مسجد شجره از مساجد تاریخی و بسیار مهم مدینه است که در منطقۀ «ذوالحلیفه» یا «آبارعلی» در فاصله ده کیلومتری جنوب غربی مسجدالنبی در مسیر مکه قرار دارد که اکنون با گسترش شهر، این مسافت کمتر شده است. وجه تسمیه آن به شجره نیز این است که پیامبر اکرم در جریان سفر سال هشتم هجرت که منتهی به امضای معاهده حدیبیه شد.
در این مکان، کنار درختی (شجره) به نام ‹‹سَمَره›› فرود آمده و احرام بستند. همین طور در سال هفتم جهت عمرة القضاء و نیز درسال دهم براى حجه الوداع در این مسجد احرام پوشید. طبعا اهمیت این مکان از لحاظ دینی مسلم و به دلیل استفاده دائم مردم از آن، مورد توجه بوده است و اکنون نیز حاجیان ایرانى که پیش از اعمال عمره به مدینه مى‏روند در مسجد شجره احرام مى‏بندند. در واقع کسانی که قصد ورود به مکه معظمه و بیت الله الحرام را دارند چه ساکن و چه مسافر باشند، بدون بستن احرام حق ورود به این شهر را ندارند. به نقاطی که حجاج در آن محرم می شوند، میقات گویند که به تناسب مسیر ورود حجاج، شش میقات وجود دارد و مسجد شجره یکی از آن هاست.
مسجد شجره یکی از مساجد بسیار مهم خارج از مدینه بوده و به عنوان یکی از میقات ها و مساجد احرام از اهمیت بسزایی برخوردار است. کسانی که قصد ورود به مکه معظمه و بیت الله الحرام را دارند چه ساکن و چه مسافر باشند، بدون بستن احرام حق ورود به این شهر را ندارند. نقاطی که حجاج در آن محرم می شوند، میقات گویند. به تناسب مسیر ورود حجاج، شش میقات وجود دارد و مسجد شجره یکی از آنهاست.
پیامبر اکرم نیز در سه سفر عمره و یک سفر حج تمتع در این میقات محرم شدند: 
۱- در سال صلح حدیبیه که موفق به انجام عمره نشدند (ششم هجری)
۲- عمره ناشَدَه (سال هفتم هجری) 
۳- فتح مکه (سال هشتم) 
۴- حجة الوداع (سال دهم هجری)
«زین الدین الاستدار» در سال ۹۶۱ هـ. ق بنای مسجد را بازسازی کرد و اطراف آن دیواری بزرگ کشید که تا پایان دوره عثمانی همچنان پا برجا بود. وی مأذنه گوشه شمال غربی آن را نیز بازسازی نمود و سبب این که مکان محراب اصلی مشخص نبود، محراب دیگری در وسط دیوار قبله قرار داد که شاید مکان اصلی محراب باشد. همچنین پله هایی نیز در سه جهت برای مسجد ساخت تا از ورود چهارپایان به داخل جلوگیری شود.
اگرچه این مسجد در قرن هشتم دچار خرابى شد، اما همچنان مورد استفاده بوده است. گویا در بناى اولیه، شبستان و صحن داشته، اما در قرون هشتم و نهم تنها دیوارى گرد آن بوده است. مسجد شجره دردوره عثمانى در سال ۱۰۵۸ قمرى، به دست‏ یکى از هندیان مسلمان بازسازى و مناره‏اى براى آن ساخته شد.
طول این مسجد از جنوب تا شمال ۲۵ متر از شرق به غرب نیز به همین مقدار بوده است. در سال های اخیر در دوران سعودی این مسجد به طرز بسیار زیبایی بازسازی شده مساحت آن به ۸۸۰۰۰ متر مربع رسیده است.
هم اکنون این مسجد که در راه مدینه به مکه و در فاصله هشت کیلومترى از عنبریه قرار دارد از زیباترین بناهاى مذهبى مدینه پس از مسجد النبى محسوب می شود. این مکان مقدس در سال‏هاى پیش بسیار محقر و خالى از نظافت بود. اما در نوسازى اخیر (از ۱۳۶۶ به بعد) بر مساحت آن افزوده‏اند؛ چنان که امروز مساحت مسجد حدود ۲۶ هزار متر مربع است.(۱) در بیرون مسجد بیش از پانصد دوش حمام و بیش از سیصد و پنجاه عدد دستشویى ساخته شده است. بنای امروزه مسجد شجره که از شکوه و زیبایی بسیاری برخوردار است در سال ۱۴۰۹ق به پایان رسیده، ۸۸۰۰۰ متر مربع وسعت و گنجایش ۵۰۰۰ نفر نمازگزار را دارد و منارۀ زیبایی به ارتفاع ۶۴ متر آن را زینت داده است.
نام های دیگر مسجد شجره:
مسجد شجره عناوین دیگری نیز دارد: 
مسجد اِحرام: به سبب آن که حاجیان برای تشرف به حج در این مسجد احرام می بندند. 
مسجد ذوالحُلیفه: حُلَیفه نام آبی بین « بنی جشم بن بکر» از قبیله هوازن و « بنی خفاجه العقیلین» بوده که رسول خدا دوست داشت برای بستن احرام کنار درختی در این محل فرود آید. 
ابیار علی علیه السلام: بنا به روایتى از حضرت صادق این ناحیه به اقطاع، به امام على واگذار گردید. به همین جهت، چاه هاى آن نیزکه متعلق به آن حضرت بوده به نام ابیار على شناخته شده است. ( ابیار اسم جمع بئر یعنی چاه است.)
مسجد شجره به نام های دیگر نیز مشهور است:
مسجد اِحرام: به سبب آنکه حاجیان برای تشرف به حج در این مسجد احرام می بندند، به ‹‹مسجدالاِحرام›› معروف شده است.
مسجد ذوالحُلیفه: حُلَیفه نام آبی بین ‹‹بنی جشم بن بکر›› از قبیله هوازن و بنی خفاجه العقیلین›› بوده که رسول خدا دوست داشت برای بستن احرام کنار درختی دراین محل فرود آید.
ابیار علی (ع): از آن جهت به آن ابیار علی گفته اند که حضرت علی (ع) برای آبیاری نخلستانها، چاههای فراوانی در این منطقه حفر کرده و ابیار نیز اسم جمع بئر یعنی چاه است.
پیامبر اکرم(ص) پس از اقامت دو رکعت نماز در مسجد شجره، احرام بسته و می فرمود: ‹‹ لبیک،اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، ان الحمد و النعمة لک و الملک، لاشریک لک لبیک››.
روایت شده، که رسول خدا نخستین بار، هنگام انجام حج، زیر درختی در این مکان فرود آمد که در سالهای بعد در آن محل مسجدی ساخته شد.
در واقع مسجد شجره کمى بالاتر از مسجد جن و در تقاطع شارع مسجد الحرام و شارع نونه است که یاد معجزه اى از پیامبر (ص) در صدر اسلام ساخته شده و نام مسجد شجره بر خود گرفته است. به روایات فاکهى ، درا ین مکان درختى به نبوت و پیامبر آن حضرت شهادت داد.
مسجد مذکور که نمایى بسیار محقر و ساده دارد. بسیار کوچک بوده و بخشى از حیاط آن را به شبستان افزوده اند. این مسجد در سمت چپ تقاطع یاد شده به سوى مسجدالحرام قرار دارد و بر تابلوهاى آن نامى جز شماره مسجد دیده نمى شود.شایان گفتن است این مسجد شجره یا احرام در بین راه مدینه و مکه هم نام است.
آن حضرت در این مسجد به سمت ستون وسط نماز می خوانده است و این همان مکان درختی بود که ایشان قبلاً کنار آن نماز می گذارده است.
‹‹زین الدین الاستدار›› در سال ۹۶۱ ه. ق بنای مسجد را باز سازی و اطراف آن دیواری بزرگ کشید که تا پایان دوره عثمانی همچنان پا برجا بود. وی مأذنه گوشه شمال غربی آن را نیز بازسازی کرد و سبب اینکه مکان محراب اصلی مشخص نبود، محراب دیگری در وسط دیوار قبله قرار داد که شاید مکان اصلی محراب باشد. وی پله هایی نیز در سه جهت برای مسجد ساخت تا از ورود چهارپایان به داخل جلوگیری شود.
طول این مسجد از جنوب تا شمال ۲۵ متر از شرق به غرب نیز به همین مقدار بوده است. در سالهای اخیر در دوران سعودی این مسجد به طرز بسیار زیبایی بازسازی شده مساحت آن به ۸۸۰۰۰ متر مربع رسیده است.
این مسجد در قسمت اعلاى مکه در پشت دار منارة البیضا، در کنار کوه و در برابر حجون و مقابل مسجد الحرس(مسجد الجن)است. در آنجا درختى بوده که رسول ‏خدا (ص) آن را صدا کرده و درخت نزد آن حضرت آمده است. وى سپس پنج روایت درباره این معجزه پیامبر (ص) در محل مسجد مزبور نقل کرده است.
در یکى از این روایات آمده است که حضرت رکانة بن عبد یزید بن هاشم را به اسلام دعوت کرد. او گفت: ایمان نخواهم آورد تا درخت را صدا کنى و او نزد تو آید. حضرت روى به درخت کرده فرمودند: به اذن خداوند نزد من آى! و درخت نزد آن حضرت آمد.
منابع:
۱. سامعی، احمد، راهنمای زائران مکه و مدینه، ص ۳۴۸.
۲. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۴۰۹-۴۰۱.