تعاون اجتماعی، مهم ترین کارکرد مسجد
منبع : خبرگزاری شبستان
۱۳۹۲/۰۱/۰۵
یکی از علل تأکیدهای پیامبر(ص) و معصومین(ع) بر حضور در نمازهای جماعت مساجد به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون میان نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان است.
واژه تعاون که معادل (Cooperation) است در مفهوم عام، اشاره به همکاری، مساعدت، یاریگری، رعایت منافع جمعی و دستگیری از دیگران دارد. واژه «تعاون» در زبان عربی، در دو معنای همکاری و همکاری متقابل، به کار می رود.
زندگی اجتماعی انسان ها بر اصل ارتباط و وابستگی، بنا شده است. لازمه این ارتباط نیز به کار گرفتن همه استعدادها و استقرار نظام تعاون و همکاری است. تعاون، تنها در اعمال نیک تجلّی می کند. بنابراین، همکاری در راه گناه کاری و عدوان، «تعاون» نام نمی گیرد: «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ؛ و همواره در راه نیکى و پرهیزکاری به یکدیگر کمک کنید نه بر گناه و ستم کاری.»
افزون بر آن، می دانیم که تعاون از ریشه «عون» به معنای یاری، نیکی و احسان مشتق شده است. بدین ترتیب، نظام تعاون بیشتر در مقام تشویق صالحان برمی آید و پاداش را بر کیفر مقدم می داند. در قرآن کریم، تعاون از کیفر تنها به عنوان یک عامل پیش گیری از بروز ناراستی ها استفاده شده است. چنین روشی، سبب رشد نظام اجتماعی بشر خواهد گردید.
در کتاب «قاموس اللغه» چنین آمده است که: «تَعَاوَنُواْ و اعتونوا؛ یعنی اعان بعضهم بعضاً» ؛ تعاون، یعنی این که به یکدیگر کمک کنند، نه این که به یکدیگر با تواطی و برنامه‌ریزی کمک کنند.
مرحوم طبرسی در «تفسیر مجمع البیان» نیز در ذیل این آیه شریفه فرموده است: «امر الله عباده بِأن یعین بعضهم بعضاً علی البرّ والتّقوی و نهاهُم أن یعین بعضهم بعضاً علی الإثم...» ؛ خداوند به بندگانش فرموده است که در برّ (نیکی) و تقوا، به یکدیگر کمک کنید. همچنین نهی فرموده از این که در اثم و عدوان کمک یکدیگر باشند.
در صدر اسلام، تعاون و همیاری مسلمانان به طور وسیع گسترش یافت. پیامبراکرم(ص) پس از مهاجرت از مکه به مدینه، در مسجد قبا بین مهاجران و انصار عقد برادری بست تا مهاجران که هیچ بضاعتی نداشتند، از امکانات اقتصادی دیگران استفاده کرده و توسط آنان به کار گمارده شوند. با این کار، در نهایت مهاجران صاحب امکانات زندگی شدند و این تحول بزرگ، حاصل ایجاد سرمایه اجتماعی بود که پیامبر(ص) ایجاد کرد.
گفتگو پیرامون مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آنها، هنگامی به نتیجه نهایی می رسد که اقداماتی عملی را نیز در پی داشته باشد. مسجد، پایگاه عمومی مسلمانان و محلّ حضور قشرهای گوناگون است. ازاین رو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در راستای رفع نارسایی های اجتماعی.
در صدر اسلام توجّهی همه جانبه به تهیدستان و محرومان در مسجد به عمل می آمد که باید الگوی مساجد در این عصر قرار گیرد این توجّه عبارت بود از:
الف) کمک مالی؛ مسجد تنها محل خواندن نماز نبود، بلکه جایگاهی برای دادن صدقه و کمک به مستمندان نیز به شمار می آمد.
داستان معروف و تاریخی امام علی(ع) که در حال رکوع انگشتر خویش را به مستمندی بخشید، در مسجد به وقوع پیوست.
مسجد باید باعث برطرف کردن اندوه‌های دنیوی، افسردگی، و پناهگاه مسلمانان باشد. در روایت آمده که پیامبر(ص) در مسجد با تهیدستان هم غذا می شد و با آنان افطار می کرد.
ب) اسکان مستمندان؛ اهل صفّه گروهی از مهاجرین و انصار بودند که از تهیدستی، منزل و سرپناه نداشتند پیامبر(ص) اینان را در صفّه مسجدالنبی(ص) (سایبانی در آن مسجد) جای داد.
امام صادق(ع) می فرماید: «همانا در عهد رسول خدا، نیازمندان در مسجد(در صفّه مسجدالنبی(ص)) سکونت می گزیدند.» این حضور دو فایده داشت: نخست آن که از آوارگی آنها جلوگیری می کرد و دوم آن که این افراد به عنوان طبقه نیازمند جامعه، همیشه در برابر چشم حاکم و مردم بودند. از این رو، پیامبر(ص) و مسلمانان همواره در فکر تأمین زندگی آنها بودند و اولین امکاناتی که به دست می آوردند، به آنها اختصاص می دادند. افزون براین، مسجد، پناه گاه غریبان و در راه ماندگان یا به تعبیر قرآن «ابن السبیل» بود؛ به گونه ای که در شهرهای اسلامی هرگاه فرد تازه واردی داخل شهر می شد و در آن شهر کسی را نمی شناخت، یکسره به سراغ مسجد آن شهر می رفت و در مدت اقامت خود در آنجا سکونت می گزید. بنابراین، در صدر اسلام، خدمات رسانی اجتماعی یکی از کارکردهای مهم مسجد بود. شناسایی نیازمندان منطقه، دستگیری از آنها و گردآوری کمک برای ایشان، پرداخت وام، اقدامات تسهیل ازدواج زوج های جوان، برنامه ریزی برای عیادت از بیماران و اموری از این قبیل، مواردی است که باید مساجد کشور با پیروی از مساجد صدر اسلام، در ایفای نقش خود در «تعاون اجتماعی به آن بپردازند.
اصولاً یکی از علل تأکیدهای پیامبر اسلام(ص) و حضرات معصومین(ع) بر حضور در نماز جماعت به صورت صفوف فشرده و منسجم، ایجاد روحیه تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بُعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال عبادی آنان است؛ این حضور می تواند از هرج و مرج و عنان گسیختگی که جامعه به مرورِ زمان دچار آن می شود، جلوگیری کند و تشکیل این اجتماعات در مکان مقدس مسجد، باعث می شود تا مؤمنین نمازگزار تحت توجه و ارشاد عالمان و امام جماعت قرار گیرند.
از سوی دیگر، با نمایش همبستگی و پیوستگی مسلمانان در مسجد، همدلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می شود.
آری، به گواهی تاریخ مسجد همواره پایگاهی نیرومند در جهت انفاق و خیرات در راه خدا و برطرف کردن نیاز نیازمندان و مرکز مبارزه با ظلم حاکمان جور و انسجام نیرو و امکانات به منظور تداوم مبارزات و حفظ دستاوردها و پیروزیها به شمار می رفته و می رود.
امام رضا(ع) در گفتاری نورانی یکی از فواید و آثار سازنده نماز جماعت را ـ که معمولاً در مسجد برپا می شود ـ همیاری و تعاون مسلمانان بر«بِرّ و تقوا» بر شمرده است. امام رضا(ع) می فرماید: «إِنَّمَا جُعِلَتِ الْجَمَاعَةُ لِئَلَّا یَکُونَ الْإِخْلَاصُ وَ التَّوْحِیدُ وَ الْإِسْلَامُ وَ الْعِبَادَةُ لِلَّهِ إِلَّا ظَاهِراً مَکْشُوفاً مَشْهُوداً لِأَنَّ فِی إِظْهَارِهِ حُجَّةً عَلَی أَهْلِ الشَّرْقِ وَ الْغَرْبِ لِلَّهِ وَحْدَهُ وَ لِیَکُونَ الْمُنَافِقُ وَ الْمُسْتَخِفُّ مُؤَدِّیاً لِمَا أَقَرَّ بِهِ یُظْهِرُ الْإِسْلَامَ وَ الْمُرَاقَبَةَ وَ لِیَکُونَ شَهَادَاتُ النَّاسِ بِالْإِسْلَامِ بَعْضِهِمْ لِبَعْضٍ جَائِزَةً مُمْکِنَةً مَعَ مَا فِیهِ مِنَ الْمُسَاعَدَةِ عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوَی وَ الزَّجْرِ عَنْ کَثِیرٍ مِنْ مَعَاصِی اللَّهِ عَزَّ وَ جَل؛ [نماز] جماعت بدان جهت مقرر شده است تا اخلاص، توحید، اسلام و پرستش خدا همگی ظاهر، آشکار و مشهود باشند؛ زیرا در آشکار کردن این امور، حجت خدای یگانه بر اهل خاور و باختر موجود می باشد. همچنین [به خاطر آن باید احکام اسلام آشکارا عملی گردد و بر انجام آن مراقبت کنند] تا منافق و سست دین نیز آنچه را [به زبان] بدان اقرار کرده است، به جای آورد و اسلام و مراقبت بر آن را اظهار کند. و برای آنکه گواهی دادن مردمان به مسلمانی یکدیگر، روا و ممکن باشد. همچنین مساعدت در نیکوکاری و تقوا و جلوگیری از بسیاری از نافرمانیهای خداوند عزیز و جلیل] با حضور در نماز جماعت محقق می شود.» این سخن امام(ع)، باب علمی است که صدها باب علم دیگر از آن به روی انسان گشوده می شود.
کارهایی مانند جمع آوری کمک برای نیازمندان، پرداخت وام، اعطای خدمات درمانی، اقدامات برای تسهیل ازدواج زوجهای جوان، برنامه ریزی برای عیادت و سرکشی از بیماران و اموری از این دست، همگی از مصادیق تعاون بر«برّ و تقوا» است. اهل مسجد باید فقر را از میان خویش برچینند با این همه، مساجد امروز سنگینی این رسالت را کمتر بر دوش خود حس می کنند در مساجد کمک به تهیدستان فراموش شده است یا حد اقل به سمت و سوی نادرستی کشیده شده است. تهیدستانی که نقاب تعفّف برچهره زده اند و در هاله ای از شرم و نجابت، فقر را بی نیازی جلوه می دهند، مستحقان واقعی کمکها در مساجد هستند؛ امّا ایستادن و سرافکندگی و ذلّت را روبه روی جمعیت تمرین کردن کاری ناشایست است که متأسفانه امروزه رواج پیدا کرده و با مرام اهل مسجد و حرمت خانه خدا سازگار نیست.
به هر حال این کارکرد مسجد را حداقل ما بیش سه دهه است که به خوبی لمس کرده ایم. ابتدا در پیوستگی با انقلابیون سایر محلات و شهرهای ایران در دوران مبارزه با رژیم طاغوت، سپس در سازماندهی نیروهای مردمی برای مقابله با گروهک ها و فرقه های ضد انقلاب، بار دیگر در بسیج نیروی مردمی برای دفاع از مرزهای میهن اسلامی و پشتیبانی از رزمندگان در دوران دفاع مقدس، در مواقع متعدد در تحریک عواطف و جذب کمک های مردم برای آسیب دیدگان حوادث طبیعی و غیرطبیعی در داخل و خارج کشور، زلزله منجیل و رودبار، زلزله بم، سیل پاکستان، زلزله اخیر در آذربایجان شرقی و ... نمونه های این کارکرد تعاونی مسجد است و در اوج آن امروز نقش جماعت و مسجد را در مخابره به روز اخبار بیداری اسلامی به تمام امت اسلامی و برانگیختن غیرت دینی در حمایت های مادی و معنوی گسترده از این موج اسلامی، شاهد هستیم.