام) همه فرزندانش را گرد آورد و به آنان فرمود:
فرزندان من! سفارشى براى شما دارم که اگر آن را مراعات کنید سودمند خواهید شد: اگر کسى نزد شما آمد و در گوش راستتان چیزى که ناخوشایند شما بود گفت، سپس از ناحیه گوش چپتان عذر خواهى کرد و گفت من چنین چیزى نگفتم، عذر او را بپذیرید.» «۲۲»
على بن جعفر(رحمة الله علیه) مى‏گوید: برادرم موسى بن جعفر( علیه السلام) فرمود:
«پدرم دست مرا گرفت و فرمود: اى موسى! پدرم محمد بن على دست مرا گرفت آن چنان که من دست تو را گرفتم و فرمود: پدرم على بن حسین دست مرا گرفت و فرمود: فرزندم! نسبت به هر کس که از تو خواستار انجام کار نیک شد. نیکى کن؛ چنانچه سزاوار نیکى باشد، چه بهتر و اگر سزاوار نیکى نباشد، تو شایسته انجام آن هستى؛ و چنانچه مردى از جانب راستت به تو ناسزا گفت، سپس متوجه جانب چپت شد و عذر خواهى کرد پذیراى عذرش باش.» «۲۳»

- امامت‏ آن حضرت

  امامت در مکتب تشیّع عبارت است از زعامت و رهبرى در امور مربوط به دین و دنیاى مردم. امام، فردى است که در همه شؤون دینى و دنیوى مردم حاکمیّت و ولایت مطلق دارد و مردم باید در همه امور از وى پیروى کنند، آنچنان که از پیامبر(صلى الله علیه و آله) پیروى مى‏کردند. اصل امامت از ضروریات مکتب اسلام و یکى از اصول دین در مذهب تشیّع‏ است، زیرا اجراى قواین اجتماعى اسلام، برقرارى نظم و عدالت اجتماعى، رهیابى مردم به مرتبه شناخت و اطاعت و بندگى خدا، تربیت و تغذیه فکرى امت و دمیدن روح ایمان و تقوا در انسانها و بسیارى امور دیگر جز در پرتو وجود امام امکان‏پذیر نیست.
با توجه به این مأموریتها و رسالتهاست که شیعه معتقد است تعیین امام از حوزه توان و اختیار مردم حتى نخبگان بیرون است و امام مى‏باید از جانب خداوند گزینش و معرفى شود؛ زیرا کسى جز خداوند و آن کس که خداوند تعیین کرده از لیاقتها و توانمندیهاى امام که مهمترین و اسرارآمیزترین آن «عصمت» و مصونیت از هر گونه خطا و لغزش در اندیشه و عمل است، آگاهى ندارد. در قرآن کریم درباره خلافت «داوود» پیامبر مى‏خوانیم:
«یا داوُودُ انَّا جَعَلْناکَ خَلیفَةً فِى الْارْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ» «۲۴»
«اى داوود! ما تو را خلیفه (و نماینده خود) در زمین قرار دادیم؛ پس در میان مردم به حق داورى کن».
موضوع گزینش امام از سوى خداوند و علّت و فلسفه آن در سخنان و بیانات ائمّه معصومین (علیهم السلام) فراوان آمده است که به یک مورد از امام زمان (علیه السلام) اشاره مى‏کنیم.
سعد بن عبداللَّه از آن حضرت درباره علت اینکه مردم نمى‏توانند براى خود امامى برگزینند پرسید. حضرت پاسخ داد:
- مردم فرد مصلحى را انتخاب مى‏کنند یا مفسدى را؟
- فرد مصلحى را
- آیا امکان و احتمال دارد که فرد مفسدى انتخاب شود، با توجه به اینکه هیچیک از آنان از آنچه در دل دیگرى مى‏گذرد از صلاح و فساد، آگاهى ندارد؟
- بلى‏
- این همان علّتى است که با برهان مورد وثوق و پذیرش خودت برایت بیان کردم. «۲۵»
بنابراین، امام بر اساس شایستگیهاى شخصى و کمالات نفسانى از سوى خداوند تعیین مى‏شود. اینک این سؤال مطرح است که راه شناخت امام چیست؟ و مردم چگونه و از چه راهى مى‏توانند امام را منصوب از سوى خدا را بشناسند؟

راه شناخت امام‏
براى شناخت امام دو راه کلّى وجود دارد: نخست، نصوص و تصریحاتى که از سوى پیامبر( صلى الله علیه و آله) و امامان پیشین درباره هر یک از امامان وجود دارد؛ و دیگر، خصوصیات و شایستگیهاى ویژه‏اى که در امام معصوم است. این دو راه در روایات نیز مورد اشاره قرار گرفته است. ابوبصیر از امام کاظم (علیه السلام) درباره راههاى شناخت امام سؤال کرد. حضرت به تصریح امام پیشین و کمالالت نفسانى و کرامات خود امام (علیه السلام) اشاره کرد و با ارائه نمونه‏اى از این کرامات از سوى خود براى ابوبصیر، بر اهمیّت و جایگاه ممتاز این نشان تأکید ورزید.  درباره اهمیّت و ضرورت تنصیص و تعیین امام پیشین، روایات زیادى از امامان (علیهم السلام) رسیده است که در ذیل به سه نمونه اشاره مى‏کنیم.
۱- امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«انَّ الْامامَ یَعْرَفُ الامامَ الَّذى مِنْ بَعده‏ فَیُوصى‏ الَیْهِ.»
«امام، امام پس از خود را مى‏شناسد و به او وصیت مى‏کند».
۲- نیز امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«ما ماتَ عالِمُ حَتّى یُعْلِمَهُ اللَّه عَزَّوَجَلَّ الى‏ مَنْ یُوصى‏»
«هیچ امامى در نگذشته است مگر آنکه خداوند به وى اعلام کرده که (پس از خود) به چه کسى وصیّت کند».
۳- امام رضا (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه: «انَّ اللَّه یَأْمُرُکُمْ انْ تُؤَدّوا الاماناتِ الى اهْلِها»
 فرمودند:
«هُمُ الائِمَةُ تُؤَدِّى الامامُ الَى الامامِ مِنْ بَعْدِه‏ وَ لا یَخُصُّ بِها غَیْرَهُ وَ لا یَزْویها عَنْهُ.» «۲۶»
«منظور، امامان (علیهم السلام)هستند که هرامامى (عهد امامت را) به امام پس از خود تحویل مى‏دهد و غیر او را بدان مخصوص نمى‏گرداند و عهد امامت را از وى پنهان نمى‏دارد».
اکنون پس از این بحث کلّى موضوع را در ارتباط با هفتمین امام شیعیان حضرت موسى بن جعفر (علیه السلام) در دو محور یادشده پى مى‏گیریم.

۱- تعیین امامت امام کاظم (علیه السلام)
الف- تصریح رسول خدا( صلى الله علیه و آله)‏
جابر بن عبداللَّه انصارى مى‏گوید: بر مولایم فاطمه زهرا (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلى الله علیه و آله) وارد شدم تا ولادت فرزندش امام حسین (علیه السلام) را تبریک بگویم. در دستش صحیفه‏اى سفید از درّ دیدم.
از آن سؤال کردم فرمود: در این صحیفه نامهاى امامان از فرزندان من نوشته شده است. از او خواستم تا آن را به من بدهد. فرمود: اگر مانعى نبود این کار را مى‏کردم؛ لیکن جز پیامبر یا جانشین و یا خاندان او از دست زدن به آن نهى شده‏اند؛ ولى شما مأذونید که به آن بنگرید. من نگریستم و در آن، نامهاى زیر را یافتم:
 «ابوالقاسم، مصطفى، محمد بن عبداللَّه (صلى الله علیه و آله) مادرش آمنه؛ ابوالحسن مرتضى على بن ابى طالب، مادرش فاطمه بنب اسد بن هاشم بن عبدمناف؛ ابومحمّد، حسن بن على؛ ابوعبداللَّه، حسین بن على، مادرشان فاطمه (علیها السلام) دختر محمد (صلى الله علیه و آله)؛ ابومحمّد على بن حسین، مادرش شهر بانو دختر یزدگرد؛ ابوجعفر محمد بن على باقر، مادرش ام عبداللَّه دختر حسن بن على بن ابى طالب؛ ابوعبدالله، جعفر بن محمد صادق، مادرش ام فروه دختر قاسم بن محمد بن ابوبکر، ابوابراهیم، موسى بن جعفر، مادرش کنیزى به نام حمیده، ابوالحسن، على بن موسى الرضا، مادرش کنیزى به نام نجمه؛ ابوجعفر، محمد بن على زکىّ، مادرش کنیزى به نام خیزران؛ ابوالحسن، على بن محمد، مادرش کنیزى با نام سوسن؛ ابومحمد حسن بن على ، مادرش کنیزى به نام سمانه با کنیه ام الحسن و ابولقاسم، محمد بن حسن حجت خدا و قائم، مادرش با نام نرجس، درود خدا بر همه آنان باد.» «۲۷»

ب- تصریحات امام صادق (علیه السلام‏)
از سوى امام صادق (علیه السلام) درمناسبتهاى مختلف، تصریحات فراوانى درباره امامت فرزند گرامى‏اش امام کاظم (علیه السلام) شده است که به چند نمونه آن اشاره مى‏کنیم.
 داوود بن کثیر مى‏گوید:
«به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم! در صورت بروز حادثه (براى شما) امر امامت به چه کسى واگذار خواهد شد؟ فرمود: به پسرم موسى» «۲۸»
 سلیمان بن خالد مى‏گوید:
«روزى همراه جمعى در محضر امام صادق (علیه السلام) بودیم که فرزندش«ابوالحسن» را خواست؛ آنگاه خطاب به ما فرمود: شما را پس از خود به این (پسرم) سفارش مى‏کنم؛ سوگند به خدا او پس از من صاحب و سرپرست شماست.» «۲۹»
 فیض بن مختار مى‏گوید:
 «به محضر ابوعبداللَّه جعفرصادق (علیه السلام) عرض کردم: با معرفى امام پس از خوددست مرا بگیرید و از آتش نجاتم بخشید؛ در این میان امام موسى کاظم (علیه السلام) که نوجوان بود وارد شد. امام (علیه السلام) فرمود: این صاحب شماست؛ به دامن وى تمسک جویید.»
 یزید بن اسباط مى‏گوید:
«بر امام صادق (علیه السلام) در بیمارى منجر به رحلتش وارد شدم. فرمود: اى یزید، آیا این کودک را مى‏بینى؟ زمانى که دیدى مردم درباره او دچار اختلاف شده‏اند، گواهى ده بر من به اینکه تو را آگاه ساختم که حسد برادران یوسف نسبت به وى موجب شد که او را به چاه افکنند و این زمانى بود که وى به ایشان خبر داد که در خواب دیده یازده ستاره و خورشید و ماه در برابرش سجده مى‏کنند.
این نوجوان نیز (از سوى بعضى برادرانش) مورد حسد واقع مى‏شود. سپس (فرزندانش) موسى، عبداللَّه، اسحاق، محمّد و عباس را فراخواند و خطاب به آنان فرمود: این (اشاره به امام کاظم (علیه السلام) جانشین جانشینان، دانا به همه دانشهاى دانشمندان و گواه برمردگان و زندگان است. سپس این آیه را تلاوت فرمود:
«سَتُکْتَبُ شَهادَتُهُمْ وَ یَسْأَلُونَ»
«گواهى آنان نوشته مى‏شود و از آن بازخواست خواهند شده.»

۲- شایستگیهاى فردى‏
دوّمین راه اساسى شناخت امامت امام موسى بن جعفر(علیه السلام) برجستگیها و شایستگیهاى فردى آن حضرت است که در مقاطع مختلف زندگى وى تجلى کرده است؛ در اینجا براى تأکید به این موضوع به دو مورد اشاره مى‏کنیم.
* شگفتى ولادت:
حمیده، مادر امام کاظم (علیه السلام) مى‏گوید: وقتى فرزندم موسى متولد شده دست بر زمین نهاد وسر بر آسمان برافراشت.
امام صادق (علیه السلام) با شنیدن این مطلب به همسرش فرمود: این نشانه ولادت رسول خدا (صلى الله علیه و آله) و جانشین اوست.
ابوبصیر پرسید: چگونه؟
امام (علیه السلام) فرمود: چون زمان انعقاد نطفه این پسرم فرا رسید فرشته‏اى نزد من آمد و شربتى داد تا بنوشم؛ آن چنان که به دیگر امامان مى‏داد. من با خوشحالى برخاستم و از آنچه خداوند به من خواهید بخشید آگاه گشتم و نزد حمیده رفتم و نطفه فرزندم منعقد گردید.
پس شما او را بشناسانید و از وى کناره نگیرید؛ به خدا، او پس از من امام و صاحب شماست. «۳۰»
* سخن گفتن به زبانهاى مختلف:
از جمله نشانه های مهمّ امامت که براى همگان محسوس بود و افراد با مشاهده آن به حقّانیت امامت اذعان پیدا مى‏کردند سخن گفتن امامان (علیه السلام) به زبانهاى گوناگون افرادى بود که از نقاط مختلف جهان اسلام به حضور آن بزرگواران مى‏رسیدند.
تاریخ موارد زیادى از سخن گفتن امام موسى بن جعفر(علیه السلام) به زبانهاى مختلف را ثبت کرده است که براى نمونه به دو روش اشاره مى‏کنیم:
امام کاظم (علیه السلام) پس از بیان راههاى شناخت امام براى ابوبصیر فرمود: هم اکنون‏ نشانه‏اى به تو ارائه خواهم داد. لحظاتى نگذشت که مردى خراسانى به حضور امام (علیه السلام) شرفیاب شد و با امام (علیه السلام) با زبان عربى سخن گفت ولى امام کاظم (علیه السلام) پاسخ او را به فارسى داد. مرد خراسانى عرضه داشت: سوگند به خد از این جهت به فارسى سخن نگفتم که گمان مى‏بردم شما به خوبى نمى‏توانید پاسخ بگویید.
امام (علیه السلام) با تعجب فرمود: سبحان اللَّه! اگر من توانایى پاسخگویى به تو را (به زبان فارسى) نداشته باشم در آنچه که سزاوار آن هستم (امامت) چه فضل و برترى بر تو دارم؟!
سپس افزود: اى ابو محمّد! سخن و زبان هیچیک از مردم و حتى حیوانات و هر موجود جاندارى بر امام پنهان نیست (و امام از همه آنها آگاهى دارد).
پیشواى هفتم (علیه السلام) در این جریان دو نشانه از نشانه‏هاى امامت را به ابوبصیر ارائه داد:
نخست، خبر داد از غیب و دیگر، سخن گفتن به زبان فارسى؛ سپس به صورت یک قاعده کلى فرمود: امام به همه زبانها، حتب منطق حیوانات و تمامى موجودات زنده آگاه است و گرنه بین او و دیگران فرقى نیست.
على بن ابوحمزه مى‏گوید: نزد ابوالحسن (علیه السلام) بودم که سى برده حبشى که براى آن حضرت خریدارى شده بودند وارد شدند. امام (علیه السلام) با یکى از آنان، ساعتى به گفتگو پرداخت و همه آنچه را که تصمیم داشت بگوید به وى فرمود. سپس درهمى به او داد و فرمود: به هر یک از یارانت در هر ماه سى درهم بده، پس از این آنان از محضر امام بیرون رفتند.
به امام (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم! مى‏دیدم این جوان به زبان حبشى سخن مى‏گفت، چه دستوراتى به وى دادید؟
فرمود: به وى دستور دادم که با یارانش به نیکى رفتار کند و به هر یک از آنان در هر ماه سى درهم بپردازد.علّت انتخاب وى این بود که چون به او نگریستم، او را جوانى خردمند از فرزندان فرمانروایشان یافتم؛ از این رو، او را بدانچه لازم دانستم سفارش کردم. او همه سفارشهاى مرا پذیرفت.
سپس خطاب به على بن ابو حمزه فرمود: شاید از سخن گفتن من با او به زبان حبشى تعجّب کردى؟ تعجب نکن! آنچه از (توانمندیها و کمالات و فضائل) امام بر تو پوشیده‏ مانده شگفت انگیزتر و بیشتر است؛ و آنچه دیدى در مقایسه با معلومات و آگاهیهاى (گسترده و لایتناهى) امام تنها در حدّ قطره‏اى است که یک پرنده با منقارش از دریا مى‏گیرد. آیا مى‏پندارى با برداشتن این قطره چیزى از آب دریا کاسته مى‏شود؟ امام به منزله اقیانوس است که آنچه نزد اوست پایان نمى‏پذیرد و شگفتیهایش بیشتر از اینهاست (که مى‏بینید) و همانگونه که اگر پرنده‏اى با منقارش قطره‏اى از آب دریا را بردارد از آب دریا کاسته نمى‏شود، دانش عالم (و امام) را نیز هیچ چیز نمى‏تواند بکاهد و عجایب و شگفتیهاى (دریاى وجودش) هیچگاه پایان نمى‏پذیرد. اقدامات و تلاشهاى موسى بن جعفر(علیه السلام) در ارائه راهها و نشانه‏هاى شناخت امام و تطبیق آن نشانه‏ها به وجود مبارک خود به آنچه شمردیم محدود نمى‏شود.
در پایان امیدوارم خداوند بصیرت و معرفت لازم در اطاعت و پیروی از ائمه معصومین (علیهم السلام) را به ما عنایت فرماید و در دنیا زیارت و در آخرت شفاعتشان را نصیب وقسمت ما گرداند.
پاورقی:
[۱] ابواء، از دهکده‏هاى اطراف مدینه، و آمنه بنت وهب، مادر گرامى رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آنجا مدفون است.
[۲] حیاة الامام، موسى بن جعفر، ج ۱، ص ۵۱.
[۳] ر. ک: مناقب، ج ۴، ص ۳۲۳؛ الانوار البهیّة، ص ۱۵۲.
[۴] کافى، ج ۱، ص ۳۹۸.
[۵] کافى، ج ۱، ص ۳۹۸.
[۶] ر. ک: الانوار البهیّة، ص ۱۵۳.
[۷] وفیات الاعیان، ج ۴، ص ۲۹۳.
[۸] ر. ک: مناقب، ج ۴، ص ۳۱۸.
[۹] الفصول المهمّه، ص ۲۴۰ و ارشاد، ص ۳۰۰.
[۱۰] مناقب، ج ۴، ص ۳۱۸.
[۱۱] الانوار البهیّه، ص ۱۷۴ و مفاتیح الجنان، فصل هشتم از باب سوّم.
[۱۲] بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۲۰؛ عیون الاخبار الرضا، ج ۱، ص ۹۵.
[۱۳] ارشاد، ص ۲۹۸.
[۱۴] بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۰۰.
[۱۵] علام الدین، دیلمى، ص ۲۸۰.
[۱۶] تحف العقول، ص ۳۸۹.
[۱۷] عمدة طالب، ص ۱۹۶.
[۱۸] الفصول المهمة، ص ۲۳۷.
[۱۹] تاریخ بغداد، ج ۱۳، ص ۲۷.
[۲۰] ر. ک: عیان الشیعه، ج ۲، ص ۷ و تاریخ بغداد، ج ۱۳، ص ۲۸.
[۲۱] بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۷۴.
[۲۲] الفصول المهمه، ص ۲۳۸.
[۲۳] اعلام الدین، ص ۲۳۵.
[۲۴] سوره ص( ۳۸)، آیه ۲۶.
[۲۵] بحارانوار، ج ۵۲، ص ۸۴.
[۲۶] کافى، ج ۱، ص ۲۸.
[۲۷] عیون الاخبار الرضا( ع)، ج ۱، ص ۴۰.
[۲۸] بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۴.
[۲۹] بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۱۹.
[۳۰] المحاسن، ج ۲، ص ۳۱۴ و بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۳.