ماه ذی الحجه آخرین ماه سال هجری قمری است و ماهی است بسیار پربرکت. بزرگان دین هنگامی که این ماه وارد می شد، اهمیت خاصی به ویژه در دهه اول این ماه به عبادت می دادند.
ماه ذی الحجه آخرین ماه سال هجری قمری است و ماهی است بسیار پربرکت. بزرگان دین هنگامی که این ماه وارد می شد، اهمیت خاصی بویژه در دهه اول این ماه به عبادت می دادند.

در بعضی از روایات آمده است، شب های دهگانه ای که قرآن در سوره "والفجر ولیال عشر" به آن سوگند یاد کرده است، شب های دهه اول این ماه شریف است و این سوگند به خاطر عظمت آن است.

خداوند در سوره حج (آیه ۲۸) ضمن بیان فریضه بزرگ ˈحجˈ سخن از ˈایام معلوماتˈ گفته است که مومنان باید در آن به یاد خدا باشند. یکی از تفسیرهای معروف ˈایام معلوماتˈ که در روایات نیز آمده است، ۱۰ روز اول ماه ذی الحجه است.

در حدیثی از رسول خدا (ص) می خوانیم که عبادت و کار نیک در هیچ ایامی به اندازه این ایام (ده روز اول ماه ذی الحجه) فضیلت ندارد.

افزون بر اینها، هم صدا شدن با زوار خانه خدا در این ماه، و یاد و خاطره مراسم باشکوه حج و معنویت و برکات آن، حال و هوای دیگری به انسان می دهد بویژه برای کسانی که در سلک زوار سعادتمند خانه خدا قرار گرفته اند، یا با یاد و خاطره آنها همراهند.

وجود دو عید مهم اسلامی عید قربان (عید اضحی) و عید غدیر (عید ولایت) و روز ˈعرفهˈ و خاطره دعای عجیب و بسیار گرانبهای امام حسین (ع) در عرفات، شکوه و عظمت خاصی به این ماه بخشیده، و سزاوار است همه مومنان از فضای آکنده از معنویت این ماه غافل نشوند و در خودسازی و تهذیب نفس بکوشند.

* روز اول ماه

روز اول ذی الحجه روز ترویه است. (اولین روزی که حضرت ابراهیم در خواب دید که فرزندش را قربانی می کند و آنروز را تماما در اندیشه (ترویه ) بود که آیا این رویای صادقه بوده یا خیر؟)

روزه اش مستحب است و غسل هم از دیگر اعمالش است. از دیگر اعمال این روز است:

در روایتی از امام موسی بن جعفر (ع) نقل شده است که هر کس روز اول ماه ذی الحجه را روزه بگیرد، خداوند برای وی پاداش عظیمی را می نویسد.

مرحوم شیخ طوسی نیز بیان کرده است: مستحب است در این روز، نماز حضرت فاطمه(س) را بخواند و این نماز چهار رکعت است (هر دو رکعت به یک سلام) و همانند نماز حضرت امیرالمومنین (ع) است؛ در هر رکعت، یک مرتبه سوره حمد و پنجاه مرتبه سوره قل هو الله را بخواند و بعد از سلام تسبیح حضرت فاطمه (س) را بگوید.، آنگاه این دعا را بخواند: ˈسبحان ذی العز الشامخ المنیف، سبحان ذی الجلال الباذخ العظیم، سبحان ذی الملک الفاخر القدیم، سبحان من یری اثر النمله فی الصفا، سبحان من یری وقع الطیر فی الهواء، سبحان من هو هکذا و لا هکذا غیره.ˈ منزه است خدای صاحب عزت بلند و والا منزه است صاحب شوکت مرتفع و بزرگ، منزه است صاحب فرمانروایی گرانمایه و دیرینه منزه است آن کس که بیند جای پای مور را برروی سنگ خارا، منزه است آن کس که بیند رد عبور پرنده را در هوا منزه است آن کس که فقط او چنین است و جز او چنین نیست.

همچنین نقل شده است که نیم ساعت قبل از ظهر، دو رکعت نماز بگذارد و در هر رکعت، یک مرتبه سوره حمد و ده مرتبه سوره قل هو الله و ده مرتبه آیه الکرسی و ده مرتبه سوره انا انزلناه را بخواند.

در هر روز از دهه بخواند پنج دعایى را که حضرت جبرئیل براى حضرت عیسى علیه السلام از جانب حق تعالى هدیه آورده که در ایام این دهه بخواند و آن پنج دعا این است‏:

أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ

 گواهى مى‏دهم که نیست معبود حقى جز خداى که یگانه است و شریک ندارد مر او راست پادشاهى و ستایش او را سزد بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ و خوبى و نیکى به دست قدرت اوست و او بر هر چیزى تواناست

أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ أَحَداً صَمَداً لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لاَ وَلَداً

 گواهى مى‏ دهم که خدایى‏ جز ذات یگانه پروردگار نیست که شریک ندارد یکتا و بى‏ نیاز است همسر و فرزند نگیرد أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ‏گواهى مى‏دهم که معبود حقى جز پروردگار یگانه نیست که شریک نداردأَحَداً صَمَداً لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ یکتاو بى ‏نیاز است فرزند ندارد و فرزند نبوده و نباشد برایش همتا احدى أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیکَ لَهُ لَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُگواهم که نیست معبود حقى جز خداى یگانه که شریک ندارد از اوست ملک و پادشاهى و ستایش و حمد مرا او راست یُحْیِی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ حَیٌّ لاَ یَمُوتُ بِیَدِهِ الْخَیْرُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ زنده کند و بمیراند و او زنده است نمیرد به دست اوست خیر و او بر هر چیز تواناست حَسْبِیَ اللَّهُ وَ کَفَى سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ دَعَا لَیْسَ وَرَاءَ اللَّهِ مُنْتَهَى‏ بس است مر خدا را و کافى است شنود خدا از هر که دعا کند نیست وراء خدا نهایتى أَشْهَدُ لِلَّهِ بِمَا دَعَا وَ أَنَّهُ بَرِی‏ءٌ مِمَّنْ تَبَرَّأَ وَ أَنَّ لِلَّهِ الْآخِرَةَ وَ الْأُولَى‏ گواهى دهم براى خدا بدان چه دعوت کرده و به اینکه بیزار است از هر که تبرى جوید و اینکه از خداست آخرت و دنیا.

پس حضرت عیسى علیه السلام ثواب بسیارى نقل کرده براى خواندن هر یک از این پنج دعا را صد مرتبه و دور نیست چنانکه علامه مجلسى رحمة الله علیه فرموده اگر کسى هر روز هر یک از این دعاها را ده مرتبه بخواند عمل به روایت کرده باشد و اگر هر روز هر یک را صد مرتبه بخواند بهتر خواهد بود.

برخی اعمال مشترک دهه اول ذی الحجه

امام صادق (ع) می فرماید: پدرم حضرت امام باقر (ع) به من فرمود: پسرم! در دهه نخست از ماه ذی الحجه، هر شب میان نماز مغرب و عشا این دو رکعت نماز را ترک مکن:

خواندن دو رکعت نماز ما بین مغرب و عشا در تمام شبهاى این دهه در هر رکعت بعد از حمد بخواند یک مرتبه توحید و آیه‏

وَ وَاعَدْنَا مُوسَى ثَلاَثِینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْنَاهَا بِعَشْرٍ فَتَمَّ مِیقَاتُ رَبِّهِ أَرْبَعِینَ لَیْلَةً

وَ قَالَ مُوسَى لِأَخِیهِ هَارُونَ اخْلُفْنِی فِی قَوْمِی وَ أَصْلِحْ وَ لاَ تَتَّبِعْ سَبِیلَ الْمُفْسِدِینَ‏

 و وعده گذاشتیم با موسى سى شب و تمدیدش کردیم‏ده شب دیگر پس تمام شد میقات پروردگارش چهل شب، و موسى به برادرش هارون گفت جانشین من باش در قومم و مصلح باش و به راه مفسده جویان مرو.

اگر چنین کنی، در ثواب حاجیان، و اعمال حج آنها شریک می شوی.

همچنین در روایتی از امام موسی کاظم (ع) نقل شده است که هر کس ۹ روز اول ذی الحجه را روزه بدارد، خداوند ثواب روزه تمام عمر را برای او می نویسد.

وقایع ذی الحجه

ازدواج حضرت فاطمه با امیرالمومنین علی (ع)، روز ششم ذیحجه سال دوم

شهادت امام محمدباقر(ع) ، روز هفتم ذیحجه سال ۱۱۴ قمری

ترویه و کوچ حاجیان از مکه

شهادت مسلم بن عقیل در سال ۵۹ قمری

انتصاب امیرالمومنین علی (ع) به جانشینی پیامبر (ص) و عید سعید غدیر، روز هجدهم سال دهم

قتل عثمان بن عفان خلیفه سوم، روز هجدهم سال ۳۵

مباهله پیامبر (ص)، روز بیست و چهارم

بیعت مردم با امام علی (ع) و تصدی خلافت ظاهری امام ، روز بیست و پنجم ذیحجه سال ۳۵ قمری

قتل عمر خطاب به دست ابولؤلؤ، روز بیست و نهم

روز نهم این ماه عرفه و روز دهم نیز روز عید قربان است. 
                                        

مناسبتهای ماه ذی الحجة
روز مناسبت

روز اوّل - ازدواج آسمانی حضرت علی علیه السلام و فاطمه زهرا سلام الله علیها
- نزول آیه برائت (سال نهم هجرى)
آیه برائت رمزى ناگشوده از بزرگى على (ع) است. در چنین روزى پیامبر اعظم (ص) ابوبکر را با همراهى چهل نفر از مسلمانان روانه مکه ساخت تا در مراسم حج این آیات را بر مسلمانان تلاوت کند. ابوبکر عازم شد ولى هنوز به مکه نرسیده بود که جبرئیل امین مأموریتى دیگر را به پیامبر اعظم (ص) ابلاغ کرد و آن این بود که یا خود این کار را انجام دهد و یا کسى دیگر را به جانشینى از خود براى انجام این کار بفرستد، و ایشان امیر مؤمنان (ع) را براى انجام آن عازم مکه نمود.
روز چهارم - آخرین حج پیامبر اعظم (ص) (سال دهم هجرى)
در چنین روزى پیامبر اعظم (ص) براى انجام واپسین حج وارد مکه شد و اعمال و مناسک حج را به انجام رسانید. در روز عرفه ایشان در سرزمین عرفات خطبه تاریخى خود مبنى بر حرمت خون و مال مسلمانان، کنار گذاشتن اختلافات جاهلى، پایبندى به امانت، حرمت ماه هاى حرام و... را ایراد فرمود.
روز پنجم - غزوه سویق (سال دوم هجرى)
ابوسفیان دشمن سرسخت اسلام، عهدى شوم با خویش بسته بود؛ او با خود عهد کرده بود که تا انتقام کشتگان جنگ بدر را از مسلمانان نگیرد با همسر خود همبستر نشود. او در تب و تام انتقام مى سوخت و آرامش را تا لحظه بازپس گیرى خون بهاى کشتگان قبیله خود از پیروان محمد (ص) از خود دور کرده بود. از این رو به مدینه تاخت و نخلستان هاى اطراف مدینه را براى تشفّى خاطر خود به آتش کشید و کشاورزى بى دفاع از انصار مدینه را به شهادت رسانید. پیامبر اعظم (ص) مطلع شد و دستور دفاع در برابر تهاجم آنان را صادر فرمود و خود نیز پیشاپیش سپاه به سوى آنان حرکت کرد و آنان را تحت تعقیب قرار داد. آنان با شنیدن لشکرکشى پیامبر اعظم (ص) عرصه را تهى کرده و گریختند.
روز ششم - غزوه بحران (سال سوم هجرى)
آوازه جنگ هاى کفر ستیزانه پیامبر اعظم (ص) در جزیرة العرب پیچیده بود. از سوى دیگر کفار به شدت تلاش مى کردند پیش از آنکه آوازه ایشان فراگیر و پایه هاى حکومت جهانى شان مستحکم تر شود بنیاد اسلام را برکنند. از این رو جمع بسیارى از مشرکان در منطقه بحران جمع شدند تا به مسلمانان حمله ور شوند. پیامبر اعظم (ص) عبدالله بن مکتوم را در مدینه جانشین خود کرد و با سپاه خود عازم منطقه شد، ولى دشمن با دیدن مسلمانان راسخ و تکبیرگوى ترسید و پا به فرار گذاشت و پیامبر اعظم (ص) نیز پس از ده روز به مدینه بازگشت.
روز هفتم - شهادت امام باقر(ع) (سال صد و چهارده هجری)
آن حضرت در سال پنجاه و هفت هجری در مدینه به دنیا آمد و مادرش دختر امام حسن مجتبی(ع) بود. در سی و هشت سالگی پدر بزرگوارش امام سجاد(ع) به شهادت رسید و امامت به ایشان منتقل شد. در دوران آن حضرت که میان بنی‌امیه و بنی‌عباس برای غصب خلافت جنگ و درگیری بود، ایشان از این فرصت کمال استفاده را در جهت تربیت شاگرد و استحکام و گسترش تشیع و انقلاب فرهنگی نمود.
شب و روز نهم - شب و روز عرفه :
این شب یکی از شب‌های بافضیلت است و کسی که این شب را به عبادت بپردازد اجر و ثواب صد و هفتاد سال عبادت را دارد. روز عرفه یکی از اعیاد بزرگ اسلامی است و روزی است که خداوند سفره جود و احسان خود را برای بندگانش گسترده و شیطان را خوار و ذلیل کرده است.
شب و روز دهم - اعلان برائت (سال نهم هجرى)
چشم ها به سوى على (ع) خیره شده بود و گوش ها در انتظار شنیدن پیام او بود. على (ع) بر بلنداى جمره عقبه ایستاد و با صدایى رسا، سیزده آیه از ابتداى سوره برائت را تلاوت نمود و اعلان داشت: بت پرستان حق ورود به مسجد الحرام را ندارند، طواف با بدن برهنه ممنوع است و از این پس هیچ بت پرستى حق شرکت در مراسم حج را ندارد و در نهایت اینکه هم پیمانان پیامبر اعظم (ص) تا مدتى که پیمان مقرر کرده است خون و مالشان محترم است، بقیه مشرکان نیز فقط چهار ماه مهلت دارند که یا اسلام بیاورند یا از این سرزمین بیرون روند، وگرنه جنگ، آخرین راه است.

- شب و روز عید قربان :
شب عید قربان یکی از چهار شبی است که احیای آن مستحب است و درهای آسمان در این شب به روی بندگان باز است. دعاهایی نیز برای این روز در کتب ادعیه وارد شده است.
روز سیزدهم - پیمان عقبه دوم (سال سیزدهم بعثت)
آوازه رسول رحمت و مهرورزى سالیان سال بود که در جزیرة العرب طنین افکنده بود وهر روز بر تعداد گروندگان به آئین او بیشتر مى شد. این آوازه، چون کابوسى هولناک براى مشرکان قریش تبدیل شده بود. سال یازدهم بعثت در این ایام شش نفر از اهالى یثرب به دور از چشم قریشیان با پیامبر اعظم (ص) به طور مخفیانه ارتباط برقرار کردند و با او هم پیمان شدند. این رویداد نقطه عطفى در زمینه سازى هجرت پیامبر اعظم (ص) گردید.

یک سال از ملاقات مخفیانه گروه یثرب با پیامبر اعظم (ص) گذشت. آنان به طور ناشناس و با هیئت غیر مسلمان به مکه آمدند و به زیارت بت ها رفتند و به گونه ظاهرى در برابر آنان کرنش کردند تا مشرکان از جریان آگاه نشوند و به آنان مشکوک نگردند. پس به سوى پیامبر اعظم (ص) شتافته و در محلى به نام «عقبة» با پیامبر اعظم (ص) هم پیمان شدند. این پیمان به پیمان عقبه اول معروف شد.

یک سال دیگر از این جریان گذشت و در ذى حجة سال بعد، هفتاد و سه تن از مسلمانان یثرب که در بین آن ها دو زن نیز وجود داشت براى بستن میثاق الهى با پیامبر اعظم (ص) به سوى مکه به راه افتادند. مصعب بن عمیر از سوى ایشان دستور یافت تا محلى را براى ملاقات با برادران مسلمان یثربى هماهنگ کند. آنان موفق شدند در سرزمین منى با پیامبر اعظم (ص) دیدار و و در چنین روزی با ایشان بیعت نمایند. این پیمان به دومین پیمان عقبه مشهور شد که گامى بزرگ براى آغاز صدور رسالت پیامبر اعظم (ص) از مرزهاى مکه به سوى دیگر سرزمین ها قلمداد شد.
روز پانزدهم - ولادت امام هادی(ع) (سال دویست و دوازده هجری)
پانزدهم ماه ذی حجه روز ولادت با سعادت امام علی‌النقی(ع) است. آن حضرت در سال دویست و دوازده هجری در مدینه به دنیا آمد. در هشت سالگی پدر بزرگوارش امام جواد(ع) به شهادت رسید و امامت به ایشان منتقل شد. امام هادی بعد از پدرش دو سال در دوره حکومت معتصم عباسی بود، سپس دوره‌های حکومت واثق، متوکل، منتصر، مستعین، معتز، و معتمد عباسی را نیز درک کردند. در میان حکام وقت، متوکل عباسی بیش از دیگران، آن حضرت را مورد اذیت و آزار قرار داد. او کینه و عداوتش نسبت به اهل بیت(ع) بیش از دیگران بود و چون برخلافت خود ترسید آن حضرت را از مدینه به بغداد احضار کرد. دوره امامت آن حضرت سی و چهار سال بود. چهارده سال آن را در مدینه و بیست سال در سامرا به سر بردند. تا این که در جمادی الاخر سال دویست و پنجاه و چهار هجری در چهل و دو سالگی به دست معتمد عباسی مسموم و در سامرا در خانه خودش دفن شد.
روز هجدهم - عید غدیر(سال دهم هجرى)
ندایى بلند شد: آنان که جلوتر رفته اند باز گردند و آنان که عقب مانده اند سریع تر خود را برسانند. در کنار برکه اى در سرزمین غدیر خم، دستى دست دیگر را بالا برد و ندایى در گوش تاریخ پیچید: هر کس من مولاى اویم على (ع) مولاى اوست. پروردگارا! دوستانش را دوست بدار و دشمنانش را دشمن بدار و یارانش را یارى کن و کینه توزانش را خوار گردان.

هجدهم ماه ذی حجه روز عید غدیر است، روزی که خداوند در آن گناهان شصت ساله مومنان را می‌آمرزد و در این روز آزاد می‌کند دو برابر آنچه را که ماه رمضان از آتش جهنم آزاد کرده است. یک درهم انفاق در راه خدا در این روز معادل هزار درهم است. از امام صادق(ع) سوال شد: آیا برای مسلمانان عیدی جز جمعه و عید فطر و قربان وجود دارد؟ امام فرمود: ((بلی، عیدی که حرمتش از سایر اعیاد بیشتر است و آن عید غدیر است)).
روز بیست و چهارم - روز مباهله (سال دهم هجرى)

آمده بودند تا با هیبت پوشالى و دعایى که از سقف خانه هاى گلى شان بالاتر نمى رفت عظمت آخرین فرستاده خدا را بشکنند. مسیحیان نجران با پیامبر اعظم (ص) به جدال برخاسته بودند، اما قرار گذاشته شد تا مباهله تکلیف را روشن سازد، اما هنوز دعایى و نفرینى در نگرفته بود که حریف از میدان به در رفت و اهل بیت عصمت پیامبر اعظم (ص) پیروز شدند.
- و نیز درچنین روزی حضرت علی(ع) انگشتر خود را در حال رکوع به سائل داد و این آیه در شان وی نازل شد: (انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاه و یوتون الزکاه و هم راکعون)
روز بیست و پنجم - نزول آیات سوره دهر در شأن اهل بیت(ع)
در چنین روزی سوره هل اتی در شان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) نازل شد. حضرت علی(ع) و فاطمه زهرا(ع) برای ادای نذرشان جهت شفای بیماری امام حسن و امام حسین(ع) سه روز روزه گرفتند. روز اول نزدیک غروب مسکینی در خانه آن حضرت را زد و اظهار گرسنگی کرد، آن بزرگواران غذای خود را به او دادند و خود با آب افطار کردند. روز دوم یتیمی و روز سوم اسیر در خواست کمک کردند و آن بزرگواران غذای خود را به آنها دادند و خود با آب افطار کردند. این آیه اشاره به این موضوع دارد: (ویطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا)
همچنین در این ماه اتفاقات زیر نیز رخ داده اند:
- صلح با هیئت اشجع ( سال پنجم هجرى)
نامش «مسعود بن رخیله» بود که در جنگ خندق شرکت جسته بود و در این جنگ فرماندهى افراد خود را به عهده داشت. او در چنین ایامى نزد پیامبر اعظم (ص) آمد و به همراهى بیش از هفتصد تن از یاران خود با ایشان معاهده صلح منعقد نمود. از آنجا که ایشان پیامبر رحمت و صلح بود این معاهده را پذیرفت و از اشتباهاتشان درگذشت. این معاهده در کوه سلع منعقد گردید.
- ازدواج پیامبر(ص) با میمونه (سال هفتم هجرى)
پیامبر اعظم (ص) عمرة القضاء را انجام داده و به مدینه بازگشته بود که میمونه خواهر ام الفضل که همسر عباس عموى پیامبر اعظم (ص) بود پیشنهادى به ایشان کرد. او خود گفته بود که حاضر است به طور افتخارى همسرى ایشان را قبول کند و به عقد بزرگ ترین فرستادگان نایل آید. ایشان نیز براى نزدیکى بیشتر بین دل هاى مردم و قبایلى که در آن روز مى زیستند این پیشنهاد را پذیرفت و میمونه به عقد ایشان درآمد.
- سریه ابن ابى العوجاء (سال هفتم هجرى)
سرسختى اعراب در کفر و نفاق مثال زدنى بود. هفت سال از هجرت و بیست سال از بعثت رسول خاتم «پیامبر اعظم (ص)» گذشته بود، اما همچنان برخى حاضر به سر فرود آوردن در پیشگاه خداى محمد (ص) نبودند. قبیله بنى سلیم از آن دسته بود. پیامبر اعظم (ص) ابن ابى العوجاء را براى مبارزه با آنان پیش فرستاد. جنگ سختى بین کفار بنى سلیم و آنان درگرفت و در جریان این جنگ تمامى سپاهیان اسلام به شهادت رسیدند و تنها خود ابن ابى العوجاء جان سالم به در برد و به مدینه بازگشت.
- سریه عبدالله بن ابى حدرد (سال هفتم هجرى)
پیامبر اعظم (ص) جمعى از مسلمانان را به این سریه فرستاد. در بین آنان مردى به نام محلّم بن جثامه حضور داشت. در جریان جنگ، او فردى از کفار به نام عامر بن اضبط را که اسلام آورده و شهادتین را بر زبان جارى ساخته بود، کشت. این آیه بر پیامبر اعظم (ص) نازل شد: «وَ لا تَقُولُوا لِمَن ألقى اِلَیکم السَّلام لَستَ مُسلما» (نساء / ۹۴)
پیامبر(ص) از این رفتار او بسیار ناراحت و خشمگین شد و از او و این عملش بیزارى جُست.