مقدمه
 هر سال در ایّام آماده شدن حجّاج برای مشرّف شدن به حجّ، کارگزاران و مسئولان کاروان ها با ولی امر مسلمین دیدار می کنند تا ضمن تجدید میثاق با ایشان، از رهنمودهای گرانقدر ولی زمان خود بهره مند گردند. در این دیدار برخی از بایسته های حجّ با توجه به شرایط حاکم همان وقت مطرح می شود. امسال (۱۳۹۱) هم رهبر معظم انقلاب اسلامی پیش از ظهر دوشنبه سوّم مهر در دیدار کارگزاران حجّ، مضامین و مفاهیم قابل توجّهی ایراد فرمودند. نگارنده ضمن دسته بندی این سخنان گُهربار، برخی از نکات مهّم این سخنان را تبیین خواهد کرد  تا مدیران و برنامه ریزان و حجّاج گرانقدر عمق سفارشات اکید رهبری را بهتر درک نمایند و آن ها را عملی سازند.
اهمیّت حجّ در آموزه های اسلامی
 در اهمیت حجّ همین بس که سوره ای در قرآن به این نام وجود دارد و در خصوص مناسک آن درس های عملی و تربیتی و اعتقادی مطرح می¬کند. آیات و روایات زیادی در مورد حجّ وارد شده است که در این جا فقط به یک روایت و یک آیه شریف بسنده می کنیم:
امام رضا (ع) می فرمایند: «عِلَّةُ الحجِّ الوِفادَةِ اِلَی اللّه‏ِ»؛ یعنی، آنچه‏ موجب وجوب حجّ‏ّّ گشته سفر معنوی به‏ سوی خداوند عزّ و جلّ است (عاملی، ۱۳۶۷، ج ۸، ص ۵).
   قرآن کریم در این مورد می فرماید: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بی شَیْئاً وَ طَهِّرْ بَیْتی لِلطَّائِفینَ وَ الْقائِمینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ وَ أَذِّنْ فی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلى کُلِّ ضامِرٍ یَأْتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیقٍ» ؛ یعنی، و چون براى ابراهیم جاى خانه را معین کردیم [بدو گفتیم:] چیزى را با من شریک مگردان و خانه‏ام را براى طواف‏کنندگان و قیام‏کنندگان و رکوع‏کنندگان [و] سجده‏کنندگان پاکیزه دار و در میان مردم براى [اداى‏] حجّ بانگ برآور تا [زائران‏] پیاده و [سوار] بر هر شتر لاغرى،که از هر راه دورى مى‏آیند، به سوى تو روى آورند.

    از آن هنگام که این دستور از جانب خدا به حضرت ابراهیم (ع) داده شد تا امروز، همه ساله در ایام ماه ذی-الحجّه، سرزمین مکّه میزبان خیل عظیم مسلمانان از سراسر جهان است که برای ادای مناسک حجّ و به جا آوردن این فریضه مهمّ در آن جا گرد هم می آیند.تجمّع جمعیّت میلیونی مسلمانان، فارغ از رنگ، قومیّت، مذهب، ملیّت و نژاد در یک سرزمین، و انجام اعمال و مناسک یکسان در کنار یکدیگر، ویژگی منحصر به فرد این فریضه مهمّ است. تمامی اجزاء مناسک حجّ با فلسفه ای عمیق همراه است. در واقع تمامی ارزش های دین را می-توان به روشنی در این فریضه یافت.
جنبه عبادی و عرفانی حجّ
    ولی امر مسلمین در بخشی از سخنان خود، حجّ را فریضه ای سرشار از یاد و ذکر خدا دانستند و افزودند: حجّ یکی از بهترین و شاید بی نظیرترین فرصت ها برای تعمیق یاد خدا و خشوع و تضرّع در مقابل پروردگار است.
    بیانات رهبری بر تفکّرات حضرت امام خمینی (ره) که از مکتب اسلام ناب منشأ گرفته منطبق است؛ آن جا که حضرت امام (ره)، فریضه حجّ را باز تعریف کردند و آن را یک فریضه عبادی ـ سیاسی بیان کرده، تأکید می-کند که حجّ از روزی که تولّد پیدا کرده است اهمیّت بُعد سیاسی اش کم تر از بُعد عبادی اش نیست .بُعد سیاسی علاوه بر سیاستش خودش عبادت است (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۱۸، ص ۶۶).
واژه  شناسی شعار بین المللی حجّ امسال
    در ابتدای این دیدار حجّت الاسلام والمسلمین قاضی عسگر نماینده ولی فقیه و سرپرست زائران ایرانی در سخنانی، شعار حجّ امسال را «حجّ، عزت، همبستگی و مسئولیت اسلامی» عنوان کرد. مضامین این شعار بیان گر اهداف مهمّی است که در ادامه به آن ها اشاره می شود:
    عزّت: اهانت انجام گرفته به پیامبر عظیم الشأن اسلام (ص) بیان گر تجلّی عظمت شخصیّت آن حضرت در چشم دوستداران و حتّی دشمنان اسلام است. دشمنان شرق و غرب به خاطر ناتوانی خود در عرصه سیاست بین الملل و تحریم های همه جانبه در اقدامی خلاف آزادی بیان و عقیده، دست به انتشار فیلم موهن علیه پیامبر و مقدّسات اسلام زدند. این موضوع بیانگر عزّت و منزلت روز افزون پیامبری است که دارای مقام محمود در آیات شریف قرآن است. موج بیداری اسلامی کشورهای عربی در راستای این عزّت به پا شده است. به عبارت دیگر، این فعالیت های خلاف حقوق بشریّت فقط عزّت و بزرگی پیامبر را بیش تر و افزون تر می نماید و نه هیچ چیز دیگر.
   همبستگی: یکی مهمّ ترین وجه مشترک مسلمان در هر مذهبی، اعتقاد به خدا و ایمان به رسول اکرم (ص) است. بر اساس این شعار معیار همبستگی مسلمان، محوریّت توحید و نبوت قلمداد شده است. پیامبر اکرم (ص) رحمتی برای تمام عالمیان و نه فقط برای مسلمانان میباشد و برای نجات بشریّت مبعوث شده است. همه حجّاج از هر ملیّتی که باشند به منزله یک روح واحد در چند بدن هستند. 
    مسئولیّت اسلامی: همه ادیان الهی به نوعی بعثت آخرین پیامبر و خاتم  النبیّین یا همان «احمد موعود» را به نوعی بشارت دادند. این موضوع توسط پیامبران صاحب شریعت و کتاب به گونه ای ملموس تر و عمیق تر اشاره و تأکید شده است. مُتون کُتب آسمانی ادیانی مانند مسیحیّت و یهودیّت راستین و...  (اگر تحریف نشده باشند!) به وجود گران بهای پیامبر اسلام اشاره داشتند (نگاه کنید به: روحی، ۱۳۸۶، ش۱۲۰). بر این اساس همه پیروان ادیان و مذاهب، جدای از تفاوت  ها و اختلافات جزئی همگی در برابر خدا مسئول هستند تا در برابر این توهین های ننگین عکس العمل قاطع نشان دهند. به عبارت دیگر، همه جوامع اسلامی در برابر این توطئه شوم، مسئولیّت اسلامی دارند و باید تکلیف الهی فردی و جمعی خود را انجام دهند.
برائت واقعی از اهانت کنندگان پیامبر اکرم (ص)
     
   بحث واژگانی برائت از نظر رهبری: برائت از مشرکین یعنی همه مسلمانان احساس کنند که در مقابل یک دشمن قرار دارند و از عمق وجود نسبت به او برائت بورزند و مسلمانان باید پای سخن پیامبر (ص) یعنی توحید، اسلام و قرآن بایستند و حجّ را مظهر اظهار عشق و ارادت به آن حضرت کنند. 
  برائت از نظر امام خمینی (ره): برائت یعنی توطئه های جهان خواران راست و چپ، به ویژه آمریکای چپاول گر و متجاوز و اسرائیل جنایتکار را به گوش جهانیان رساندن و یا با برشماری جنایات این جانیان، از جهانیان استمداد جستن و برای قطع ایادی آنان و اصلاح حال مسلمانان، به خدا متجلّی شدن ( الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۱۰، ص ۲۲۲).
  برائت از منظر قرآن: برائت از مشرکین، تعبیری قرآنی است به مفهوم بیزاری و اجتناب از مشرکین و دشمنان مسلمانان و قطع پیوند با آن ها که در آیات متعدّدی در قرآن به صورت های مختلف به آن اشاره شده است . در قرآن سوره ای به نام توبه وجود دارد که به «سوره برائت» هم مشهور است و به آیاتی پیرامون بیزاری از مشرکین و ملحدین اشاره دارد. این تعاریف، به فعالیت هایی که در بُعد سیاسی حجّ به صورت اجتماعی انجام می گیرد نیز اطلاق می شود.
  رهبر فرزانه با اشاره به اهانت انجام گرفته به پیامبر اسلام (ص) و تجلّی عظمت شخصیّت آن حضرت در چشم دوستداران و حتّی دشمنان، حجّ امسال را دارای موقعیّتی خاصّ و متفاوت از سال¬های گذشته ارزیابی و تأکید کردند: تبلور زیبا و عظیم اتّحاد امّت اسلامی به واسطه وجود مقدّس خاتم الانبیاء (ص) و اظهار تنفّر و خشم عمیق همه مسلمانان از جبهه استکبار‌، باید در حجّ که مرکز تجمع مسلمانان از سراسر دنیا است، خود را نشان دهد و این، معنای واقعی برائت از مشرکین است (رجوع کنید به: ری شهری، ۱۳۷۲ ) و نباید گذاشت که جبهه استکبار با حربه ایجاد اختلاف، خود را از خشم امّت اسلامی نجات دهد.
    در این موقعیّت زمانی سال¬های اخیر که موج بیداری اسلامی شدّت بیشتری یافته است و قلوب مؤمنین از توهین¬های دشمنان اسلام خسته و رنجور شده است و زمزه¬هایی از شایعاتی در مورد تعطیلی برائت از مشرکین در حجّ امسال  به گوش می¬رسد، رهبر فرزانه، مانند همیشه با هوشیاری کامل دستور اجرای تمام و کمال برائت از مشرکین را صادر نموده است؛ چرا که حجّ بی برائت، حجّ نیست. «در واقع شرط همه مناسک و مواقف حجّ برای رسیدن به آرزوهای فطری و آمال انسانی، اجتماع همه مسلمانان و هماهنگ خروشیدن بر سر دشمن مشترک است» (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۲۰، ص ۱۹).
   رهبر معظّم، استمرار تبلور ارزشمند وحدت حول شخصیّت عظیم نبیّ مکرم اسلام (ص) و ابراز تنفّر از دشمنان ایشان را در حجّ، ضروری و مهمّ خواندند. ایشان، اقدام مستکبران و عوامل آن¬ها در اهانت به درگاه قدسی پیامبر رحمت، عزّت و کرامت را نشان دهنده عمق دشمنی و بغض و کینه جبهه استکبار با پیامبر اسلام (ص) دانستند و افزودند: موضعی که سیاستمداران غربی در قبال این اهانت بزرگ، اتّخاذ کردند، هیچ تفاوتی با موضع دشمنی نداشت.
      ایشان خاطرنشان کردند: قضیه اهانت به پیامبر اسلام (ص) و موضع¬گیری سردمداران جبهه استکبار، چهره واقعی آنان و محور اصلی تقابل جبهه حق و باطل را آشکار کرد و مشخص شد اساس دشمنی مستکبران با اصل اسلام و وجود مقدّس خاتم الانبیاء (ص) است و حرکت جوشان دنیای اسلام در اظهار ارادت به پیامبر اسلام (ص) و ابراز تنفّر عمیق از دشمنان، صحنه عجیب و بسیار مهمّی است که نشانگر ظرفیّت بزرگ تحرّک امّت اسلامی است.
حجّ، فرصتی برای اتّحاد و اسلامی تقریب مذاهب 
       حضرت امام خامنه ای، وجود مقدّس خاتم الانبیاء (ص) را محلّ تلاقی همه مسلمانان اعمّ از مذاهب و فرقه های مختلف دانستند و خاطرنشان کردند: در این عرصه، شیعه و سنّی و معتدل و تندرو، دیگر موضوعیّتی ندارد و همه با دل و جان به صحنه آمده  اند؛ زیرا پیامبر اسلام (ص) محور و قطب عقاید الهی و اسلامی هستند. حضرت امام خامنه ای، امّت اسلامی را به هوشیاری در قبال توطئه خطرناک ایجاد اختلاف در صحنه عظیم و یکپارچه خروش مسلمانان، فراخواندند و فرمودند: دشمنان دین و مستکبران بدانند که امّت اسلامی با وجود مذاهب مختلف و برخی تفاوت های نظری و عقیدتی، در مقابل آن  ها یکپارچه و متّحد هستند. رهبر فرزانه همچنین زائران بیت الله الحرام را به تعمیق ارتباط قلبی با مسلمانان کشورهای مختلف از طریق تکیّه بر مشترکات و اظهار محبّت و رعایت آداب و اخلاق اسلامی توصیه کردند.
    حضرت امام خمینی (ره) در این مورد فرمودند: حج، بهترین میعادگاه مُعارفه ملّت‏های اسلامی است که مسلمانان، با برادران و خواهران دینی و اسلامی خود از سراسر جهان آشنا می‏شوند، و با کنار گذاردن تشخّص‏ها و رنگ‏ها و ملیّت‏ها و نژادها، به سرزمین و خانه اوّلین خود رجعت می‏کنند و با مراعات اخلاق کریمه اسلامی و اجتناب از مجادلات و تجمّلات، صفای اخوّت اسلامی و دور نمای تشکّل اُمّت محمّدی (ص) را در سراسر جهان به نمایش می‏گذارند» (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۲۰، ص ۱۳).    
هوش فرهنگی و رابطه بین فرهنگ ها در حج
    عقاید، ارزش ها، انتظارات، نگرش ها و مفروضات عناصری از فرهنگ یک فرد یا یک جامعه هستند که دیده نمی شوند؛ امّا بر رفتار افراد موثراند. «هوش فرهنگی» یک توانایی فردی است که به فرد کمک می دهد تا تشخیص دهد که دیگران چگونه فکر می کنند و چگونه به الگوهای رفتاری پاسخ می دهند. در نتیجه موانع ارتباطی بین فرهنگی را کاهش بدهند و به افراد قدرت مدیریّت تنّوع فرهنگی می دهد (احمدی و همکاران، ۱۳۹۰، ص۲۱).
   از طرف دیگرحجّ مراسم معارفه عمومی مسلمانان از تمام ملّت اسلامی است. هر کسی با هر ملیت و قومیتی در این مراسم شرکت می کند. یکی از موضوعات مهمّ تأکید شده رهبری توجّه به تقریب مذاهب است تا با رعایت اخلاق اسلامی و تبادلات فرهنگی در این دیدارها اخوّت تحکیم یابد. رهبر فرزانه تأکید داشتند که از طریق تکیّه بر مشترکات و اظهار محبّت و رعایت آداب و اخلاق اسلامی باید ارتباط قلبی بین مسلمین تعمیق یابد. با توجه به مطالب فوق به نظر می رسد که منظور ولی امر مسلمین مطالعه اولیه فرهنگ ها قبل از مشرّف شدن به حجّ است تا حجّاج با شناخت نسبی و افزایش یا تقویت هوش فرهنگی فردی خود، بتوانند در محیط متنوّع فرهنگی در موسم حجّ در خصوص تقریب مذاهب و تحکیم ارتباط قلبی با مؤمنان سایر جوامع و فرهنگ ها موفّق تر از گذشته باشند. 
منابع:
۱) قرآن کریم، ترجمه: فولادوندمحمدمهدی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۹
۲) روحی ابوالفضل، احمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله پیامبر موعود، خانه معرفت شماره ۱۲۰ سال شانزدهم، آذر ماه ۱۳۸۶
۳) پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری:  http://www.leader.ir 
۴) سایت بولتن نیوز به آدرس: http://www.bultannews.com/fa/news
۵) الموسوی الخمینی روح الله، موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، صحیفه نور، مجلدات ۱۰، ۱۸، ۲۰، تهران، ۱۳۸۵
۶) ری شهری محمد محمدی، فلسفه برائت از مشرکین، میقات حجّ، سال اول،  شماره چهارم ، تابستان ۱۳۷۲
۷) حر عاملی، محمد بن الحسن، وسایل الشیعه، ج ۸، انتشارات اسلامیه، ۱۳۶۷
۸) احمدی سیدعلی اکبر، سرلک محمدعلی، اسلام پور حسین، بررسی رابطی بین هوش فرهنگی و عملکرد، بر اساس پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، سال ۱۳۹۰