"بسمه تعالی"

طراحی مدل مطلوب کارکرد

ح. عابد جعفری و همکاران

درآمد

کلمه‌ی مسجد اسم مکان و محل سجده است. از نظر شکلی نیز مساجد اولیه‌ی مسلمانان قطعه زمینی وسیع و مربع شکل بود که اطراف آن را چهار دیوار یا خندق احاطه می‌کرد و گلدسته نداشت. نخستین مسجد را حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مدینه و کنار خانه‌ی خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) آن را از صاحبش خرید. در اسلام، نقاشی مذهبی و تصویر ائمه مجاز نیست. اسلام تصویر انسان و به‌طوراعم هر موجود زنده‌ای را بت‌پرستی می‌داند. ازاین‌رو، هیچ تصویری در مساجد دیده نمی‌شود. کلمه‌ی مسجد 28 بار در قرآن کریم ذکر شده است و قرآن معابد قبل از اسلام را نیز مسجد می‌نامد؛ یعنی جایی که خدا در آن خوانده می‌شود. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در معرفی مساجد ماهیت آن را بیان کرده است، نه شکل و صورت آن را. بنابر تعریف رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مسجد جایی است که شرافت حضور انبیا را دارد و اطلاق خانه‌ی خدا بر آن صدق می‌کند. NPO یا NGO به نهادهای مدنی غیردولتی و غیرانتفاعی‌ای گفته می‌شود که از مشارکت مدیریت‌شده‌ی مردم برمی‌آید. این‌گونه سازمان‌ها سیاست‌ساز هستند و غیرمستقیم بر سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی دولت تأثیر می‌گذارند. آن‌ها محصول اعتماد متقابل دولت و ملت هستند و ازنظر انگیزه و اهداف انواع و اقسام گوناگونی دارند. اسلام، در قالب دینی مترقی و خاتم ادیان الهی، هیچ‌گاه سعادت ابدی و اخروی انسان را از سعادت دنیایی و مادی جدا نکرده است. این دین کامل با ظهور خویش بذر مدنیت و تکامل دنیوی را نیز در جامعه‌ی بشری پراکنده است تا اعضای هر جامعه، متناسب با ظرفیت و استعدادها و تجربیات بشری و سطح ادراک خود، این بذر را بپرورانند. از جمله پدیده‌های اجتماعی در اسلام پدیده‌ی وقف است که پی‌افکندن نهادهای تمدنی و مدنی را در پی داشت. در اسلام، بسیاری از امور عبادی و حتی غیرعبادی جنبه‌ی اجتماعی دارد و هدف از تأسیس مسجد، علاوه بر امور عبادی، تحقق فعالیت‌های مربوط به آموزش، امور قضایی، مشاوره، حل اختلاف، مراسم و جشن‌ها، ارتباطات عمومی، حرکات سیاسی، پرکردن اوقات فراغت، خدمات اجتماعی و رفاهی، تعاون، امور دفاعی و مانند آن‌هاست که جوامع اسلامی همواره در چارچوب مساجد به این فعالیت‌ها تحقق می‌بخشیدند. مسلمانان برای بسط مدنیت جدید مسجد را تأسیس کردند و از این طریق توده‌ی مسلمان را در چارچوبی تازه سازمان دادند. اصول مسجدسازی آیات و روایات اصول الزامی فعالیت‌های مسجد را بیان می‌کنند: 1. تأسیس مسجد براساس تقوا، نه خودنمایی و تظاهر؛ 2. تأسیس مسجد برپایه‌ی خشنودی خداوندی و همراه با کمال خلوص در نیت؛ 3. مسجد محلی باید باشد که مؤمنان دل و جان خویش را در آن تطهیر کنند؛ 4. مسجد محلی است برای ذکر و یاد خداوند؛ 5. مسجد نباید مایه‌ی آزار و زیان باشد؛ 6. مسجد محل درک و فهم حقایق است و پوششی بر آن. مسجد صرفاً کالبدی فیزیکی نیست، بل نگرشی است به فرهنگ و جهان‌بینی که باید آن را در دل انسان‌ها جستجو کرد. در هر مکانی که انسان‌هایی با فرهنگ اسلامی وجود داشته باشد، مسجد برپا می‌شود. ازسویی، قرآن کریم در آیات متعددی بر عمران و آبادانی مساجد تأکید و آبادگران مساجد را مؤمنان به خدا و قیامت معرفی می‌کند و درمقابل کسانی که مانع از یاد خدا می‌شوند را ظالم‌ترین مردم معرفی می‌کند. ازسوی‌دیگر، در احادیث، معصومان تجمل و زرق‌وبرق مسجد را نادرست و آن را از نشانه‌های آخرالزّمان برشمرده‌اند. بنابراین، باتوجه‌به دیدگاه انسان‌مدارانه‌ی اسلام، به نظر می‌رسد مراد از آبادانی مساجد آبادانی معنوی است. مراد قرآن از مسجد آباد، مسجدی است که مؤمنان در آن رفت‌وآمد می‌کنند و برای نزدیک‌شدن به خداوند می‌کوشند. می‌توان گفت که مساجد سازمان‌های غیردولتی ـ غیرانتفاعی هستند. کارکردهای مسجد در تاریخ کارکرد به‌معنای نقش یا اثری است که هر پدیده در زنجیره‌ی پدیده‌هایی به‌وجود می‌آورد که با آن‌ها مرتبط است. کارکرد ابتدایی و اصلی مسجد نیایش بوده است، اما این کارکرد تنها کارکرد مسجد نیست و کارکردهای دیگری نیز دارد؛ برای مثال کارکرد آموزشی، اجتماعی و سیاسی. در باب کارکرد اجتماعی و سیاسی باید گفت که وحدت امت اسلامی ایران، یعنی عمده‌ترین عامل پیروزی انقلاب، در مسجد شکل گرفت. به‌طورکلی، مساجد شیعیان توانسته‌اند بدون هیچ‌گونه ملاحظه‌کاری‌ای با فساد قدرت‌های حاکم درافتند. بااین‌حال، در دوران معاصر، مهم‌ترین چالش پیش روی مساجد ناکارآمدی برای حل مشکل جوامعی است میان سنت و تجدد سرگردان هستند. کسادی و ازرونق‌افتادگی کنونی مساجد ازآن‌روست که در دو دهه‌ی اخیر تغییرات محیطی بسیار شدیدی در جامعه رخ داده است. برای مثال، تمایل به بهره‌گیری از دستاوردهای تجدد (که گریزی از آن‌ها هم نیست) سبب گردید که مظاهر اجتماعی مدرن به جامعه راه یابد؛ اما متولیان مساجد در برابر این رخدادهای شگرف محیطی بی‌توجه و سرگرم وظایف سنتی خویش بودند و وقتی فقدان اقبال عمومی را حس کردند، به‌جای جستجوی علت اصلی، معلول‌ها را دیدند و با آن‌ها مبارزه کردند. ساختار فکری، اداری، اجرایی و محیطی مساجد، در سال‌های گذشته، به‌گونه‌ای بوده است که همپای تحولات سریع و پرشتاب جامعه رشد نکرده و تاحدی چشم‌گیر سنتی باقی مانده است. مدل کارکرد مطلوب مسجد به‌عنوان NGO: مسجد در قالب NGO در هر منطقه‌ی جغرافیایی (مسکونی، تجاری، فرهنگی و غیره) طبق نیازسنجی و امکان‌سنجی از اجتماع دین‌داران و به‌صورت داوطلبانه پدید می‌آید و دو بعد اصلی دارد: الف) در بعد اعمال نیایشی؛ ب) در بعد فعالیت‌های غیرنیایشی. قوت‌ها: پایگاه دینی، عبادت شمرده‌شدن فعالیت‌ها در مسجد، آمادگی اغلب افراد جامعه برای خدمت داوطلبانه در مسجد. ضعف‌ها: فقدان جامع‌نگری در فعالیت‌های جنبی مسجد، ناآگاهی دست‌اندرکاران مسجد به اصول مدیریت و رهبری، ناآگاهی دست‌اندرکاران مسجد به تغییرات محیطی، مشارکت‌ندادن اعضا در نیازسنجی و برنامه‌ریزی، رعایت‌نکردن اصول مشتری‌مداری، فقدان ارتباط شبکه‌ای میان مساجد و در بعضی موارد رقابت میان مساجد. فصل اول: کلیات تحقیق 1 ـ 1) بیان مسئله‌ی تحقیق 1 ـ 1 ـ 1) مقدمه درحال‌حاضر، به‌علت پیچیده و چندبعدی‌شدن مسائل گوناگون جامعه، شاهد تأسیس سازمان‌های گوناگونی هستیم که می‌خواهند به نیازهای بشری پاسخ دهند. علاوه بر خصوصیت اجتماعی‌بودن انسان، هم‌اکنون دیگر تلاش فرد به‌تنهایی و بدون سازماندهی سازمانی نیازی را برطرف نمی‌کند. حضور سازمان‌ها در ابعاد گوناگون زندگی اجتماعی چنان پررنگ است که همگان به‌نوعی با سازمانی در ارتباط هستند. در نگاه برخی متفکران، اکنون دیگر شاهد پدیده‌ای به‌نام «جامعه» متشکل از «افراد» نیستیم، بل «جوامع» کنونی متشکل از «سازمان‌ها» هستند و «جامعه» بدین معنا باید موضوع علم «جامعه‌شناسی» قرار گیرد. در دیدگاه نهادگرایی هر سازمان یا به‌عبارت‌بهتر هر «نهاد» برای رفع یکی از نیازهای بشری می‌کوشد. طبق نظریه‌ی «هرم سلسله‌مراتبی نیازهای» آبراهام مازلو، ازجمله نیازهای انسان نیاز «خودشکوفایی» است. در انسان، خودشکوفایی عالی‌ترین مرتبه‌ی نیاز است و ابعاد و اشکال گوناگونی دارد؛ مانند گرایش به «پرستش» و در مرحله‌ی نازل‌تر «دیگر خواهی». در سیر تحول تمدن غربی و برای پاسخ‌گویی به ابعاد متمایز نیاز خودشکوفایی در انسان‌ها، نوعی از سازمان‌ها پدید آمده‌اند که به سازمان‌های «داوطلبانه»، «سازمان‌های غیردولتی» «NGO» یا «سازمان‌های غیرانتفاعی» «NPO» معروف‌اند. باید بدانیم در اسلام که سرآمد ادیان مترقی است، این‌گونه سازمان‌ها سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. به‌علت مفهوم خاص «عبادت» در اسلام (هر عملی که به قصد قربت الهی صورت گیرد)، اعمال نیایشی و غیرنیایشی با نیات الهی در زمره‌ی عبادت به‌شمار می‌رود. ازسوی‌دیگر، به‌علت تأکید خاص اسلام بر ارزش جماعت، این دین مبین راهکار بسیار مبتکرانه‌ای برای اجتماع عرضه نموده است و آن تشکیل سازمانی داوطلبانه، غیردولتی و غیرانتفاعی با نام «مسجد» است. مروری بر اهمیت مسجد در اسلام و همچنین نقش آن در طول تاریخ حیات مدنی مسلمانان نشان می‌دهد که مساجد در جوامع مسلمان همان نقشی را ایفا کرده‌اند که امروزه از سازمانی غیرانتفاعی در غرب انتظار می‌رود؛ بااین‌تمایزکه مسجد دامنه‌ی وسیعی از فعالیت‌ها را در برمی‌گیرد و در زمینه‌های گوناگون به نیازهای انسان، به‌صورت سازمانی، پاسخ می‌دهد و دین اسلام این فعالیت‌ها را الهی و عبادی می‌داند. در جوامع اسلامی، ازجمله ایران، مسجد در زندگی اجتماعی مردم حضوری پررنگ دارد، بدان‌گونه‌که طبق آمارهای رسمی، هم‌اکنون در ایران بالغ بر هفتادهزار مسجد احداث شده است. این تعداد مسجد وقتی مهم جلوه می‌کند که بدانیم تقریباً هیچ سازمان دیگری چنین تراکمی ندارد و فقط ممکن است مدارس ازاین‌نظر با مساجد برابری کنند. 2 ـ 1 ـ 1) بیان اهمیت مسئله‌ی تحقیق درحال‌حاضر، بعد از گذشت بیش از ربع قرن از انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی ایران، شاهد کمرنگ‌شدن نقش مساجد در جامعه هستیم. این بی‌رونقی حتی در زمینه‌ی رسالت اولیه‌ی مساجد، یعنی برگزاری آداب و آئین‌های نیایشی، هم محسوس است. به‌راستی مساجدی که بدان‌گونه پررنگ بوده‌اند و کارکردهای بسیاری داشته‌اند، چرا هم‌اکنون بدین‌گونه متروک گشته‌اند؟ آیا زندگی مدرن و پیچیده‌ی امروزی دیگر پذیرای مسجد نیست؟ آیا مسجد هم‌اکنون کارکردهای خود را در زندگی قرن بیست‌ویکم از دست داده است؟ اگر بخواهیم این سؤال را به‌صورت اساسی‌تر مطرح کنیم، باید پرسید آیا جوامع مسلمان میان «مظاهر تجدد» و «مظاهر زندگی دینی» یکی را باید انتخاب کنند؟ 3 ـ 1 ـ 1) بیان مسئله‌ی تحقیق این سؤالات و سؤالات بسیار دیگری وجود دارد که در ذهن هر فرد آگاهی جوانه می‌زند. حال، می‌خواهیم با رویکردی مدیریتی به پدیده‌ی مسجد بنگریم. وجود ظرفیت عظیمی چون هفتادهزار مسجد در کشور و انبوه منابعی که در اختیار دارند، نگاهی دقیق و موشکافانه را می‌طلبد. بنابراین، می‌کوشیم با موشکافی مسجد به‌عنوان سازمان داوطلبانه‌ی غیردولتی و غیرانتفاعی، از زاویه‌ی علم مدیریت، به این سؤالات پاسخ دهیم: 1 ـ مسجد در قالب سازمان داوطلبانه‌ی غیردولتی و غیرانتفاعی مذهبی، در جامعه‌ی کنونی ایران، چه کارکردهای مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟ 2 ـ مساجد موفق کنونی کدام یک از این نقش‌ها اجرا می‌کنند؟ 4 ـ 1 ـ 1) ابعاد مسئله‌ی تحقیق کارکردها و نحوه‌ی مدیریت مطلوب مسجد در قالب NGO در دو بعد شایسته‌ی طرح است: 1 ـ فعالیت‌های نیایشی؛ 2 ـ فعالیت‌های غیرنیایشی. 5 ـ 1 ـ 1) روش حل مسئله‌ی تحقیق در ابتدا، می‌کوشیم با مطالعه‌ی ادبیات نظری، مدل مفهومی کارکردها و نحوه‌ی مدیریت مطلوب مساجد را در قالب NGO طراحی کنیم. سپس، با روشی توصیفی، از نوع پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه)، این مسئله را بررسی می‌کنیم که مساجد موفق تهران، باتوجه‌به مدل به‌دست‌آمده، در چه وضعی قرار دارند. 6 ـ 1 ـ 1) نتایج حل مسئله‌ی تحقیق انتظار می‌رود با جواب به سؤالات این تحقیق، متولیان امور فرهنگی مذهبی در جامعه، با شناخت کارکردهای مطلوب مساجد اهمیت بیشتری داده و درانتقال تجربه دراین موارد بکوشیم. فصل دوم: ادبیات نظری تحقیق 1 ـ 2) تعریف مسجد «مسجد» اسم مکانی است که سجده در آن انجام می‌شود، یعنی محلی که خدا در آن عبادت می شود و «مساجد» جمع «مسجد» است. درحقیقت، مسجد مکانی است برای رازونیاز با خالق هستی و در فرهنگ اسلامی جایگاه رفیعی دارد. مسجد مکان ارشاد و تبلیغ مسائل، معارف و احکام اسلام است. مسجد خانه‌ی خدا و محل طرح مسائل دنیوی و اخروی مسلمانان است. نخستین مسجد را حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مدینه و در کنار خانه‌ی خود ساخت. زمین آن خوابگاه شتران بود و پیغمبر آن را از صاحبش خرید. سپس، خلفا و حاکمان و پادشاهان مساجد زیادی ساختند و در شکل ظاهری آن هم تغییرات وسیعی دادند. برای مثال، در پاره‌ای مساجد، سنت معماری ایرانی عصر ساسانی نیز لحاظ گشته است. نقاشی مذهبی و تصویر ائمه در اسلام مجاز نیست. درواقع، اسلام رسم تصویر انسان و به‌طورکلی موجودات زنده را بت‌پرستی می‌داند. ازاین‌رو، هیچ‌گونه تصویری در مساجد دیده نمی‌شود. در عوض، دیوارها و ایوان‌ها و منبرها و محراب‌ها با شکل‌های دیگری تزئین می‌شود؛ مانند ترسیم گیاه‌ها و صور هندسی و کوکبی‌شکل با نوشته‌های زیبا و پرنقش‌ونگار عربی آیات قرآن به خط کوفی، نسخ، ثلث و غیره. نام برخی از مساجد مهم عبارت است از: مسجدالاقصی، مسجدالحرام، مسجد قبا، مسجدالنبی، مسجد ایاصوفیا و مسجد گوهرشاد. 1 ـ 1 ـ 2) مسجد در قرآن در قرآن کریم، کلمه‌ی مسجد مجموعاً 28 بار ذکر شده است. بیشتر آیاتی که موضوع مسجد در آن‌ها مطرح گردیده است، درباره‌ی مسجد به‌معنای خاص هستند و صریحاً درباره‌ی موضوع عام مسجد سخنی به‌میان نیامده است. هرچند امکان بهره‌برداری از آن‌ها جهت آشنایی با مسجد و شرایط آن مسدود نیست. 2 ـ 1 ـ 2) تعریف مسجد در قرآن قرآن بحث لفظی درباره‌ی مسجد ندارد، بلکه تعریف مسجد در قرآن براساس برداشت از مفاهیم آیات مربوط به مسجد است. 1 ـ قرآن معبدهای قبل از اسلام را مسجد خوانده است، یعنی جایی که خدا در آنجا خوانده می‌شود. قرآن در به فرزندان حضرت آدم(علیه‌السلام) خطاب می‌کند: «زینت‌های خود را هنگام مسجدرفتن برگزینید» و خطاب به بنی‌اسرائیل می‌گوید «داخل مساجد می‌شوند چنان‌که اول بار داخل شدند». این آیات نشان می‌دهد که مسجد عبادتگاه است. 2 ـ قرآن برپایه‌ی عرف به مکانی مسجد می‌گوید که به اسم مسجد ساخته می‌شود؛ هر چند از همه‌ي اهداف عالیه‌ی مسجد تهی باشد و حتی نمازخواندن در آن ممنوع و حتی تخریب آن لازم باشد، مانند مسجد ضرار که قرآن با همین عبارت، یعنی «مسجد ضرار»، از آن یاد می‌کند. 3 ـ مسجد به‌معنای سجده‌گاه، اعضای هفتگانه‌ی سجده، نیز در قرآن آمده است. قرآن می‌فرماید: «به‌راستی که مساجد (سجده‌گاه‌ها) از آن خداست و کسی را با خدا نخوانید». بنابر قول مشهور، معنای این آیه مواضع سجده است. 4 ـ چهارمین تعریفی که از کلمه‌ی مسجد در قرآن به‌دست می‌آید، این است که مسجد به‌معنای همین مسجد معمولی و عرفی است. البته، گاهی به‌معنای مساجدی خاص، همچون مسجدالحرام و مسجدالنبی و مسجد قبا و گاهی به‌معنای عام آن، یعنی همین مساجدی که در عرف امروز معمول است، آمده است. 5 ـ مسجد به‌معنای بیوت (خانه‌های) پیامبران نیز در قرآن وارد شده است. 3 ـ 1 ـ 2) تعریف مسجد ازنظر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در تعریف مسجد ازنظر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نکته‌ای مهم به چشم می‌خورد و آن اینکه ایشان در معرفی مساجد ماهیت آن را بیان می‌کند و نه شکل و صورت آن را. بنابر تعریف پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) از مسجد، مسجد جایی است (یا جایی باید باشد) که شرافت حضور انبیا را دارد و اطلاق خانه بر آن صدق کند. فرهنگ پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) همان فرهنگ قرآنی است. پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در جای دیگری می‌فرماید: «همه‌ی زمین را برای من مسجد و طهور کردند». از این کلام پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) دو نکته را در می‌یابیم: یکی اینکه هر جا وضعیتی داشته باشد که با فرهنگ قرآن و سنت مطابقت کند (به‌عبارت‌دیگر، بتواند مجلس انبیا، روشن به نور الهی و خانه‌ی خدا باشد)، مسجد است. دوم، ایشان می‌گوید هم چون یهود نصاری نباشید که فقط‌وفقط معابد را محل عبادت می‌دانند . غرض از مسجد ملاقات با خداست، پس در هر جا این امکان فراهم شود، آنجا مسجد است. روایات بسیاری از پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) رسیده است که با معرفی مسجد درواقع اهل مسجد را هم معرفی می‌کند؛ برای مثال «مسجد خانه‌ی متقین است»، «انسان‌های مسجدی، مؤمن هستند». 3 ـ 2) تأثیر اسلام بر حیات اجتماعی مسلمانان جوامعی که اکنون به آن‌ها جوامع مدرن یا مدنی می‌گویند، حداکثر ظرف دو دهه‌ی اخیر به این دستاورد بشری دست یافته‌اند؛ اما اسلام به‌عنوان دینی مترقی و خاتم ادیان الهی، که برای رهنمون‌کردن بشر به سعادت ابدی و جاودان نازل شده است، از همان ابتدا هیچ‌گاه سعادت ابدی و اخروی انسان را از سعادت دنیوی و مادی وی تفکیک نکرده است. ازآنجاکه در نگاه اسلام «دنیا مزرعه‌ی آخرت است»، با ظهور خویش بذر مدنیت و تکامل دنیوی را نیز در جامعه‌ی بشری پراکند. دستورهای این دین الهی در قالب کتاب آسمانی و جاوید آن «قرآن» و راهنمایی‌های پیشوایان این دین در عرصه‌ی امور دنیوی نیز بسترهایی مناسب برای رشد و تکامل بشر برقرار کرد. در 1400 سال قبل که مدنیت در شبه‌جزیره‌ی عربستان به اندازه‌ای نبود که اقتضای ایجاد نهادهای مدنی کنونی را بکند، دین اسلام با تأکیدی چشم‌گیر بر ارزش تجمع و تأسیس نهادی به نام مسجد، این نیاز بشری را به بشر آن روزگار شناساند. برای مثال، ازجمله پدیده‌های اجتماعی که در اسلام بدان بسیار اهمیت داده شده است و اثری بسیار عمیق بر حیات بشری جوامع مسلمان داشته است، پدیده‌ی وقف است. از جمله پیامدهای مهم وسعت وقف و کثرت موقوفات، پی افکندن نهادهای تمدنی و مدنی بود. گرچه جامعه‌ی ما [جامعه‌ی ایرانی] به‌لحاظ سیاسی و فرهنگی مطلقاً فاقد عامل شهروندی بود، اما در جهت نهادهای تمدنی دیگر گام‌های بلندی برداشته شده بود. در زمانی که سراسر دنیای غرب در سلطه‌ی خشن و قرون وسطایی کلیسا بود و مظاهر تمدن و سازمان‌های اجتماعی امروز و نهادهایی مانند شهرداری، مراکز بهداشتی و سازمان‌های فرهنگی و غیره برای تخصیص خدمات عمومی نه در غرب و نه در سایر نقاط جهان وجود داشت، موقوفات و سازمان‌های اداره‌کننده‌ی آن به‌عنوان یک سازمان اجتماعی وسیع چنین خدماتی را... عرضه می‌کرد... . در کلیه‌ی شهرهای بزرگ و کوچک و روستاها و دهات دورافتاده، هزاران مدرسه، بیمارستان، تیمارستان، حمام عمومی، کاروان‌سرا، قنات، مسجد و حسینیه و غیره که از محل سرمایه‌ی عظیم موقوفات فراهم شده و یا اداره می‌شود، در اختیار مردم قرار می‌گرفت... هزاران پزشک، دانشمند و شاعر و فیلسوف به یمن این موقوفات برخاسته‌اند. همچنین، خداوند متعال در اکثر مواردی که می‌خواهد مؤمنان را به یاری خود دلگرم کند، گروه مؤمنان، گروه صابران و گروه متقین را شایسته‌ی همراهی خویش می‌داند: «أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقینَ» ، «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ» ، «أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنینَ» ، «إِنَّ اللَّهَ مَعَ الَّذینَ اتَّقَوْا وَ الَّذینَ هُمْ مُحْسِنُونَ». حتی، خداوند در بسیاری از آیات آنانی که اهل فلاح و رستگاری می‌داند را با ضمیر جمع معرفی می‌کند: «... اولئک المفلحون». در اسلام، بسیاری از امور عبادی، و از جمله مهم‌ترین آن‌ها «نماز»، اگر به‌صورت اجتماعی برگزار شوند، ارزش بسیار بیشتری دارند. همچنین، «پیامبر گرامی اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) بادیه‌نشینان عربی را که اسلام می‌آوردند از بازگشت به بادیه‌ها نهی می‌فرمودند و آنان را الزام به سکونت دائمی در محلی می‌نمودند». پیامبر اسلام(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه هدی(علیهم‌السلام) نیز با عنایت به همین اصول ارزشمند اسلام به تأسیس مسجد دست زدند. در آن روزگار و به‌اقتضای وضعیت زمانی و مکانی، ایشان مسجد را محل اجرای بسیاری از امور اجتماعی کردند. انواع فعالیت‌های مربوط به آموزش، امور قضایی، مشاوره، حل اختلاف، مراسم و جشن‌ها، ارتباطات عمومی، حرکت سیاسی، پرکردن اوقات فراغت، خدمات اجتماعی و رفاهی، تعاون، امور دفاعی و مانند آن‌ها در طول دوران‌های گوناگون جوامع اسلامی در چارچوب مساجد انجام می‌شده‌اند. 4 ـ 2) اهمیت و نقش مسجد از دیدگاه اسلام دین اسلام هیچ‌گاه (نه در آیات قرآن کریم و نه در احادیث نبوی و روایات معتبر) برای مساجد خط‌مشی تعیین نکرده است، بلکه صرفاً به تعیین اصولی کلی در باب فعالیت‌های قابل‌اجرا در مساجد بسنده کرده است. هر مسجدی که این اصول را رعایت کند، در اجرای هر فعالیت و ایفای هر نقشی اختیار کامل دارد؛ یعنی تعیین خط‌مشی بر عهده‌ی مؤمنان مسجد است. درحقیقت، با رعایت این اصول، هر فعالیتی در مسجد عبادت محسوب می‌گردد. این اصول همان‌هاست که پیش از این گفتیم. طبق نگرش توحیدی، به هر مکانی که در آن این اصول نقض نشود و فعالیت الهی داشته باشد، اطلاق «مسجد» جایز است. با این نگرش، «مسجد» نه کالبدی فیزیکی که تفکر، نگرش، فرهنگ و جهان‌بینی است و باید آن را در افراد بشر جستجو کرد. به‌همین‌سبب، خداوند در قرآن کریم بر بانیان مسجد تأکید فراوانی می‌کند و لازمه‌ی تولیت مسجد را ایمان به مبدأ و معاد و خلوص در نیت و تقوا می‌داند. قرآن کریم در آیاتی متعدد بر عمران و آبادانی مساجد تأکید می‌کند و آبادکنندگان مساجد را ایمان‌آورندگان به خدا و قیامت معرفی می‌کند. البته، ازسوی‌دیگر، در احادیث و روایات بسیاری بر پرهیز از تجمل در مساجد تأکید فراوان شده است، به‌نحوی که مساجد دارای زرق‌وبرق فراوان را (ازآنجاکه مانع اشتغال مؤمنان به یاد خدا می‌گردند) از نشانه‌های آخرالزمان به حساب آورده‌اند. پیامبر(صل‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره می‌فرماید: «ای سلمان در آخرالزمان مساجد مانند کلیساها آذین‌بندی می‌شوند و قرآن‌ها را زینت کنند و مناره‌ها بلند می‌گردد و صف نمازگزاران فراوان می‌شود که با دل‌های پر از کینه و زبان‌های چندگونه گرد آیند». با تفکر در آیات و روایات مذکور می‌توان به عمق دیدگاه انسان‌گرایانه‌ی اسلام پی‌برد. مراد خداوند از آبادانی مساجد «آبادانی معنوی» است. اگر کلمه‌ی «زینت» در آیه‌ی «خُذُوا زینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» را فقط زینت‌های ظاهری ندانیم و توانایی‌ها، قابلیت‌ها، استعدادها و هنرها و در بعدی دیگر نیازهای متعالی انسان را نیز جزئی از زینت وی به‌حساب آوریم، می‌توانیم استنباط کنیم که مراد قرآن از مساجد آباد، مساجدی است که محل رفت‌وآمد مؤمنان و انسان‌هایی توانا و دانا است. ایشان از این توانایی و دانایی خویش در راه نیل به قرب خداوند، حول محور مسجد، استفاده می‌کنند و به دیگر برادران و خواهران دینی خویش نیز کمک می‌کنند. این نظر از آنجا تقویت می‌گردد که «در تاریخ صدر اسلام، مسجد انحصار به هیچ دسته و گروه خاصی نداشت و حتی ملحدان، در کمال آزادی و امنیت، در آنجا حضور می‌یافتند و به مناظره می‌پرداختند». مساجد در دوره‌های رونق خویش، همچون سازمانی غیردولتی غیرانتفاعی به ایفای نقش در جامعه‌ی اسلامی پرداخته است. 5 ـ 2) کارکردهای مساجد در طول تاریخ واژه‌ی «کارکرد در ادبیات علم جامعه‌شناسی به‌معنای نقش یا اثری است که هر پدیده در زنجیره‌ی پدیده‌هایی که با آن‌ها مرتبط است باقی می‌گذارد. یک رشته‌ی کنش اجتماعی منظم کارکرد اجتماعی نامیده می‌شوند». باید توجه کرد که این تعریف از «کارکرد» تعریفی جامعه‌شناختی از ترجمه‌ی کلمه‌ی «Function» است. همین واژه در ادبیات علم مدیریت نیز استفاده می‌شود، اما معنای بسیار محدودتری در قیاس با علم جامعه‌شناسی دارد. دانشمندان مدیریت این واژه را مترادف «فعالیت» یا حتی «وظیفه» برای هر بخش سازمانی دانسته‌اند. اگر بخواهیم در ادبیات علم مدیریت اصطلاحی هم‌ارز با واژه‌ی «Function» در علوم اجتماعی بیابیم، شاید مناسب‌ترین اصطلاح، واژه‌ی «Mission» باشد که به رسالت ترجمه می‌شود. هرچند کارکرد ابتدایی و اصلی مسجد کارکرد نیایشی آن بوده است، اما به‌هیچ‌وجه این کارکرد یگانه کارکرد مساجد نبوده است. همان‌گونه که گفتیم در بسیاری از دستورهای اسلام، روح جمعی و عبادت گروهی اهمیت فراوانی دارد و یکی از دلایلی که در مسجد فقط امور عبادی انجام نمی‌شده است، تعریف اسلام از عبادت می‌باشد. اسلام هر عملی را که با قصد قربت به خداوند متعال انجام گیرد، عبادت برمی‌شمارد. با این پیش زمینه و همچنین با تأسی از سیره و سنت نبوی، مساجد توانستند در زمینه‌های بسیاری در جوامع اسلامی نقش ایفا و خلاء وجودی بسیاری از نهادها را پر کنند. 1 ـ 5 ـ 2) کارکرد نیایشی خداوند هدف خلقت انسان را عبادت می‌داند و بهترین مکان برای این کار مسجد است. از عبارت «أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ» در آیه‌ی کریم قرآنی «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ...» استفاده می‌شود که مساجد محل عبادت و پرستش الهی است. مسجد شریف‌ترین مکان برای خضوع و سجده بر درگاه الهی و از خود گذشتن و به خدا رسیدن است. ازجمله عبادات در مسجد نماز بزرگ جمعه است که عبادت سیاسی مسلمانان است. ازاین‌رو، مسلمانان هر هفته جمع می‌شوند و در عین نیایش با خدا دربرابر دشمنان دینی نیز اعلان آمادگی می‌کنند. نماز در مسجد آن‌قدر ارزش دارد که حتی انتظار در مسجد برای برپایی نماز نیز عبادت است. رسول خدا(صلی‌الله‌علیه‌وآله) دراین‌باره می‌فرماید: «نشستن در مسجد برای انتظار نماز عبادات است، مادامی که حدثی از او سر نزند. عده‌ای پرسیدند ای رسول خدا حدث چیست؟ فرمود: غیبت‌کردن». از دیگر عباداتی که در مسجد انجام می‌گیرد دعا و مناجات است. ازاین‌رو، به‌خصوص بعد از انقلاب اسلامی، خواندن دعاهایی چون کمیل، توسل، ندبه و نظایر آن رونق بیشتری یافت. اعتکاف، عزاداری برای اهل بیت(علیهم‌السلام) و سخنرانی‌های دینی و اخلاقی از دیگر اعمال عبادی مسجد است. 2 ـ 5 ـ 2) کارکردهای آموزشی بعد از کارکرد نیایشی، قوی‌ترین کارکرد مسجد، در طول تاریخ، کارکرد آموزشی آن بوده است. این کارکرد، به‌ویژه قبل از پیدایی نهادهای مدرن، بسیار پررنگ بود، به‌گونه‌ای‌که در اکثر جوامع مسلمان مجموعه‌ی تعلیم‌وتربیت حول محور مسجد شکل گرفته بود. رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌فرماید: «هر نشستی در مسجد بیهوده است، مگراینکه برای سه کار باشد: خواندن قرآن، ذکر خدا، سؤال از علم و دانش». پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مسجد خویش آیه‌های قرآن، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می‌داد. تا آغاز قرن چهارم اسلامی، غالباً مساجد در غیر اوقات نماز حکم مدارس را داشت و بعداً مراکز آموزشی صورت خاصی به خود گرفت. بسیاری از بزرگان علم و دانش دانش‌آموختگان حلقه‌ی درس کلاس‌هایی بودند که در مساجد برگزار می‌شد. حتی بعدها که مراکز تحصیلی از مساجد به مدارس منتقل شد، مدارس در جنب مساجد ساخته می‌شد و ازاین‌طریق پیوند ناگسستنی دین و علم به نمایش گذاشته می‌شد. آری، مسجد همواره آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی بوده است. ازاین‌رو، مسجدی که امروز نقش مؤثر خود را در زمینه‌های فرهنگی و آموزشی ایفا نکند، درحقیقت از ادای بخشی مهم از رسالت خود بازمانده است. از دل چنین تلاش‌هایی علوم بسیاری از منابع اسلامی سرچشمه گرفت؛ علومی چون فقه، اصول، کلام و فلسفه‌ی اسلامی. نقطه‌ی عطف در ایفای نقش آموزشی مسجد در دوران زندگانی دو امام شیعیان رخ داد، یعنی در زمان امام محمد باقر و امام جعفر صادق(علیهم‌السلام). این دو امام با اغتنام از فرصت به‌دست‌آمده در کشاکش تحولات سیاسی بین امویان و عباسیان، شاگردان بسیاری پرورش دادند. این دو امام بزرگوار پدیدآورنده‌ی طبقه‌ای جدید هستند به‌نام طبقه‌ی علمای اسلام. مساجد از رهگذر کارکرد آموزشی خویش سهمی بسیار مهم در فرهنگ و تمدن اسلامی ایفا کردند. با غنی‌ترشدن علوم اسلامی و تخصصی‌شدن آن‌ها، آموزش تخصصی علوم اسلامی به مدارس منتقل شد. در دوران معاصر، با شکل‌گیری دولت و ملت‌های جدید در جوامع اسلامی یا تحول در ساختار حکومتی ملت‌های کهن، حکومت‌ها به تأسیس نهادهای آموزشی جدید پرداختند. این امر خودبه‌خود برآموزش در مدارس و مساجد تأثیر گذارد. دو واقعیت نیز در این میان خودنمایی کرد: توسعه‌ی اقتصادی (البته نیاز به نیروهای متخصصی که آموزش سنتی نمی‌توانست چنین محصولاتی داشته باشد) و تحولات اجتماعی ناشی از تماس با غرب (ظهور نقش‌های جدید که آموزش‌های تازه‌ای می‌طلبید). در این نظام آموزشی جدید، حتی آموزش‌های دینی تاحد تعلیمات دانشگاه پیش‌بینی شد تا مجموعه‌ی آموزش‌های سنتی ناکارکرد شوند. عاملی که باعث تداوم آموزش سنتی می‌شد آن بود که تبلیغ و دعوت دینی به نیروهای آموزش دیدهای نیاز داشت که نهادهایی مثل وقف یا تمهیداتی مثل خمس هزینه‌های آن را تأمین می‌کرد و مستقل از دولت بودند. 3 ـ 5 ـ 2) کارکرد اجتماعی در صدر اسلام، مسلمانان در این مکان جمع می‌شدند، مشکلات اجتماعی را بررسی می‌کردند و برای رفع آن می‌کوشیدند. آنان درباره‌ی مصالح اسلام و مسلمانان مشورت می‌کردند. امروز هم باید مسجد خانه‌ی آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چاره‌اندیشی برای رفع آن‌ها باشد. امام خمینی(قدس‌سره) دراین‌باره می‌فرماید: این مسجدالحرام و مساجد در زمان رسول اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) مرکز جنگ‌ها و سیاست‌ها و مرکز امور اجتماعی و سیاسی بوده. این‌طور نبوده است که در مسجد پیغمبر، همان مسائل عبادی نماز و روزه باشد؛ مسائل سیاسی‌اش بیشتر بوده. اسلام می‌خواهد که مردم آگاهانه برای مصالح خودشان و برای مصالح مسلمین در آنجا فعالیت کنند. طبق آموزه‌های اسلام، هر عملی که به قصد قربت انجام گیرد، عبادت است؛ بنابراین مجوز فعالیت‌های زیادی را داریم که می‌توانیم در مسجد انجام دهیم. به‌ویژه، هنگامی که نهادهای دیگر جامعه کارکردهای خود را به‌درستی انجام ندهند، مسجد می‌تواند محلی برای رتق‌وفتق امور مسلمانان باشد. در جوامعی که کارکردهای اجتماعی مساجد غلبه پیدا می‌کنند یا کارکردهای اجتماعی هم‌عرض با کارکرد نیایشی جلوه‌گر است، مسجد مرکزیت بیشتری پیدا می‌کند و در مناطق مسکونی، در مرکز منطقه واقع می‌شود. این مساجد به‌نحو مشارکتی اداره می‌شوند و انواع فعالیت‌های آن‌ها براساس همکاری افرادی است که ارتباط بیشتری با مسجد دارند. مدرنیته و فرآیند نوسازی این کارکرد مسجد را نیز با مشکل مواجه کرده است. نوسازی در پی آن است که بخشی عمده از کارکردهای اجتماعی مسجد را به نهادهای عرفی تبدیل کند و مسجد صرفاً کارکردی نیایشی داشته باشد. البته، این امر از مخالفت بنیادی نوسازی و تجدد با دین ناشی نمی‌شود، بلکه اصولاً نوسازی درجهت راه‌اندازی نهادهای تخصصی برای پاسخ‌دادن مداوم و بهینه به نیازهای مردم است. بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد به‌گونه‌ای هستند که در چشم جامعه ضروری نمی‌نمایند؛ لذا حتی اگر مسجد بخواهد نقش اجتماعی مستقیم داشته باشد، باید کارکرد کنونی خود را تغییر دهد و مسئولان مسجد باید بدانند رقیبان دیگری نیز دارند که کاری مشابه را انجام می‌دهند. برای مثال، اگر مساجد بخواهند به امور فقیران و درماندگان رسیدگی کنند، متوجه خواهند شد که نهادهای خدمات‌دهنده‌ی دیگری نیز وجود دارند و آن‌ها با کار تخصصی و رقابت و همکاری با دیگر نهادها می‌توانند در این عرصه باقی بمانند. 4 ـ 5 ـ 2) کارکرد سیاسی در تاریخ اسلام (به‌جز مقطع صدر اسلام)، نقش سیاسی مساجد بیشتر غیرمستقیم بوده است. در روزگار جدید و با پیشگامی رهبران دینی در جوامع اسلامی، این کارکرد پررنگ‌تر شد. مصلحینی چون سیدجمال الدین اسدآبادی، حسن البنّا، محمد عبده و علامه اقبال لاهوری از مسجد به‌عنوان پایگاهی برای آغاز جنبش‌های سیاسی اصلاحی در قرون اخیر استفاده کردند. این رفتارها ابتدا در چارچوب دعوت و تعاون اسلامی آغاز می‌شده است (جلسات تفسیر قرآن، بیان احکام اسلام، بزرگداشت اولیای دین، ذکر وقایع تاریخی مربوط به دین، ذکر مشکلات و مصائب مسلمانان در اقصی نقاط عالم و جزِ آن)، ولی به‌سبب فقدان مجراهای سیاسی برای ظهور دغدغه‌ها و تمایلات دینی، خود مسجد به‌نوعی پایگاه سیاسی تبدیل می‌شده است. در مقایسه‌با دیگر ادیان، اسلام ظرفیت بیشتری برای کار سیاسی دارد، به‌ویژه باتوجه‌به چنین احادیثی: «من اصبح و لم یهتم بامور المسلمین فلیس بمسلم». ازنظر تاریخی نیز می‌دانیم که پیامبر اسلام(صل‌الله‌علیه‌وآله) نخستین مسجد را در مدینه و نزدیک به خانه‌ی خویش ساخت و آن را مرکزی برای اداره‌ی امور سیاسی و مباحث و جدال‌ها قرار داد. با گسترده‌ترشدن قلمرو فعالیت دولت در دوران معاصر از سویی و پیدانشدن نهادها و مجراهای به‌رسمیت‌شناخته‌شده برای اجرای فعالیت‌های سیاسی ازسوی‌دیگر، فعالیت‌های سنتی مساجد چون تعلیم و ترتبیت اسلامی، دعوت اسلامی، اصلاح اجتماعی و تعاون اجتماعی نیز اکنون سیاسی شمرده می‌شوند. حکومت‌ها در برخورد با این فعالیت‌ها تلاش دارند تاآنجاکه این فعالیت‌ها سعی در ایجاد اختلال در فعالیت‌های دولتی ندارند و مخصوصاً نهاد حاکمیت را دچار چالش مشروعیت نمی‌کنند، از در مماشات وارد گردند. اما تزریق سیاست به مسجد این مرکز را به چهار شکل ممکن درآورده است: 1 ـ مرکز حزبی؛ 2 ـ دار النّدوه (محل مشورت)؛ 3 ـ پارلمان محله؛ 4 ـ خانه‌ی شهروند. از چهار شکل مطرح‌شده، مساجد در طول تاریخ جهان اسلام و نیز در دوران معاصر کمتر از همه به صورت مراکز برای گروه های خاص سیاسی درآمده‌اند. علت این امر وجود اصل فراگیری و انحصاری‌نبودن فعالیت در مساجد است. همچنین، غیر از صدر اسلام، به‌علت شکل‌گیری دارالاماره‌ها مساجد کمتر مرکز تشکیل شوراهای مسلمانان در امور عمومی خویش بوده‌اند؛ زیرا در کل حکومت‌ها در جوامع مسلمان به‌صورت استبدادی بوده‌اند و مشارکت سیاسی توده‌ها را بر نمی‌تافته‌اند. اما دو شکل دیگر، یعنی خانه‌ی شهروند یا پارلمان محله، در مساجد جاری بوده و هستند. نقش سیاسی مسجد را باید عمدتاً در نقش اجتماعی و مدنی آن‌ جستجو کرد؛ آنجاکه نقش اجتماعی و مدنی مفهوم سیاسی پیدا می‌کند، مسجد سیاسی می‌شود و آنجاکه کارکردهای اجتماعی مستقل از سیاست جاری پنداشته می‌شود، مسجد نیز کمتر سیاسی می‌شود. 1 ـ 4 ـ 5 ـ 2) مسجد و انقلاب اسلامی ازجمله موفق‌ترین حرکت‌های سیاسی در چند دهه‌ی اخیر، انقلاب اسلامی ایران است. این انقلاب وجوه تمایز فراوانی با دیگر انقلاب‌ها دارد و ازجمله‌ی آن‌ها تمایز پایگاه دینی این انقلاب در عصر گریز از ایدئولوژی‌های آسمانی است.مساجد به‌عنوان فراگیرترین مرکز دینی در اسلام، در این انقلاب نقشی حساس داشتند. امام خمینی(قدس‌سره) فرمودند: این انقلاب به تأسی از سنت اسلامی در عصر پیامبر است که اعتقادی خاص به اجتماع میان سیاست و اسلام، حول محور مساجد، داشتند. امام امت در سال‌های قبل، یعنی در همان ایامی که از سوی حکومت شاه تبعید شدند، در نخستین نطق خود در نجف، در مسجد شیخ انصاری و در حضور بسیاری از علما و فضلا، چنین گفتند: اسلام سیاست دارد، برنامه‌ی اداره‌ی امور مملکت دارد، ممالک بزرگ را اداره می‌کند. بر رؤسای جمهور، سلاطین و دول اسلامی است که اسلام را به عالم معرفی کنند تا مسیحی‌ها خیال نکنند که اسلام چون مسیحیت است و مسجد مثل کلیساست. وقتی نماز در مسجد برپا می‌شد، تکلیف معین می‌کردند. در مسجد، شالوده‌ی جنگ ریخته می‌شد. در مسجد تدبیر اداره‌ی ممالک می‌شد. کلیسا فقط برای عبادت و نزدیکی به خدا علی زعمهم است، لکن مسجد مسلمین در زمان رسول خدا و در زمان خلفایی که بودند، مرکز سیاست اسلام بود. در زمان رسول خدا، در زمان حضرت امیرالمؤمنین و در زمان دیگران، در روز جمعه در خطبه‌ی جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ‌ها و مربوط به سیاست مدن مطرح می‌شد. در فرایند انقلاب اسلامی، آغاز تظاهرات میلیونی مردم از مسجد و پایان آن نیز مسجد بود. روشنگری و هدایت آنان در مسیر مبارزه در مسجد انجام می‌گرفت. جلسات مخفیانه و طرح و برنامه‌ریزی گروه‌های مقاومت در مسجد برگزار می‌شد. خطابه‌های آتشین وعّاظ و خطبا در تحریک مردم برای فتح خاکریزهای حکومت شاه، پیوسته در مساجد استمرار داشت. وحدت امت اسلامی که عمده‌ترین عامل پیروزی انقلاب بود، در مساجد معنا و مفهوم یافت. مسجد بی‌آنکه نیازمند ثبت‌نام، حوزه‌بندی، اجبار، اکراه و این قبیل امور باشد، که نوعاً در دسته‌های سیاسی و گروهی وجود دارد، به تجهیز میلیون‌ها مؤمن معتقد می‌پرداخت. در انقلاب اسلامی، علاوه بر همه‌ی ویژگی‌ها، مسجد یک ویژگی منحصربه‌فرد داشت که همه‌ی نقش‌آفرینی‌های خود را مدیون آن است و آن ماهیت تشیع است. مساجد شیعیان به لحاظ نداشتن وابستگی مادی و معنوی به حکومت‌ها، همواره توانسته است بدون‌هیچ‌گونه ملاحظه‌کاری و احتیاط‌پیشگی‌ای، با فساد قدرت‌های حاکم درافتد. باتوجه‌به اینکه همه‌ی امور مساجد به دست مردم و با اعانات مسلمانان و وجوهات شرعیه‌ی آنان اداره می‌شود، خود آنان نیز حافظان اصلی آن هستند و فریادهای حق‌طلبانه‌ی خود را از این مراکز به گوش دیگران می‌رسانند. ائمه‌ی مساجد که در حوزه‌های علمیه‌ی شیعی تربیت شده و خود را به قدرت‌های فاسد نفروخته‌اند، عهده‌دار مسئولیت مساجد می‌شوند. لذا، هر حرکتی که از مسجد آغاز می‌شود، ازیک‌سو رنگ دینی و الهی و ازسوی‌دیگر بعدی مردمی دارد و این دو عامل بقای نهضت‌ها و حرکت‌هایند. 6 ـ 2) چالش‌های مساجد در دوران معاصر چالش‌های امروزی مسجد بازتابی است از مشکل‌های جامعه‌ای درحال‌توسعه و شرقی که در تنگنای انتخاب میان سنت و تجدد است. سنت غنی و اصیل اسلامی بعد از آنکه تطور و تغیر جدید از نوزایی باز ماند و حتی در برخی مناطق ضدنوزایی شناخته شد و در مقابل تجدد غربی خلع سلاح گردید. مشکل بین سنت و تجدد در جامعه‌ی ایرانی، از تردید در انتخاب میان نگرش آسمانی به جهان هستی و نگاه زمینی بدان برمی‌خیزد. چند صباحی است که جامعه‌ی ایران بر سر دو راهی عظیمی قرار دارد. متأسفانه، در این چند صباح، گاه راه‌حل‌های افراطی و تفریطی برگزیده شده است، یعنی گاه همه‌ی تجربیات بشری به‌دست‌آمده از تجدد انکار شده است و گاه، عقبه‌ی تاریخی و فرهنگی جامعه سنتی و اسلامی فراموش و له‌له‌زنان به‌سمت تجدد (یا بهتر بگوییم: پوسته‌ی بیرونی تجدد) گام برداشته شده است. درحال‌حاضر، وضع جامعه‌ی ایرانی تاحدودی التقاطی است و رفتارهای ایرانی نه در قالب سنت می‌گنجد و نه در چارچوب تجدد. دراین‌میان، مساجد هم سرگردان گشته‌اند. ازآنجاکه در جهان دهکده‌شده‌ی امروزی، استفاده از تجربیات فکری بشری حاصل از مدرنیسم اجتناب‌ناپذیر است، به‌ظاهر بسیاری از کارکردهای مسجد از دست رفته است و ازسوی‌دیگر، چسبیدن به برخی از مظاهر تحریف‌شده‌ی سنت هم گره از کار فروبسته‌ی آن باز نمی‌کند. بنابراین، مسجد باید راهی نو بیابد که این تعارض را حل کند. الف) هویت دینی اعتقادی اگر از هویت دینی اعتقادی انتظار اعتقاد به‌معنای حقیقی و راستین آن را داشته باشیم، باید بگوییم که این هویت اعتقادی در هنگامه‌ی تولد ادیان به‌وجود می‌آید؛ زیرا در این دوره اولاً سطح اعتقاد با سطح دانش برابر است و در نتیجه اعتقاد به دین بر اعتقادات ضددینی و غیردینی پیروز می شود. ثانیاً، در این پیروزی هیچ امر تأثیرگذار، کاتالیزور و تسریع‌‌گر بیرونی‌ای وجود ندارد. درحقیقت، نه آئین و عرف به‌طور پنهانی دین را اجبار می‌کنند و نه دولت و قدرت. اما، پس از تولد اعتقاد (ازجمله اعتقادات دینی)، به‌تدریج دفاع از آن اعتقاد به کاری ارتجاعی بدل می‌شود. مقصود ما از ارتجاع در اینجا نسبتی است که آن اعتقاد با رقیبان خود می‌یابد. او در مصاف با رقیبان خود چنان می‌کند که رقیبان دیروز با او می‌کردند و حتی در وضعیت بحرانی، با رقیبان درونی خود بدتر از رقیبان بیرون خود عمل می‌کند. یعنی، بازتولیدکنندگان اعتقادات دینی را از خود می‌راند؛ زیرا به‌تدریج در سطوح عالی اعتقاد مذکور، طبقه‌ای از نخبگان حوزه‌ی قدرت یا معرفت شکل می‌گیرند که بازتولید اعتقاد دینی را در حکم کفر یا طغیان می‌شمارند و درنتیجه «ایدئولوژی» به ضد «ایدئولوژی» تبدیل می‌شود، از حرکت باز می‌ایستد و دیگران را هم متوقف می‌کند. در چنین وضعی، حفظ هویت دینی موجود جامعه، شرط بقای حاکمیت دینی موجود است و برخلاف وضعیت تأسیس ایدئولوژی، ترویج ایدئولوژی کاتالیزور حکومتی دارد و اعتقاد نه حول دانش که حول قدرت شکل می‌گیرد. شاید تفاوت مسجد فعال در زمان انقلاب و هنگام جنگ درمقایسه‌با برخی مساجد کنونی از چنین علتی ناشی بشود. ب) هویت دینی ایمانی هویت دینی ایمانی بیش از هر چیز با «فردیت» انسان‌ها تناسب دارد و محصور در زمان و مکان خاصی نیست. این نوع هویت در هر زمانی، امکان بروز می‌یابد و درعین‌حال کمترین اثر را از زمان می‌یابد؛ زیرا عوامل مقوم خود را از خارج دین نمی‌جوید. دانش، قدرت، عرف و آئین هیچ‌یک یگانه عامل ایجاد هویت ایمانی نیست. البته، ایمان با هریک از آن‌ها نسبت‌هایی دارد، اما دربند آن‌ها نیست. دخول دین‌داران و دین‌باوران به حوزه‌ی ایمان از مصدر جامعه (مانند دین آئینی) یا دولت (مانند دین اعتقادی، در مرحله‌ی ثانویه) نیست؛ بلکه هر فرد منفرداً و پرسش‌گرانه وارد عرصه‌ی دین می‌شود و احیاناً به ایمان می‌رسد. ازاین‌لحاظ، تاحدودی شبیه هویت دینی اعتقادی در مرحله‌ی اولیه (تأسیس اعتقاد) است؛ اما برخلاف هویت دینی اعتقادی، توافق دین‌داران در هویت دینی ایمانی با دین توافقی اجمالی است، نه تفصیلی. این توافق بر سر مبدأ و معاد است، نه بر سر مسیر و طریق. هویت دینی ایمانی چون با میل زاده می‌شود و چون از فرد به جامعه حرکت می‌کند، نه از جامعه یا دولت به فرد، سیری صددرصد طبیعی دارد. در جامعه‌ای که چنین هویتی زاده شود، نیازی به ممیزی عوامل ضدمذهب نیست. بنابراین، به‌طورطبیعی، «ایدئولوژی دینی» نیز به صور ارتجاعی ایدئولوژی (هویت دینی اعتقادی) تبدیل نمی‌شود. هویت دینی ایمانی دیرپاترین و پویاترین نوع هویت دینی است. پویایی نهفته در چنین رویکردی به دین و توسعه می‌تواند برای جامعه‌ی درحال‌توسعه‌ی ایران، مدلی بومی از توسعه را به ارمغان آورد. بنابراین، ما نیز مدل مطلوب کارکرد (رسالت) مساجد را باتوجه‌به این رویکرد دینی مطرح خواهیم کرد. مساجد کنونی در جامعه، به‌علت محدودنبودن عملکردشان، در هریک از ابعاد سطح اعتقاد دینی و سطح رفتار دینی، اغلب در حیطه‌ی دایره‌ی مشخص شده قرار می‌گیرند. علت این امر نیز به میزان آگاهی نهفته در افکار عمومی جامعه، بر اثر تکرار مداوم مدل «فرآیند بروز چالش‌ها»، ارتباط دارد. افکار عمومی جامعه در برابر متغیر مداخله‌گر در مدل «فرآنید بروز چالش‌ها» حساس شده‌اند و در پی راهکاری برای خروج از این فرآیند هستند. این وضع علامتی است برای وجود آمادگی برای تغییر در جامعه، در مسائل مربوط به حوزه‌ی دین و مراکز دینی، که برنامه‌ریزان جامعه باید از این فرصت استفاده کنند و جامعه را به امر مطلوب نزدیک کنند. 8 ـ 2) مدل کارکرد مطلوب مسجد به‌عنوان نهاد غیر دولتی باتوجه‌به به آنچه گفتیم، مدل مطلوب مسجد به‌عنوان سازمان غیردولتی، بر مبنای مدل مدیریت استراتژیک، شایان طراحی است. بر مبنای این مدل، مسجد، نهاد غیر دولتی است و در هر منطقه‌ی جغرافیایی (مسکونی، تجاری، فرهنگی و غیره) طبق نیازسنجی و امکان‌سنجی از اجتماع دین‌داران و به‌صورت داوطلبانه به‌وجود می‌آید. مسجد مطلوب براساس هویت دینی مبتنی بر ایمان است و چنین مسجدی دارای این کارکرد است که به تعالی انسان‌ها کمک می‌کند. مطابق با نظریه‌ی سلسله‌مراتب نیازهای مازلو، «رسالت» مسجد به برآورده‌شدن نیازهای طبقه‌ی «خودشکوفایی» کمک می‌کند. این نیاز خودشکوفایی در دو بعد قابل بسط است: الف) در بُعد اعمال نیایشی در بُعد نیایشی که یکی از جنبه‌‌های بسیار مهم نیاز خودشکوفایی است، مسجد باید به «شکل‌گیری هویت دینی مبتنی بر ایمان در جامعه» کمک کند. مسجد با ایجاد بستر مشارکتی و فراهم‌کردن آزادی لازم برای طرح هر نوع پرسشی درباره‌ی دین، برای حل مشکلات دین‌داری در دنیای معاصر می‌کوشد. این چالش‌ها برای مساجد ازطرفی «تهدید» محسوب می‌گردند، اما ازطرف‌دیگر، به‌سبب‌آنکه زمینه را برای ایجاد هویت ایمانی فراهم می‌کنند، «فرصت» تلقی می‌شوند. تهدید اصلی برای مسجد، تبلیغ و گسترش هویت دینی آئینی ازسوی بعضی تریبون‌هاست که دین را از ماهیت غنی خویش تهی می‌سازد و آن را مختص به بعضی ایام و مناسبت‌ها می‌گرداند. مهم‌ترین نقطه‌ی قوت مسجد این است یگانه پایگاه دینی اسلام در جامعه است و می‌تواند هویت دینی جامعه را شکل دهد. باید دانست که انزوای کنونی مساجد به‌علت قدرت رقبایی چون تلویزیون نیست، بلکه ‌به‌سبب فقدان استفاده‌ی بهینه‌ی مساجد از چنین نقطه‌ی قوتی است. ایجاد بستر مناسب برای پاسخ‌گویی به چالش‌های طرح‌شده در برابر دین و دین‌داری و همچنین رعایت اصول «مشتری‌مداری» نقطه‌ی «قوت» مسجد به‌عنوان نهاد غیر دولتی را تقویت خواهند کرد. اطلاعات ناقص ائمه‌ی جماعات از مسائل روز یا بدتر از آن طرد و انکار طرح‌کنندگان سؤالات مسجد را از زسیدن به هدف دور می‌کند. ب) در بُعد فعالیت‌های غیر نیایشی در بُعد فعالیت‌های غیر نیایشی، باز هم مبتنی بر بستری مشارکتی و آزادی‌گرایانه، اعضای داوطلبانه‌ی مسجد در قالب مدل مدیریت استراتژیک، به هر نوع فعالیتی دست می‌زنند که به «تعالی» اعضای سازمان کمک کند. سازمان با شناسایی توانایی‌های اعضای خود، زمینه را برای ارضای این نیازها، ازطریق فعالیت‌های دواطلبانه، فراهم می‌سازد. دراین‌زمینه، به برخی از «نقاط قوت» مسجد اشاره می‌شود: ـ پایگاه دینی‌بودن مسجد؛ ـ «عبادت» شمرده‌شدن این نوع فعالیت‌ها در قالب مسجد از طرف دین؛ ـ وجود آمادگی در اغلب افرد جامعه برای اجرای خدمات داوطلبانه در مسجد. برای دستیاببی به اهداف «سازمان مسجد»، مسجد و دست‌اندکاران آن باید بکوشند این «نقاط ضعف» را اصلاح کنند: ـ فقدان جامع‌نگری در فعالیت‌های جانبی مسجد؛ ـ ناآگاهی دست‌اندکاران مسجد به اصول مدیریت و رهبری؛ ـ ناآگاهی دست‌اندرکاران مسجد به تغییرات محیطی؛ ـ مشارکت‌ندادن اعضا در نیازسنجی، برنامه‌ریزی، اجرا، ارزش‌یابی و غیره؛ ـ عدم رعایت اصول مشتری‌مداری؛ ـ فقدان ارتباط شبکه‌ای میان مساجد و در بعضی موارد رقابت میان مساجد. فصل سوم: متدولوژی تحقیق در این تحقیق سعی بر آن است تا ازطریق توصیفی و به روش پیمایشی به این سؤال پاسخ دهیم: مساجد کنونی موفق از لحاظ مدل نظری کارکردهای (رسالت‌های) هر مسجد موفق، در دو بُعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیرنیایشی، در چه وضعی قرار دارند؟ 1 ـ 3) جامعه‌ی آماری تحقیق جامعه‌ی آماری این تحقیق مساجد موفق تهران، در سال 1383 است. مساجد موفق در این تحقیق عبارت‌اند از مساجدی که از نظر «مرکز رسیدگی به امور مساجد» در تهران مسجد موفق شناخته می‌شوند. 2 ـ 3) نمونه‌ی آماری تحقیق نمونه‌ی آماری این تحقیق نیز عبارت‌است از ده مسجد انتخابی از میان این مساجد موفق. البته، کوشیدیم که نمونه‌ی آماری به‌صورت خوشه‌ای باشد، به‌نحوی‌که دو مسجد در هر منطقه‌ی شمال، جنوب، شرق، غرب و مرکز تهران بررسی شود. از مساجد باقی‌مانده نیز فقط به‌صورت «مطالعه موردی» بررسی شدند. 3 ـ 3) روش جمع‌آوری اطلاعات اطلاعات مورد نظر ازطریق پرسش‌نامه‌ای گرد‌آوری شد که میان «دست‌اندرکاران» و «شرکت‌کنندگان در فعالیت‌های نیایشی و غیرنیایشی» این مساجد توزیع گردید. بدین‌طریق، امکان مقایسه‌ی پاسخ‌های دو گروه «دست‌اندرکاران» و «شرکت‌کنندگان» نیز فراهم آمد. 1 ـ 3 ـ 3) متغیرهای عملیاتی در بعد فعالیت‌های نیایشی درباره‌ی «فعالیت‌های نیایشی» مسجد میزان توفیق مسجد در پاسخ‌گویی به سه چالش مهم و سه نیاز عمده‌ی انسان سنجیده شد: 1 ـ حل چالش علم و دین (سؤالات 11 و 6) 2 ـ حل چالش دین و سیاست (سؤالات 10 و 5) 3 ـ حل چالش دین و توسعه (سؤال 4) 4 ـ کمک به رفع احساس تنهایی انسان معاصر شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 4) میزان کمک به برقراری روابط اجتماعی پایدارتر (سؤال 14) 2 ـ 4) ایجاد تعلق گروهی به مسجد (سؤال 2) 3 ـ 4) ایجاد حس خوش‌بینی و اعتماد به دیگران (سؤال 9) 5 ـ برآوردن نیاز به پرستش شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 5) میزان ارضای نیاز به پرستش با شرکت در مراسم (سؤال 8) 2 ـ 5) نحوه‌ی‌ برگزاری مراسم (سؤال 13) 3 ـ 5) میزان استفاده از مفاهیم ادعیه در زندگی روزانه (سؤال 12) 4 ـ 5) علل حضور در مراسم‌های نیایشی مسجد (سؤال 3) 6 ـ برآوردن نیاز به آرامش شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 6) صبر در برابر مشکلات (سؤال 1) 2 ـ 6) توکل در امور (سؤال 1) 3 ـ 6) تسهیل در برقراری روابط اجتماعی (سؤال 1) 4 ـ 6) امید به زندگی (سؤال 1) 5 ـ 6) اعتمادبه‌نفس (سؤال 1) 6 ـ 6) میزان تأثیر مسجد در دستیابی به آرامش (سؤال 7) مساجدی که نحوه‌ی عملکرد مطلوبی درمورد این شش متغیر دارند، به احتمال فراوان به‌صورت آگاهانه و استراتژیک در تحقق ترویج هویت دینی مبتنی بر ایمان فعالیت می‌کنند. این مسجدها چالش‌های عمده‌ی حوزه‌ی دین را می‌شناسند و درصدد چاره‌اندیشی‌اند. 2 ـ 3 ـ 3) متغیرهای عملیاتی در بُعد فعالیت‌های غیر نیایشی ازآنجاکه مساجد معرفی‌شده موفق شناخته شده‌اند و فعالیت‌های جنبی متعددی دارند، چهار ویژگی فعالیت استراتژیک درباره‌ی این فعالیت‌ها مورد پرسش قرار گرفت تا مشخص گردد که مساجد موفق کنونی تاچه‌حد به‌صورت استراتژیک فعالیت‌های جنبی خویش را تعیین و اجرا می‌کنند. این چهار ویژگی عبارت‌اند از: 1 ـ میزان مشارکتی‌بودن فعالیت‌ها شامل متغیرهای فرعی ذیل: 1 ـ 1) مشارکت در برنامه‌ریزی فعالیت‌ها (سؤال 24) 2 ـ 1) مشارکت در اجرای برنامه‌ها (سؤال 33) 3 ـ 1) مشارکت در تأمین مالی برنامه‌ها (سؤال 30) 4 ـ 1) امکان طرح هر نوع سؤال (سؤال 15) 2 ـ میزان رعایت اصل مشتری مداری شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 2) وجود امکانات جنبی رفاهی مطلوب (سؤالات 23 و 20) 2 ـ 2) برخورد خوب مسئولان مسجد (سؤال 18) 3 ـ 2) ارزیابی مبتنی بر نظر مشتریان (سؤالات 31 و 26) 4 ـ 2) شناسایی عوامل دفع غیرمشتریان و اهتمام به رفع آن‌ها (سؤالات 28 و 16) 3 ـ میزان نیازسنجی در اجرای فعالیت‌ها شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 3) میزان استفاده از خدمات تخصیص‌یافته در مسجد (سؤال 22) 2 ـ 3) میزان رفع نیاز از استفاده‌کنندگان از خدمات مسجد (سؤال 27) 4 ـ میزان جامع‌نگری در اجرای فعالیت‌ها شامل متغیرهای فرعی زیر: 1 ـ 4) هماهنگ‌بودن بخش‌های مسجد (سؤال 25) 2 ـ 4) بسط‌دادن به تمام طیف‌های سنی در عرضه‌ی خدمات (سؤال 17) باز هم فرض محقق بر این نهاده شده است که رعایت این ویژگی‌ها و اصول، در تعیین و اجرای فعالیت‌های غیرنیایشی در مسجد، باعث خودشکوفایی اعضای مسجد و کمک به آن‌ها برای رسیدن به مراحل بالاتر سلسله‌مراتب نیازهای مازلو می‌گردد. 4 ـ 3) نحوه‌ی تحلیل پرسش‌نامه برای پرسش‌نامه‌ی طرح‌شده 120 امتیاز در نظر گرفته شد و هریک از ابعاد فعالیت‌های نیایشی و غیر نیایشی شصت امتیاز دارند. هریک از شش متغیر مورد پرسش در بعد فعالیت‌های نیایشی ده امتیاز دارد که این ده امتیاز به‌صورت مساوی بین سؤال‌های هر متغیر توزیع گردید. به‌نحوی‌که اگر مسجدی در بعد فعالیت‌های نیایشی عملکرد کاملاً مطلوبی داشته باشد، شصت امتیاز به‌دست می‌آورد. در بُعد فعالیت‌های غیرنیایشی نیز به هریک از چهار ویژگی مورد سنجش پانزده امتیاز تخصیص داده شد که بین سؤال‌های هر ویژگی به‌طور مساوی تقسیم گردید. مسجدی که در این بعد نیز عملکرد کاملاً مطلوبی داشته باشد، شصت امتیاز به‌دست می‌آورد. شایان ذکر است که سؤالات 10 و 11 سؤالات کنترلی هستند. سؤالات 19 و 38 سؤالات باز است و سؤال 16 به‌منظور کمک به تحلیل کامل‌تر سؤال 28 در نظر گرفته شده است که به‌علت محدودیت زمانی، امکان استفاده از این دو سؤال نبود. همچنین، سؤال 29 حذف گردید. 5 ـ 3 ) پایایی و روایی پرسش‌نامه به‌علت محدودیت زمانی در سنجش پایانی و روایی پرسش‌نامه، به استفاده از دیدگاه‌های استاد راهنما اکتفا گردید. فصل چهارم: تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در هر مسجد، حدود سی پرسش‌نامه میان نمازگزاران و پنج پرسش‌نامه میان متولیان (شامل امام جماعت، اعضای هیئت امنا و دست‌اندرکاران پایگاه بسیج در مسجد) توزیع گردید. میزان پرسش‌نامه‌های صحیح برگشتی، هنگام ارائه‌ی نمودارها ذکر می‌گردد. در این فصل، نمودارهای میزان امتیازات کسب‌شده، برحسب فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیرنیایشی و همچنین میانگین کل این دو بُعد از دید نمازگزاران و متولیان آن مسجد طرح می‌گردد. فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهاد 1 ـ 5) مقدمه هدف کلی از اجرای این تحقیق، یافتن مدل مطلوب رسالت و مدیریت مسجد است که ازطریق اجرای تحقیق کتاب‌خانه‌ای و سپس توصیف مساجد موفق کنونی و با روش پیمایشی انجام می‌شود. به‌عبارت‌دیگر، محقق می‌کوشد به این سؤالات پاسخ دهد: 1 ـ مسجد به‌عنوان سازمان مذهبی داوطلبانه‌ی غیردولتی و غیرانتفاعی، در جامعه‌ی کنونی ایران، چه کارکردها (رسالت‌ها)ی مطلوبی می‌تواند داشته باشد؟ 2 ـ مساجد کنونی موفق به ایفای کدام‌یک از این کارکردها (رسالت‌ها) می‌پردازند؟ 2 ـ 5) نتایج تحقیق درخصوص سؤال اول، با بررسی ادبیات نظری تحقیق، به دو مدل در تبیین علت مواردی چون استقبال کم جوانان دربرخی از مساجد دست یافتیم و سپس مدل مدیریت استراتژیک را برای برون رفت از این وضع پیشنهاد کردیم (به فصل سوم مراجعه کنید). درباره‌ی سؤال دوم نیز با عملیاتی‌کردن مدل مدیریت استراتژیک، در دو بعد فعالیت‌های نیایشی و فعالیت‌های غیرنیایشی، چهار مسجد را به صورت «مطالعه موردی» بررسی کردیم که این نتایج به‌دست آمد: 1 ـ 2 ـ 5) در هر دو بعد فعالیت‌های نیایشی و غیرنیایشی، امتیازات کسب‌شده‌ی هر مسجد کمی بیش از حد متوسط و درحدود شصت‌درصد کل امتیاز در نظر گرفته شد؛ بنابراین حدس محقق مبنی بر کافی ‌نبودن میزان موفقیت در برخی از این مساجد، به حقیقت نزدیک است. این امر می‌تواند ناشی از علل گوناگونی باشد که محقق دو علت را مهم‌تر می‌داند: الف) همان‌گونه که در فصل سوم هم بیان شد، آگاهی و بینش نسبی جامعه (بعد از تجربه‌ی 25 ساله‌ی فعالیت مسجد در این وضعیت) درخصوص امکان توفیق مساجد، در وضع فعلی و با فعالیت‌های کنونی، افزایش یافته است. افکار عمومی جامعه، به‌لحاظ تکرار مداوم مدل «فرایند بروز چالش‌ها» دربرابر متغیر مداخله‌گر آن مدل، حساس شده‌اند و در مراحل ابتدایی تغییر نگرش به سر می‌برند. این آگاهی تا بدانجاست که میان نگرش نمازگزاران و متولیان مساجد تفاوت خاصی دیده نشد و هر دو گروه با ضریب اطمینان بسیار زیادی (90 درصد) هم‌رأی هستند. همان‌گونه‌که پیش از این هم گفتیم، این وضع فرصتی است برای نخبگان و برنامه‌ریزان و دست‌اندکاران تا با طرحی نو این تغییر را کنترل و به‌سوی وضع مطلوب هدایت کنند. ب) تفاوت تعریف مساجد موفق از دید مدل عرضه‌شده‌ی ما با تعریف «مرکز رسیدگی به امور مساجد» نیز ممکن است از جمله‌ی عوامل عدم‌کسب امتیازات بالا در موارد بررسی‌شده باشد. 2 ـ 2 ـ 5) این مساجد در قالب هویت دینی آئینی و یا حداکثر هویت دینی اعتقادی فعالیت می‌کنند، اما تا رسیدن به مقامی در خور شأن مسجد (هویت دینی ایمانی) راه بسیار دشواری در پیش دارند. 3 ـ 2 ـ 5) براساس اطلاعات غیررسمی به‌دست‌آمده در طول تحقیق (نحوه‌ی برخورد دست‌اندرکاران مساجد در مقابل تحقیق و بالاخص پرسشنامه و غیره) باید گفت که برخی از دست‌اندرکاران مساجد درخصوص مدل کارکرد (رسالت) مطلوب مسجد، به‌عنوان نهاد غیر دولتی، کمی ناآگاه هستند. 3 ـ 5) پیشنهادها پیشنهاد بنیادی ما، براساس این تحقیق، فرهنگ‌سازی به همّت همه‌ی نهادهای فرهنگ‌ساز جامعه و به هدف ترویج هویت دینی ایمان است. دراین‌راستا، مسجد به‌عنوان یگانه پایگاه دینی به‌رسمیت‌شناخته‌شده ازطرف دین مبین اسلام، «رسالتی» بسیار مهم دارد. بنابراین: 1) میزان آگاهی عوامل اجرایی دربرخی مساجد، درخصوص تغییرات محیطی و علل آن، باید افزایش یابد. 2) تغییری بنیادی در نگرش متولیان مساجد، درباره‌ی جایگاه دین و مسجد در جامعه و براساس مدل هویت دینی ایمانی، باید صورت گیرد. 3) در این راه، ازجمله ابزارهای مهم، استفاده از مدیریت استراتژیک برای مساجد است. بدین علت، باید با برنامه‌های آموزشی اثر بخش، این مدل به دست‌اندرکاران امور مساجد آموزش داده شود. 4) پیش‌شرط فعالیت مسجد، به‌عنوان سازمانی داوطلبانه، پذیرش مشارکت اثرگذار مردم و اعضا در برنامه‌ریزی و مدیریت است. بدین‌منظور، باید ابزارهای پذیرش، جلب، مدیریت و «رهبری» مشارکت اثرگذار اعضا به متولیان مساجد، به‌ویژه به ائمه‌ی جماعات، آموزش بیشتری داده شود. باید در قالب کارگاه‌های آموزشی شیوه‌ی رهبری صحیح به امامان جماعت آموزش داده شود. منابع ـ «انقلاب اسلامی ایران یا نهضت مسجد»، مصاحبه با دکتر محمدیان، ماهنامه‌ی مسجد، ارگان مرکز رسیدگی به امور مساجد، شماره‌ی 71، آبان 1382. ـ «مسجد و نقش آن در رفتار دینی مردم» ـ «مسجد، مسجدی‌ها و چند کلمه حرف حساب» مجله‌ی زائر، شماره‌ی 70، مرداد 1379. ـ آذر، عادل و مؤمنی، منصور، آمار و کاربرد آن در مدیریت، جلد دوم، تهران، سمت، 1380. ـ شکوهی، فاطمه، «بررسی عملکرد آموزشی مساجد» ماهنامه‌ی مسجد، ارگان مرکز رسیدگی به امور مساجد، شماره‌ی 71، آبان 1382. ـ قوچانی، محمد، یقه سفیدها (جامعه‌شناسی نهادهای مدنی در ایران)، تهران، نقش و نگار، 1379. ـ نظری، مرتضی، «مساجد، جامعه‌ی جوان ما و ضرورت توجه بیشتر». ـ هسلبین، فرانسیس و دیگران، سازمان فردا، جلد دوم، ترجمه‌س امینی، فضل اللّه، تهران، فرا، 1378. منبع: دفتر مطالعات و پژوهشهای مرکز رسیدگی به امورمساجد