پیر در اصل به معنای سالمند و کهنسال و به معنای شیخ، مرشد و راهنما و انسان باتجربه است. حضور سالمندان در مساجد کارکردهای متعدّدی دارد که در ادامه به برخی آنها اشاره می شود:
الف) الگوی وحدت در مساجد
مجموعه افرادی که در یک مسجد حضور دارند یک گروه را تشکیل می دهند که با اعضای ثابت یا موقت دارای اهداف همسو و مشخصی هستند. هر گروه که یک جامعه کوچک به حساب می آید باید یک مسئول یا رهبر داشته باشد تا در نیل به اهدافش موفّق باشد. مجموعه افراد یک گروه، نسبت به بزرگ گروه احترام مى‏گذارند و در کارها با آنان مشورت مى‏کنند و در اختلافات، به رأى و داورى آنان ارج مى‏نهند. گاهى یک سخن با حکمت از سوى یک پیر در یک جمع، آتش فتنه‏اى را خاموش مى‏سازد، یا تفرقه و کدورتى را به وفاق و همدلى و آشتى مبدّل مى‏سازد. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «الشّیخُ فى اَهْلِهِ کالنّبىِ فى اُمّتهِ» (مجلسی، ۱۳۶۲، ج‏۷۲، ص‏۱۳۷)؛ یعنی، پیرمرد در میان خانواده‏اش، مانند یک «پیامبر» در میان امتّش است. با توجّه به احادیث و نکات مطرح شده، می توان نتیجه گرفت که وجود با برکت سالمندان در مسجد بر سازماندهی و مدیریّت امور اثر مثبتی دارد. سالمندان به دلیل دانش و تجربه عملی زیاد و داشتن دید کلی به امور، نسبت به نوجوانان و جوانان اثربخشی بیشتری در کنترل و نظارت فعالیّت های مسجدی و هیئتی دارند.
ب) سالمندان و انتقال فرهنگ به نسل جدید
با گذشت زمان سنّت های قابل انجام در مساجد تحت تأثیر محیط و سایر فرهنگها قرار می گیرد و در برخی مواقع این نگرشها خلوص خود را از دست می دهند. امروز با پیشرفت فن ّآوریهای جدید کلیّه فعالیّت های فرهنگی و مذهبی در مساجد شیوه و سبک تازه ای گرفته است. این موضوع به یکی از آسیب های مدیریّت مساجد است و باعث می شود که آداب و رسوم و سنّت های پیشینیان و سالمندان گذشته را به طور کلّی نادیده گرفته شود.
دشمنان اسلام در وضعیّت کنونی از همه توان و منابع خود در راه تغییر فرهنگی جوامع مسلمان به نفع اهداف شوم خود استفاده می کنند. تفکّرات و نگرش های جدید در جوانان و نوجوانان شاید در برخی موارد مانند خلوص نیّت مسجدی های گذشته نباشد. تجربه ثابت کرده است که هر چه ما از سنّت و فرهنگ اصیل خود فاصله بگیریم به فرهنگهای جایگزین ناکارآمد و شاید کم اهمیّت دیگر بیشتر نزدیکتر می شویم. از این رو، وجود یک پیر و مرشد می تواند مانند پل ارتباطی بین نسل ها در افزایش بصیرت نسل های جدید و انتقال فرهنگ مسجدی بودن و مسجدی ماندن از گذشته به حال یا آینده اثرات شگرفی داشته باشد. البته اثبات عمیق تر این اصل تربیتی و روانشناختی، مطالب بیشتری می طلبد که در این نوشته مجال آن نیست.
ج) سالمندان مایه برکت و رحمت
برکت از ثروت یا قدرت نیست؛ چه بسیار افرادی که قدرت داشتند و به سعادت نرسیدند و در نهایت شقیّ از دنیا رفتند و چه بسیار افرادی که از صبح تا شب مشغول کارند و ثروت می‌اندوزند؛ امّا در زندگی خود خیری نمی‌بینند و در نهایت احساس شادی ندارند و رضایتی در قلب خود حسّ نمی‌کنند. در واقع، آنان در زندگی خود به دلایل مختلف از برکت الهی محرومند. احترام به سالمندان از سوی کوچک ترها لطف و عنایت الهی به آن جمع را بیشتر میکند و خداوند در تعالی آن گروه احترام کننده نعمت فراوان تر و پایدارتری را نازل می کند. هر چند دریای رحمت خداوند بیکران است و لطف عامّ (رحمانیّت) و لطف خاصّ (رحیمیّت) خداوند بر حسب حکمت الهی به بندگان جاری است؛ امّا بر حسب آموزه های اسلامی وجود سالمندان مایه خیّر و برکت یک جامعه یا یک گروه است. به عبارت دیگر، حضور سالمندان در مجالس و محافل مذهبی و تجمّعات مسجدی موجب عنایت خاصّ حق تعالی را برای همه افراد شرکت کننده به همراه دارد. احترام به بزرگ ترها و ترحّم و مهربانى نسبت به کوچک ترها، از دستورالعمل هاى اخلاقى اسلام است و کانون خانواده‏ها را گرم و مصفّا مى‏سازد. رسول خدا(ص) فرمودند: «البَرکة مَعَ اکابِرِکم» (همان منبع)؛ برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگ ترهاى شماست.

بنابراین، اگر جوانان قدر پیران را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند، هم رشته‏هاى عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود، هم از رأفت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى‏شوند، هم نشانه بى‏توجّهى خود به ارزش ها را امضاء کرده‏اند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «إنَّ مِن تَعظیمِ جَلالِ‏اللّه عزّ و جلّ کَرامَةَ ذی الشَّیبهِ، و حامِلِ القُرآنِ، والإمامِ العادِلِ» (حسینی، ۱۳۸۸، ص ۳۸۴)؛ یعنی، احترام نـهادن بـه ریـش سـفید و قـرآن دان و پیشواى دادگر، بزرگداشت جلال و شکوه خداوند عزّ و جلّ است. از این رو، احترام به سالمندان موجب نزول بسیاری از برکات الهی کاهش برخی مشکلات می شود.

د) تجربه سالمندی
همیشه علم و تخصّص حرف اول را نمیزند. گاهی اوقات علم بدون تجربه کارآمدی لازم را ندارد. بنابراین، در اداره کردن فعالیّت های مسجدی باید از معجون تجرب و دانش فرهنگی استفاده کرد. «پیر، دنیایی از تجربه است؛ موی سفید حکایت از زندگی و فراگیری بسیاری از مکتب زمانه دارد و درس این مکتب بسیارگران و پُر هزینه است. چه زیباست که تجربیّات سالمندان را در مدیریت امور مساجد و جلسات مذهبی بیاموزیم و همیشه از آن‌ها بهره ببریم». سعدی در این مورد بیت زیبایی دارد: ز تدبیر پیر کهن بر مگرد که کارآزموده بود سالخورد
امام علی(ع) می‌فرمایند: «وقار الشّیب أحبّ الىّ من نضارة الشّباب» (رسولی محلّاتی، ۱۳۷۷، ج ۶، ح ۱۰۰۹۹)؛ یعنی، وقار پیری نزد من دوست داشتنی‌تر از نشاط جوانی است. بنابراین، نباید پیران را انسان‌های بی فایده و خالی از سود بدانیم؛ چرا که آن‌ها بسیار با تجربه و بسیاری از آن ها نیز دانشمند و فرهیخته‌اند. 
مشکلات حضور سالمندان در مساجد
الف)تغذیه سالمندان
با افزایش سنّ، ترشح معده کمتر می شود و پوشش دستگاه گوارشی تحلیل می رود. با این وجود قدرت جذب مواد غذایی تا حدّی کاهش می یابد. بنابراین، غذای سالمند باید سبک و قابل هضم باشد. برخی از بیماری های دوران سالمندی عبارت اند از: پوکی استخوان، تصلّب شرائین، افسردگی، آلزایمر یا اضمحلال مغزی، پارکینسون، کاهش قدرت بدنی و عمل عضلات، فشار خون بالا، بیماری های قلبی و مغزی، دیابت قندی، سرطان ها، بیماری های تنفسی، بیماری های مفاصل، انواع اختلالات روانی، مشکلات دهان و دندان و ... . سالمندان به دلیل شرایط فیزیولوژیکی ملزم به رعایت برخی از رژیم های غذایی هستند. اگر مسئولان اجرایی مساجد برنامه غذایی مناسب تری را برای پذیرایی سالمندان تهیّه و اجرا کنند ضمن حفظ سلامت افراد غیر سالمند، این موضوع برای سالمندان هم مفید بوده و شاید شرکت آن ها در مراسم ها و مساجد بیشتر شود.
ب) خواب سالمندان
در دوره سالمندی فاز خواب زودتر شروع می شود و زودتر هم پایان می یابد. بر اساس نظر کارشناسان، ۶۰ درصد سالمندان مشکل اختلال خواب دارند. افراد سالمند معمولاً شب‌ها زودتر به خواب می‌روند و صبح‌ها زودتر از خواب بیدار می‌شوند و اگر شب‌ها خواب خوبی نداشته باشند، روز بعد، احساس خستگی، خواب‌آلودگی و بی‌حوصلگی می‌کنند. ساختار خواب در سالمندان به طوری است که معمولاً شروع خواب به تأخیر می‌افتد و مراحل خواب عمیق کاهش می‌یابد. برنامه ریزان امور فرهنگی و مذهبی باید به این اصل فیزیولوژیک دوران سالمندی توجّه نماید تا ترکیب سنّی افراد شرکت کننده در محافل و مجالس متنّوع و منطقی باشد. بسیار مشاهده شده است که شروع فعالیّت های مذهبی در برخی از مساجد در انتهای شب آغاز می شود و سالمندان از شرکت کردن در این محافل محروم می شوند. به نظر می رسد مدیریّت زمان بهینه و در نظر داشتن میانگین افراد شرکت کننده در اجتماعات مسجدی و مجالس خاص سالمندان در زمان مناسب می تواند اثربخش باشد.
ج) سالمندان و نماز جماعت
رعایت حال نمازگزاران سالمند در مساجد یکی از نکات مهمّ امور تبلیغ است که باید توسط امام جماعت انجام گیرد. شرکت یک گروه عمده خاصّ جوانان یا نوجوانان یا میانسالان و عدم شرکت سالمندان در صفوف نماز جماعت یک مسجد باید مسئولین مسجد و فعّالان فرهنگی مسجد مورد تأمّل و مداقه قرار گیرد تا دلایل موضوع مشخص و تحلیل گردد. رسول اکرم (ص) سخت گیرى را بر آنان روا نمى شمرد و به اندازه تاب و توان آنان رفتار مى کرد و دیگران را نیز به این شیوه پسندیده فرا مى خواند. مردى نزد پیامبر آمد و گفت: اى فرستاده خدا! به خاطر این که فلانى نماز (جماعت) را خیلى طول مى دهد، (توفیق) نماز (جماعت) را از دست مى دهم. راوى مى گوید: هیچ روزى پیامبر را بسان آن روز ندیدم که با خشم موعظه کند. حضرت فرمود: اى مردم! شما (دیگران را از خود) مى رانید. کسى که براى مردم نماز مى خواند، باید نمازش را سبک گیرد و کوتاه کند؛ چرا که میان آنان بیمار، ضعیف و نیازمند هم وجود دارد (السیوطی، ج ۲، ص۳۶۰).
د) مناسب سازی مساجد برای سالمندان
مناسب سازی یعنی ایجاد محیط های بدون مانع و یا تسهیل دسترسی برای همه افراد جامعه که یکی از راهکارهای ارتقاء کیفیت زندگی برای کلیه افراد جامعه به‌ ویژه افراد یا سالمندان دارای معلولیّت یا ناتوانی است. همه آحاد جامعه باید قادر باشند آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعمّ از ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابر شهری تردّد کنند و از کلیّه حقوق اجتماعی خود برخوردار شوند (ر. ک. به: برجیان و جغتایی، ۱۳۸۵، صص ۱۴ تا ۲۰۰). سالمندان به خاطر وضعیت جسمی نمی-توانند در بسیاری از اماکن عمومی مانند مسجد حضور یابند. مهندسان و که در طراحی و احداث مساجد نقش دارند باید با توجّه به قوانین مربوطه احداث سطح شیب دار (رمپ)، پله ها و سرویس بهداشتی مناسب و ... دقّت نظر را از حیث فنّی داشته باشند و هیئت امنای مساجد و اماکن متبرکه نسبت به مناسب سازی توجیه گردند.
شاید به عقیده برخی از خوانندگان این مطالب، داشتن یک مسجد با تمام امکانات لازم و پیشرفته برای شرکت همه مؤمنین در هر وضعیّت جسمی و سنّی و فیزیولوژیکی یکی از تفکّرات ایده آلیستی است که شاید در نگاه اول ناممکن باشد؛ ولی شنیدن مطالب زیر شاید ضمن اقناع این گونه افراد، اعتماد به نفس اجریی مدیران و طرّاحان مقوله مسجدسازی را تقویت کند.
الف) افتتاح یک مسجد برای نخستین بار در خانه سالمندان آلمان: در حال حاضر خانه سالمندان موجود در خیابان شهر اوفنباخ آلمان با هدف توسعه مفهوم ارائه فرهنگ های مختلف مراقبت از یکدیگر قصد دارد تا مسجد کوچکی را در این خانه سالمندان برای کارمندان و مهمانان مسلمان افتتاح کند. کارمندان مسلمان به سهولت می توانند در اتاقی مخصوص نماز خود را ادا کنند. افتتاح این مسجد گام نخست در برنامه های این خانه سالمندان و نخستین اقدام در نوع خودش در شهر اوفنباخ آلمان است.
ب) ساخت پله سخنگو برای نابینایان: واحد فنّ آوری جهاد دانشگاهی هرمزگان سیستم پلّه سخنگو برای نابینایان (یا سالمندان کم بینا یا نابینا) را ساخته است. این سیستم، الکترونیکی است که نوعی راهنمای صوتی به شمار می‌رود و فرد نابینا را از طریق پیام‌های صوتی با نصب یک لیزر و یک سنسور مادون قرمز بر روی هر پلّه راهنمایی می‌کند. این روش در مقایسه با تکنیک-های قبلی روشی جدید است. بنابراین، تجهیز برخی اماکن عمومی مانند مسجد به فنّ آوری روز امکان پذیر و عملی است!
نتیجه گیری
برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیّات آن ها، هم تنهایی آنان را برطرف می کند و احساس کم ارزش بودن را در آن ها از بین می برد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیّات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار می دهد. یک مسجد خوب مسجدی است که افراد شرکت کننده دائم و موقّت آن از همه گروه های سنّی و با ترکیب سنّی منطقی تشکیل شود. مسجد خانه عبادت و راز و نیاز با خداست و بنده در هر شرایط حقّ استفاده از آن را دارد. اگر دقت نظر را از حیث فنی توسط هیئت امنای مساجد و اماکن متبرکه نسبت به مناسب سازی صورت گیرد سالمندان و افراد ناتوان بهتر می توانند در مسجد حضور یابند.