اول آبان ‌ماه مصادف با سالروز شهادت شهید سید مصطفی خمینی، فرزند  ارشد حضرت امام خمینی (ره) است. این شهید بزرگوار در ۱۲ رجب ۱۳۴۹ قمری در در محله الوندیه شهر مقدس قم در منزل اجاره‌ای دیده به جهان گشود و در سحرگاه یکشنبه نهم ذیقعده «۱۳۹۷ قمری برابر با اوّل آبان ماه ۱۳۵۶ شمسی) در سن ۴۸ سالگی در نجف اشرف، منزل خود به ‌طور ناگهانی و مرموز به شهادت رسید. پیکر مطهرش از نجف به کربلا برده شد و با آب فرات غسل و در محل خیمه گاه امام حسین(ع) کفن و پس از طواف در حرمین شریف طواف و به نجف اشرف بازگردانده شد. در روز دوشنبه مورخ دوم آبان به امامت آیت‌الله خویی(ره) در صحن مطهر حضرت امام علی(ع) بر پیکرش نماز و در ایوان حرم مطهر در مجاورت مقبره علامه حلی به خاک سپرده شد.

شهید آیت اللّه حاج آقا مصطفی خمینی(ره) از شخصیت های برجسته و کم نظیر جهان اسلام بود که در عرصه علم و عمل و جهاد و اجتهاد به قله های بلند کمال دست یافت. او عالمی اندیشمند و ژرف نگر بود که به کمک اندیشه و خرد ناب، راه را از بی راهه باز می شناخت و هیچ­گاه بر سر دو راهی حیران نشد. ایشان در علوم معقول و منقول مانند: فقه، اصول، تفسیر، رجال، فلسفه، عرفان و... از جامعیت ویژه­ای برخوردار بود. افزون بر جامعیت در دانش، ویژگی های برجسته اخلاقی، عرفانی، اجتماعی و سیاسی، وی را الگوی کمال یافته همگان ساخت.

از ویژگیها و ستودگی های بر‌جسته و فوق‌العاده برخوردار بود و می‌توان گفت که ایشان آیینه تمام نمای امام‌ خمینی(‌ره) بود‌. او توانست بسیاری از ویژگی­های و برجستگی های امام خمینی(ره) را در سایه زحمت و ریاضت به ‌دست آورد و به همین جهت امام‌(ره) او را «امید آینده اسلام» دانستند. به سخن رهبر فرزانه و بـزرگـوار، حـضرت آیت الله العظمی خامنه ای، سید مصطفی به عنوان یـک چـهره برجسته در میان طلاب، فضلا و مدرسین حوزه، معروف بود. او که زود بار سفر بربست بر سرنوشت خود خرسند بود.  در این نوشتار مختصر، شخصیت علمی و سیاسی و عرفانی و عبادی آن شهید سعید را از باب تبرک و تیمن از منظر علما و بزرگان مرور می کنیم.

۱. امام خمینی(ره)

بخشی از سخنرانی امام خمینی(ره) در مسجد شیخ انصاری(ره) نجف اشرف، پس از شهادت حاج آقا مصطفی(ره):

این طور قضایا مهم نیست، خیلی پیش می آید؛ برای همه مردم پیش می آید و خداوند تبارک و تعالی الطافی دارد به ظاهر و الطافی خفیه. یک الطاف خفیه ای خدای تبارک و تعالی دارد که ما علم به آن نداریم، اطلاع بر او نداریم، و چون ناقص هستیم از حیث علم، از حیث عمل از هر جهتی ناقص هستیم. از این جهت در این طور اموری که پیش می آید، جزع و فزع می کنیم، صبر نمی کنیم، این برای نقصان معرفت ماست به مقام باری تعالی. اگر اطلاع داشتیم از آن الطاف خفیه ای که خدای تبارک و تعالی نسبت به عبادش دارد و «أنَّهُ لَطِیفٌ علی العِبَاد»(ر.ک: شوری، آیه ۱۹) و اطلاع بر آن مسایل داشتیم، در این طور چیزهایی که جزیی است و مهم نیست، آن قدر بی طاقت نبودیم، می فهمیدیم که مصالحی در کار است، یک الطافی در کار است، یک تربیت هایی در کار است... .(۱) مصطفی، امید آینده اسلام بود.(۲) مرگ مصطفی از الطاف خفیه الهی بود.(۳)

من امید داشتم که این مرحوم (حاج آقا مصطفی)، شخص خدمتگذار و سودمند برای اسلام و مسلمین باشد، ولی «لا رادَّ لَقضائِهِ وَ اِنَّ اللّهَ لَغَنیٌ عَنِ العالمین.»(۴)

امام خمینی(ره)، تاریخ شهادت حاج آقا مصطفی(ره) را در «مفاتیح الجنان» خود چنین یادداشت کرده است:

                                                                     "بسمه تعالی"

إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّـا إِلَیْهِ رَاجِعونَ. در روز یکشنبه نهم ذی القعدة الحرام ۱۳۷۹ق،مصطفی خمینی، نور َبصرم، و مُهَجه قلبم، دارفانی را وداع کرد و به جوار رحمت حق تعالی رهسپار شد. اللّهم ارحمهُ و اغفر له و أسکِنهُ الجنّة بحقّ اولیائک الطّاهرین علیهم الصّلوة و السّلام.(۵)

۲. مقام معظّم رهبری

سید مصطفی خمینی(ره)، یکی از شخصیت های بالقوه و بالفعل اسلام بود. روزی که ایشان شهید شدند، در حدود سنین ۴۸ - ۴۷ سالگی بودند و در آن سن جزء ممتازین کسانی بود، که در حوزه های علمیه قم، نجف، مشهد، و... وجود داشت، بنده ایشان را به عنوان یک چهره برجسته حوزه علمیه قم از سالهای قبل می شناختم .تجلیل از مقام و منزلت وی، در واقع احترام به حضرت امام (ره) و تجلیل از ارزش های اسلامی و انقلاب محسوب می شود.

مصطفی، امید آینده ما و خمینیِ آینده ایران بود. آن استعداد و دانش زیاد، روحیه بسیار خوب و عالی و اندیشه درست، می توانست برای آینده ایران، ذخیره ای پایان ناپذیر باشد و حادثه شهادت او، می توانست نشان دهنده شخصیت معنوی او باشد.

مسئله شهادت ناگهانی این روحانی بزرگ و شخصیت عالی قدر، جریان مبارزات را در ایران از یک گذرگاه بسیار حساس گذراند و مبارزات را وارد یک مرحله جدید و همه افراد را به شخصیت والای اما، این پدر صبور و بردبار واقف کرد.

در حقیقت، مهم ترین وسیله ای که توانست این مبارزه را در شکل توده ای و جدید در عرصه تاریخ ایران حاضر کند، این حادثه بزرگ و این شهادت پر ارج بود... .(۶)

همچنین مقام معظم رهبری درباره استعداد و نبوغ شهید مصطفی(ره) می فرماید:

«شهید مصطفی(ره) در درس امام، جزء بهترین شاگردان بود، اگر نگوییم بهترین شاگرد. در عین حال خود او یک مدّرس معروف بود، فلسفه و فقه درس می داد، فقه درس می داد و به عنوان یک چهره برجسته در میان طلاب حوزه و فضلا و مدرسین معروف بود.»(۷)

شهید حاج آقا مصطفی از جمله کسانی بود که برای فهم و درک مطلب از هیچگونه سؤ ال کردن و مباحثه با استاد ابایی نداشت، آیت الله خاتم یزدی از یاران شهید می گوید:

«یکی از خصوصیاتش این بود که در هر جلسه ای شرکت می کرد از مسائل علمی سخن می گفت و مجلس را به یک مجلس علمی مبدل می ساخت و دنبال هر مطلبی را که می گرفت خیلی بحث می کرد ... خارج فقه را که امام در نجف اشرف شروع کردند و مدت پانزده سال طول کشید (از بیع تا خلل در نماز) شهید حاج آقا مصطفی بیشترین اشکال را می گرفتند ... .»(۸)

۳. حجت الاسلام والمسلمین حاج سیداحمد خمینی(ره)
...برادرم همچون یکی از شهدای قبل از پیروزی انقلاب به دست عوامل شاه مسموم شد. از خصوصیات بارز این مرد خدا دشمنی پرو پا قرص با شاه و رژیم او و جهت دار بودنش در مبارزه و صراحتش در برخورد با مسایل اصولی و آشتی ناپذیری‌اش در برابر سازشکاران بود... .(۹)

حاج سید احمد(ره) درباره مقام علمی و اجتهاد برادر بزرگوارش فرمود:

مراتب ایشان(حاج آقا مصطفی) بسیار در سطح بالا و روشن بود، در علم فقه و اصول و، فلسفه، منطق، تفسیر، ادبیات، معانی و بیان و کلام، متبحر و در اکثر آنه به مرتبه اچتهاد رسیده بود و خصوصاً در زمینه فقه و اصول بسیار کار کرده و مباحث فلسفه را به خوبی تجزیه و تحلیل می کرد و حتّی زمانی که در قم بودند، معروف به اجتهاد بودند.(۱۰)

۴. آیت اللّه بهاءالدینی(ه)
آیت الله حاج آقا مصطفی در جوانی­اش جامع علوم معقول و منقول و سیاست اسلامی و دینی بود. راستگو و نیک نیت بود. او دارای سهم فراوانی در انقلاب و حوادث انقلاب است؛ در مشکلات شکیبا بود... .او پسر امام بود، بلکه خود امام بود، بلکه او  پدری مانند امام داشت؛ به امام بسیار محبت می ورزید و امام نیز او را بسیار دوست می داشت، [این محبت متقابل] به خاطر را پدر و فرزندی نبود، بلکه به دلیل دیگر بود که برای ذکر آنها مجال نیست.(۱۱)

۵. آیت الله العظمی محمد فاضل لنکرانی(ره)

آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی فرزند بزرگتر حضرت امام خمینی(ره) بر اثر توطئه ناجوانمردانه ساواک، عامل رژیم منحط و منحوس پهلوی، به فیض شهادت نائل گشت، آن هم در سنینی که درخت پر ثمر دانشش پس از ده ها سال تلاش و زحمات طاقت فرسا به مرحله بهره برداری کامل و استفاده عمومی رسیده بود... چنن که در همان سن کوتاه خود، فضلایی را تربیت و کتب سودمند متعددی تألیف نمود.

... در هر بعد به مراحل کمالی آن بعد رسیده بود که ذیلاً به برخی از آنها اشاره می شود:

۱. بعد علمی؛ ایشان بر اثر ذکاوت خاص و استعداد ویژه و تلاشهای پی گیر و پشتکار مخصوص و موفقیت خاص، از نظر اساتید برجسته مخصوصاً والد ماجدش، حضرت امام، به مرتبه اجتهاد و تخصص در فقه، اصول، فلسفه و تفسیر رسید... .

۲. بعد سیاسی؛ مرحوم حاج آقا از همان آغاز مبارزه روحانیت به رهبری امام(ره) علیه رژیم طاغوت و دست نشانده پهلوی، نقش ارزنده ای در مبارزه داشت... .

۳. بعد عبادی؛ ایشان چه از نظر اعمال عبادی و انجام مستحبات شرعی و توجه به اموری که تکامل نفس و رشد معنوی و تأثیر کامل دارد و چه از نظر زندگی و معیشت ساده که از حدود یک طلبه عادی تجاوز نمی کرد، ویژگی خاص داشت... .(۱۲)

۶. آیت الله معرفت(ره)

ایشان علاوه بر داشتن هوش و استعداد فوق‌العاده، فردی بود توانمند،‌ اجتماعی، فوق‌العاده دوست داشتنی و اهل فضل و ادب، در درس با والد خود بحث می‌کردند در عین حال که در درس امام شرکت می‌کرد خود نیز خارج فقه و اصول تدریس می‌کرد و به تفسیر علاقه‌مند بود. تواضع و فروتنی از ویژگیهای آن مرحوم بود و این در حالی بود که ایشان هم به دلیل فرزندی امام (ره) و هم به خاطر ویژگیهایی فردی از موقعیت اجتماعی بالایی برخوردار بود ... ایشان جلوتر از پدر بزرگوارشان حرف نمی زد، و اصولاً نمی توان آن مرحوم را از والد جدا دانست. خیلی از افراد اعتقاد داشتند که ایشان در تمام ابعاد همانند زمانی است که امام (ره) در سنین جوانی بودند.»(۱۳)

۷. آیت الله جعفر سبحانی

آیت الله حاج شیخ جعفر سبحانی از اساتید بنام حوزه علمیه قم و یکی از مراجع تقلید درباره نبوغ او چنین می‌گوید:
«از جمله خصوصیات ایشان در درس‌، در درجه اول استعداد قویشان بود؛ حافظه‌ای قوی هم داشت‌. بیشتر اشخاص خوش فهم و خوش فکر، از حافظه‌ای قوی برخوردار نیستند؛ ولی ایشان در عین حال که فهمی خوب و دقتی بسیار داشت‌، دارای حافظه خوبی هم بود؛ به همین دلیل با اصرار من؛ ایشان همه الفیة ابن مالک را حفظ کرد و نه تنها حفظ می‌کرد، بلکه خوب هم می‌خواند. گاهی که من مطلبی درباره زندگی علما نقل می‌کردم‌، ایشان علاقه‌مند شد که آن بخش از کتاب نخبة‌المقال را (کتابی در موضوع تراجم و رجال‌) که راجع به علما بود، حفظ کند. بعدها که معقول را نزد دیگران می‌خواندند، قسمتی از اشعار منظومه را هم حفظ کرده بودند و می‌خواندند. هم عمق فکری و هم ذکاوت داشت و در کنار این دو، دارای حافظه‌ای قوی بود. یکی از مواهبی که ایشان داشت‌، فکر زایا بود. گاهی در یک مسئله‌، اگر طرف مقابل هم مثل ایشان حال و حوصله داشت‌، شاید یک ساعت و نیم بحث می‌کردند. ایشان می‌توانست مسئله را به صورت ممتد با طرف مقابل بحث کند. از صفات بارز ایشان نسبت به کسانی که حقی بر گردنش داشتند، تواضع در برابر آنان بود... .»(۱۴)

۸. آیت الله احمد جنتی

شهید حجت الاسلام والمسلمین حاج آقا مصطفی خمینی از عناصری بود که با سرعت زیادی به تعالی علمی و عملی شتافت و اینده ای بسیار نورانی و درخشانی در انتظارش بود... . ایشان از جهت علمی، خلوصی ستودنی داشت... .(۱۵)

پی نوشتها:

۱. امام خمینی(ره)، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، چاپ اول، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۲۳۴. (این سخنرانی در ۱۰ آبان ۱۳۵۶ش برابر با ۱۸ ذی القعده ۱۳۷۹ق، ایراد شد).

۲. کمیته علمی کنگره شهید آیت الله سید مصطفی خمینی(ره)، یادها و یادمانها، از شهید آیت­الله مصطفی خمینی(ره)، تهران، چاپ اول، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ج۱، صص۴۲ و ۱۶۸.

۳. همان، ص۴۳.

۴. صحیفه نور، ج۲۲، ص۱۱۷.

۵.همان، ج۳، ص۲۳۳.

۶. یادها و یادمانها، ج۱، صص۴۰، ۴۲ و ۴۳.

۷. روزنامه اطلاعات، ش ۱۸۸۸۰، آبان ۶۸.

۸. ماهنامه پاسدار اسلام، ش ۲۳. 

۹. یادها و یادمانها، ج۱، ص۴۸.

۱۰. حسینیان، روح الله، ستاره صبح انقلاب(آیت الله سید مصطفی خمینی)، تهران، چاپ اول، انتشارات وزارت امور خارجه، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص۲۸.

۱۱. یادها و یادمانها، ج۱، صص۵۵.

۱۲. همان، ج۱، صص۶۱-۶۳.

۱۳. ر.ک: کمیته علمی کنگره شهید آیت الله سید مصطفی خمینی(ره)، شهیدی دیگر از روحانیت، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ دوم، ۱۳۷۶ش، ص۴۰، ۵۵، ۹۰، ۹۵.

۱۴. یادها و یادمانها، ج۱، ص۸۴- ۸۵.

۱۵. همان، ج۱، صص ۶۱- ۶۳.

نویسنده: عسکری اسلامپور کریمی