بسم الله الرحمن الرحیم

 مقدّمه                                                                                                                                 
     جمعیّت جهان در حال پیر شدن است. افزایش سنّ جمعیّت در جوامع انسانی تبعاتی مانند افزایش هزینه‌های درمانی و کاهش تعداد نیروی کار مولّد را در پی دارد. این تبعات، هشدار‌هایی جدّی برای بخش‌های اقتصادی و صنعتی کشورها به شمار می‌روند. تأثیرات پیری جمعیّت همگی قابل پیش بینی نیستند. پیری جمعیّت پروسه‌ای است که در تمامی کشورهای جهان اتفاق می‌افتد. تازه‌ترین تحوّلات جمعیّتی ایران بر اساس نتایج سرشماری سال۱۳۹۰ نشان می‌دهد که جمعیّت ایران به سمت میانسالی حرکت می‌کند، رشد جمعیّت به‌شدت اُفت کرده و امید به زندگی افزایش و روند مهاجرت از روستاها به شهرها افزایش یافته است. هم ‌اکنون ساختار سنّی جمعیّت ایران جوان است؛ امّا هرم سنّی جمعیّت کشور طی چند سال آینده به میانسالی می‌رسد. جمعیّت‌شناسان دیدگاه روندی دارند و نگاه آنها مقطعی نیست. در وضع موجود ممکن است هرم سنّی جمعیّت نگران کننده نباشد؛ امّا در چشم‌انداز آینده وضعیّت هرم سنّی جمعیّت نگران کننده می‌شود. از این رو، باید به یک ساختار سنّی متناسب و متقارن دست پیدا کنیم.
  بر اساس شاخص ها و آمارهای محاسبه شده در مورد جمعیّت ایران باید گفت که جمعیّت ایران از نظر ساختاری در مرحله میانسالی یا رو به سالخوردگی است و در وضعیّت کنونی افزایش جمعیّت فعّال، ساختار سنّی مطلوب و مساعدی را ایجاد و فرصت ایده آلی برای پیشرفت و بهبود توسعه ایجاد می کند و ضرورت برنامه ریزی برای زمانی که جمعیّت فعّال کاهش می-یابد و درصد سالمندان افزایش می یابد احساس می شود (قیصریان، ۱۳۸۸، ص ۲۵).
    بر اساس آمار سازمان ملل، جمعیّت سالمندان کشور ایران یعنی آن ها که سنّشان ۶۰ سال به بالا است بیش از چهار میلیون نفر هستند که ۶ درصد از کلّ جمعیّت کشور را تشکیل می دهد و تا سال۲۰۵۰ تعداد سالمندان به رقم ۲۶ میلیون نفر خواهد رسید که ۲۶ درصد از کلّ جمعیّت را تشکیل می دهد. سالمندی به سنّ به عنوان یکی از دو ویژگی (سنّ و جنس) مهّم جمعیّت مربوط است. در واقع افزایش سنّ آحاد جمعیّت، ترکیب سنّی جمعیّت یا ساخت سنّی را تحت تأثیر قرار می دهد (فرزانه، رحمانی، ۱۳۸۴، ص۴۳).
      به منظور توجّه بیشتر جوامع به پدیده سالمندی و سن گرایی، مجمع عمومی سازمان ملل متّحد در ۱۴ دسامبر سال۱۹۹۰، اول اکتبر را به عنوان روز بین المللی افراد سالمند اعلام کرد. سپس این مجمع جهانی در سال ۱۹۸۲، طرح هایی را برای موضوع سالمندی به تصویب رساند. سرانجام در اول اکتبر سال ۱۹۹۱ برای اولیّن بار در سراسر جهان مراسم روز سالمند برگزار گردید. 
    این نام گذاری، چیزی فراتر از یک ملیّت و مذهب است و با یک نگرش جهانی این اقدام صورت گرفته است که بیانگر اتّفاق نظر اندیشمندان بهداشت و جمعیّت شناسی است. در این نوشتار نگارنده به بهانه روز جهانی سالمندان در پی آن است که ضمن ارائه تعریف سالمند و برخی نکات پیرامون مواظبت از آن ها، مطالبی را در خصوص مشکلات حضور سالمندان در مساجد مطرح نماید و در پایان پیشنهاداتی را ارائه کند. 
سالمند کیست؟
   سازمان بهداشت جهانى دوران مختلف عمر را به پنج مرحله تقسیم کرده است: از تولّد تا ۱۸ سالگى (دوران کودکى)، ۱۸ تا ۳۵ سالگى (دوران جوانى)، ۳۵ تا ۵۵ (دوران میانسالى)، ۵۵ تا ۶۵ سالگى (دوران مسنّى)، ۶۵ به بالا (دوران پیرى). سالمندى دوره کمال، پربارى و بلنداى زندگى هر انسانى است؛ مرحله ای از زندگى که با انبوهى از تجربه مى توان به گذشته، امروز و به فردا نگاه کرد. در این جا، مى توان انسانى را دید که آرام و صبور و با گام هایى ملایم به دنیا و به موضوعات نگاه مى کند و در همین صبر و ملایمت است که نقش او و تفاوت هاى عمده اش با دیگر سنین آشکار مى شود . در علم جمعیّت شناسی، افراد بین سنین ۱۵ تا ۶۴ سالگی را جمعیّت کار یا جمعیّت تولید کننده می نامند. افراد بیشتر از ۶۴ سال، سالخورده یا سالمند یا افراد مصرف کننده هستند که نیاز بیشتری به حمایت و سرپرستی دارند (حلم سرشت و دل بیشه، ۱۳۷۹، صص ۸-۹).
   تعیین دقیق سنّ آغاز پیری کار دشواری است. بعضی آن را از چهل سالگی می دانند و گروهی دیگر از هفتاد سالگی به بعد را سالمند می گویند. عدّه ای نیز به طور کلی پیری را امری نسبی، درونی، روانی، اجتماعی و جسمی می دانند و می گویند یک شخص ممکن است در ۸۰ سالگی هم تحرّک و جنب و جوش و فعالیّت کافی داشته باشد و سیمایش چنان باشد که آثار و علائم پیری بر آن غالب نباشد، در حالی که فرد دیگری که در سنّ ۴۰ تا ۵۰ سالگی احساس ضعف و سستی و پیری نماید.
گروه های سالمندان
جمعیّت سالمندان را به دو گروه می توان تقسیم کرد: سالمند جوان و سالمند واقعی.
سالمندان جوان در سنین ۷۵- ۶۰ سالگی هستند و از نظر جسمی و روانی نسبتاً فعّالند و اگر به آن ها فرصت داده شود، می-توانند از نظر اقتصادی مانند افراد میانسال مولّد باشند. سالمندان پیر معمولاً بالای ۷۵ سال هستند از نظر جسمی شکننده اند و مبتلا به اختلالات بینایی و شنوایی و گاهی اختلالات روانی هستند. 
احترام به سالمندان از منظر روایات 
سالخوردگان در فرهنگ اسلام جایگاه ویژه‏اى دارند و حفظ حرمت و احترام آن ها لازم و واجب دانسته شده است. در کتاب اصول کافی، یک باب تحت عنوان «احترام سالخوردگان» گشوده شده است که نشانگر منزلت آنان از دیدگاه دین اسلام است. سالمندان به طور عموم، از احترام برخوردارند. اگر پدر و مادر باشند این وظیفه، سنگین‏تر و مضاعف است. هر چند احادیث و روایات در این خصوص زیاد وارد شده است؛ امّا در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود: پیامبر اکرم (ص) در این زمینه مى‏فرمایند: «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُوَقِّرْ کَبِیرَنَا وَ یَرْحَمْ صَغِیرَنَا» (مجلسی، ۱۳۶۲، ج ۷۲ ص۱۳۸). یعنی، کسانى که حرمت سالخوردگان را رعایت نمى‏کنند و به کوچک ترها نگاه ترحم و محبّت نمى‏اندازند، از ما نیستند و نیز می فرمایند: «مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ إِجْلَالُ ذِى الشَّیْبَةِ الْمُسْلِمِ»؛ (کلینی، ۱۳۷۵، ج ۳، ص ۲۴۰) احـتـرام گـذاشـتـن به مـسـلمان مو سفید از جمله تجلیل خداست. همچنین در جایی دیگر می فرمایند: «إنَّ مِن إجلالِی تَوقِیرَ الشَّیخِ مِن اُمَّتی» (حسینی، ۱۳۸۸، ص۳۱۰)  ؛ یعنی، احترام به پیران امّت من، گرامی داشت من است. 
احترام به سالمندان از منظر آیات قرآن
      تکریم سالمندان و ادای احترام ویژه به آنان، از آموزه های مؤکّد فرهنگ اسلامی است. قرآن مجید که دفتری گشوده از نور و هدایت است، برای تمام امور زندگی بشریّت در هر مرحله از حیات، چه حیات دنیوی و چه اخروی برنامه و دستوراتی دارد.  قرآن از واژه «کِبَر» برای سالمندی یا پیری استفاده کرده است. قرآن در این مورد می فرماید: «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً». یعنی، به پدر و مادر نیکی کنید. هرگاه یکی از آن دو، یا هر دو آنها نزد تو به سنّ پیری رسند، کمترین اهانتی به آن ها روا مدار و بر آنها فریاد مزن و با گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آنها سخن بگو و و از سر مهربانى، بال فروتنى بر آنان بگستر و بگو پروردگارا، آن دو را رحمت کن چنانکه مرا در خُردى پروردند.
   اهمیّت احترام به پدر و مادر بر کسی پوشیده نیست. حتّی می توان گفت که این پیوند محبّت مختص همه موجودات زنده است و شدّت و کیفیّت این احترام یا توجه بین والد و ولد متفاوت است. در برخی از آیات قرآن از واژه «آبا» با ترکیبات پسوندی مختلف استفاده کرده است که به والدین یا بزرگان گذشته (سالمند) دلالت دارد. همچنین قرآن کریم در آیات متعدّد دیگری به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به مقام پدر و مادر یا سالمند به لزوم احترام آنها اشاره کرده است که ذکر و تفسیر همه آنها در این نوشتار ممکن نیست. 
پیری و سالمندی از نظر حضرت امام خمینی(ره)
  احترام به پدر و مادر آنقدر اهمیّت دارد که حضرت امام (ره)، بر اساس آموزههای سیره اهل بیت (ع)  در خصوص فرزندانش می فرمایند: فرزندان من عموماً و احمد خصوصاً موظّفند از مادر خود اطاعت کنند و با احترام با او رفتار کنند، و رضاى او را به دست آورند که خیر دنیا و آخرت آنها در آن است (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۲۹۳). در این رابطه به دو مورد از بیانات حضرت امام (ره) اشاره می شود: 
   الف) تلاش در سنّ سالمندی: به عقیده حضرت امام (ره)، سالمندی به معنای قطع کامل فعالیّتها نیست. سالمند در سنّ سالمندی سرشار از تجربه و مهارتهای رفتاری است که در صورت استراحت کامل ضمن ابتلاء به برخی بیماری های ناشی از کم تحرّکی، این تجربیّات ناکارآمد می گردد. در دوران سالمندی تحرّک و فعالیّتهای جسمی و مغزی در افزایش طول عمر و کاهش اثرات سالمندی بسیار مفید است. حضرت امام (ره) تا آخرین لحظات عمر گرانبهای خود در حدّ توان تلاشهایی داشتند که می تواند الگوی روشهای رفتاری سالمندان باشد.
    کشور و ملّت احتیاج دارد و اسلام امر فرموده است، آن جاها، انسان باید جلو برود. و لهذا، هیچ کداممان الآن حق نداریم کنار برویم. خوب، من هم با این سنّ پیرمردى، میل دارم که بروم استراحت کنم؛ امّا الآن تکلیف این نیست. من الآن دائماً مشغولم؛ استراحتم هم کم است؛ حالم هم خوب نیست؛ لکن تکلیف الآن اینطور است (الموسوی الخمینی، ۱۳۸۵، ج ۷، ص ۲۸۰).
ب) اغتنام دوران جوانی قبل از سالمندی: این که انسان وقتى که سنّش زیاد شد و کهولت بر او غلبه کرد همه قواى انسان ضعیف مى‏شود. همان طورى که قواى جسمانیّه انسان وقتى که پیرمرد شد ضعیف مى‏شود، قواى فکرى، قواى روحى، قدرت بر عبادات، حال عبادت هم ... همه اینها در جوانى قوّت دارد؛ و لهذا من کراراً عرض کردم به آقایان که شما حالا که این نعمت را دارید، نعمت جوانى را دارید، این را قدرش بدانید و هدر ندهید این نعمت را ... انسان جوان من نمى‏گویم که تفریح نداشته باشد، من عرض نمى‏کنم که همه‏اش مشغول باشد؛ من عرض مى‏کنم که اوقاتش تقسیم باشد و قسم مهمّش براى تحصیل...  (همان منبع، ج ۳، ص ۲۱۷).
کارکردهای حضور سالمندان در مساجد
    پیر، در اصل به معنای سالمند و کهنسال و به معنای شیخ، مرشد و راهنما و انسان باتجربه است. حضور سالمندان در مساجد کارکردهای متعدّدی دارد که در ادامه به برخی آنها اشاره میشود:
الف) الگوی وحدت در مساجد
   مجموعه افرادی که در یک مسجد حضور دارند یک گروه را تشکیل می دهند که با اعضای ثابت یا موقّت دارای اهداف همسو و مشخصّی هستند. هر گروه که یک جامعه کوچک به حساب می آید باید یک مسئول یا رهبر داشته باشد تا در نیل به اهدافش موفّق باشد. مجموعه افراد یک گروه، نسبت به بزرگ گروه احترام مى‏گذارند و در کارها با آنان مشورت مى‏کنند و در اختلافات، به رأى و داورى آنان ارج مى‏نهند. گاهى یک سخن با حکمت از سوى یک پیر در یک جمع، آتش فتنه‏اى را خاموش مى‏سازد، یا تفرقه و کدورتى را به وفاق و همدلى و آشتى مبدّل مى‏سازد. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «الشّیخُ فى اَهْلِهِ کالنّبىِ فى اُمّتهِ» (مجلسی، ۱۳۶۲، ج‏۷۲، ص‏۱۳۷)؛ یعنی، پیرمرد در میان خانواده‏اش، مانند یک «پیامبر» در میان امتّش است. با توجّه به احادیث و نکات مطرح شده، می توان نتیجه گرفت که وجود با برکت سالمندان در مسجد بر سازماندهی و مدیریّت امور اثر مثبتی دارد. سالمندان به دلیل دانش و تجربه عملی زیاد و داشتن دید کلی به امور، نسبت به نوجوانان و جوانان اثربخشی بیشتری در کنترل و نظارت فعالیّت های مسجدی و هیئتی دارند.
ب) سالمندان و انتقال فرهنگ به نسل جدید
 با گذشت زمان سنّت های قابل انجام در مساجد تحت تأثیر محیط و سایر فرهنگها قرار می گیرد و در برخی مواقع این نگرشها خلوص خود را از دست می دهند. امروز با پیشرفت فن ّآوریهای جدید کلیّه فعالیّت های فرهنگی و مذهبی در مساجد شیوه و سبک تازه ای گرفته است. این موضوع به یکی از آسیب های مدیریّت مساجد است و باعث می شود که آداب و رسوم و سنّت های پیشینیان و سالمندان گذشته را به طور کلّی نادیده گرفته شود.
      دشمنان اسلام در وضعیّت کنونی از همه توان و منابع خود در راه تغییر فرهنگی جوامع مسلمان به نفع اهداف شوم خود استفاده می کنند. تفکّرات و نگرش های جدید در جوانان و نوجوانان شاید در برخی موارد مانند خلوص نیّت مسجدی های گذشته نباشد. تجربه ثابت کرده است که هر چه ما از سنّت و فرهنگ اصیل خود فاصله بگیریم به فرهنگهای جایگزین ناکارآمد و شاید کم اهمیّت دیگر بیشتر نزدیکتر می شویم. از این رو، وجود یک پیر و مرشد می تواند مانند پل ارتباطی بین نسل ها در افزایش بصیرت نسل های جدید و انتقال فرهنگ مسجدی بودن و مسجدی ماندن از گذشته به حال یا آینده اثرات شگرفی داشته باشد. البته اثبات عمیق تر این اصل تربیتی و روانشناختی، مطالب بیشتری می طلبد که در این نوشته مجال آن نیست.
ج) سالمندان مایه برکت و رحمت
برکت از ثروت یا قدرت نیست؛ چه بسیار افرادی که قدرت داشتند و به سعادت نرسیدند و در نهایت شقیّ از دنیا رفتند و چه بسیار افرادی که از صبح تا شب مشغول کارند و ثروت می‌اندوزند؛ امّا در زندگی خود خیری نمی‌بینند و در نهایت احساس شادی ندارند و رضایتی در قلب خود حسّ نمی‌کنند. در واقع، آنان در زندگی خود به دلایل مختلف از برکت الهی محرومند. احترام به سالمندان از سوی کوچک ترها لطف و عنایت الهی به آن جمع را بیشتر میکند و خداوند در تعالی آن گروه احترام کننده نعمت فراوان تر و پایدارتری را نازل می کند. هر چند دریای رحمت خداوند بیکران است و لطف عامّ (رحمانیّت) و لطف خاصّ (رحیمیّت) خداوند بر حسب حکمت الهی به بندگان جاری است؛ امّا بر حسب آموزه های اسلامی وجود سالمندان مایه خیّر و برکت یک جامعه یا یک گروه است. به عبارت دیگر، حضور سالمندان در مجالس و محافل مذهبی و تجمّعات مسجدی موجب عنایت خاصّ حق تعالی را برای همه افراد شرکت کننده به همراه دارد. احترام به بزرگ ترها و ترحّم و مهربانى نسبت به کوچک ترها، از دستورالعمل هاى اخلاقى اسلام است و کانون خانواده‏ها را گرم و مصفّا مى‏سازد. رسول خدا(ص) فرمودند: «البَرکة مَعَ اکابِرِکم» (همان منبع)؛ برکت و خیر ماندگار، همراه بزرگ ترهاى شماست.
    بنابراین، اگر جوانان قدر پیران را نشناسند و به جایگاه آنان حرمت ننهند، هم رشته‏هاى عاطفى پیوندهاى انسانى از هم گسسته مى‏شود، هم از رأفت و عاطفه و تجربه سالخوردگان محروم مى‏شوند، هم نشانه بى‏توجّهى خود به ارزش ها را امضاء کرده‏اند. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «إنَّ مِن تَعظیمِ جَلالِ‏اللّه عزّ و جلّ کَرامَةَ ذی الشَّیبهِ، و حامِلِ القُرآنِ، والإمامِ العادِلِ» (حسینی، ۱۳۸۸، ص ۳۸۴)؛ یعنی، احترام نـهادن بـه ریـش سـفید و قـرآن دان و پیشواى دادگر، بزرگداشت جلال و شکوه خداوند عزّ و جلّ است. از این رو، احترام به سالمندان موجب نزول بسیاری از برکات الهی کاهش برخی مشکلات می شود. 
د) تجربه سالمندی
 همیشه علم و تخصّص حرف اول را نمیزند. گاهی اوقات علم بدون تجربه کارآمدی لازم را ندارد. بنابراین، در اداره کردن فعالیّت های مسجدی باید از معجون تجربّ و دانش فرهنگی استفاده کرد. «پیر، دنیایی از تجربه است؛ موی سفید حکایت از زندگی و فراگیری بسیاری از مکتب زمانه دارد و درس این مکتب بسیارگران و پُر هزینه است. چه زیباست که تجربیّات سالمندان را در مدیریت امور مساجد و جلسات مذهبی بیاموزیم و همیشه از آن‌ها بهره ببریم». سعدی در این مورد بیت زیبایی دارد:                ز تدبیر پیر کهن بر مگرد                              که کارآزموده بود سالخورد
 امام علی(ع) می‌فرمایند: «وقار الشّیب أحبّ الىّ من نضارة الشّباب» (رسولی محلّاتی، ۱۳۷۷، ج ۶، ح ۱۰۰۹۹)؛ یعنی، وقار پیری نزد من دوست داشتنی‌تر از نشاط جوانی است. بنابراین، نباید پیران را انسان‌های بی¬فایده و خالی از سود بدانیم؛ چرا که آن‌ها بسیار با تجربه و بسیاری از آن ها نیز دانشمند و فرهیخته‌اند. 
مشکلات حضور سالمندان در مساجد
الف)تغذیه سالمندان
 با افزایش سنّ، ترشح معده کمتر می شود و پوشش دستگاه  گوارشی تحلیل می رود. با این وجود قدرت جذب مواد غذایی تا حدّی کاهش می یابد. بنابراین، غذای سالمند  باید سبک و قابل هضم باشد.  برخی از بیماری های دوران سالمندی عبارت اند از: پوکی استخوان، تصلّب شرائین، افسردگی، آلزایمر یا اضمحلال مغزی، پارکینسون، کاهش قدرت بدنی و عمل عضلات، فشار خون بالا، بیماری های قلبی و مغزی، دیابت قندی، سرطان ها، بیماری های تنفسی، بیماری های مفاصل، انواع اختلالات روانی، مشکلات دهان و دندان و ... . سالمندان به دلیل شرایط فیزیولوژیکی ملزم به رعایت برخی از رژیم های غذایی هستند. اگر مسئولان اجرایی مساجد برنامه  غذایی مناسب تری را برای پذیرایی سالمندان تهیّه و اجرا نمایند ضمن حفظ سلامت افراد غیر سالمند، این موضوع برای سالمندان هم مفید بوده و شاید شرکت آن ها در مراسم ها و مساجد بیشتر شود.
ب) خواب سالمندان
در دوره سالمندی فاز خواب زودتر شروع می شود و زودتر هم پایان می یابد. بر اساس نظر کارشناسان، ۶۰ درصد سالمندان مشکل اختلال خواب دارند. افراد سالمند معمولاً شب‌ها زودتر به خواب می‌روند و صبح‌ها زودتر از خواب بیدار می‌شوند و اگر شب‌ها خواب خوبی نداشته باشند، روز بعد، احساس خستگی، خواب‌آلودگی و بی‌حوصلگی می‌کنند. ساختار خواب در سالمندان به طوری است که معمولاً شروع خواب به تأخیر می‌افتد و مراحل خواب عمیق کاهش می‌یابد. برنامه ریزان امور فرهنگی و مذهبی باید به این اصل فیزیولوژیک دوران سالمندی توجّه نماید تا ترکیب سنّی افراد شرکت کننده در محافل و مجالس متنّوع و منطقی باشد. بسیار مشاهده شده است که شروع فعالیّت های مذهبی در برخی از مساجد در انتهای شب آغاز می شود و سالمندان از شرکت کردن در این محافل محروم می شوند. به نظر می رسد مدیریّت زمان بهینه و در نظر داشتن میانگین افراد شرکت کننده در اجتماعات مسجدی و مجالس خاص سالمندان در زمان مناسب می تواند اثربخش باشد.
ج) سالمندان و نماز جماعت
 رعایت حال نمازگزاران سالمند در مساجد یکی از نکات مهمّ امور تبلیغ است که باید توسط امام جماعت انجام گیرد. شرکت یک گروه عمده خاصّ جوانان یا نوجوانان یا میانسالان و عدم شرکت سالمندان در صفوف نماز جماعت یک مسجد باید مسئولین مسجد و فعّالان فرهنگی مسجد مورد تأمّل و مداقه قرار گیرد تا دلایل موضوع مشخص و تحلیل گردد. رسول اکرم (ص) سخت گیرى را بر آنان روا نمى شمرد و به اندازه تاب و توان آنان رفتار مى کرد و دیگران را نیز به این شیوه پسندیده فرا مى خواند. مردى نزد پیامبر آمد و گفت: اى فرستاده خدا! به خاطر این که فلانى نماز (جماعت) را خیلى طول مى دهد، (توفیق) نماز (جماعت) را از دست مى دهم. راوى مى گوید: هیچ روزى پیامبر را بسان آن روز ندیدم که با خشم موعظه کند. حضرت فرمود: اى مردم! شما (دیگران را از خود) مى رانید. کسى که براى مردم نماز مى خواند، باید نمازش را سبک گیرد و کوتاه کند؛ چرا که میان آنان بیمار، ضعیف و نیازمند هم وجود دارد (السیوطی، ج ۲، ص۳۶۰).
د) مناسب سازی مساجد برای سالمندان
 مناسب سازی یعنی ایجاد محیط های بدون مانع و یا تسهیل دسترسی برای همه افراد جامعه که یکی از راهکارهای ارتقاء کیفیت زندگی برای کلیه افراد جامعه به‌ ویژه افراد یا سالمندان دارای معلولیّت یا ناتوانی است. همه آحاد جامعه باید قادر باشند آزادانه و بدون خطر در محیط پیرامون خود اعمّ از ساختمان‌ها و اماکن عمومی و معابر شهری تردّد کنند و از کلیّه حقوق اجتماعی خود برخوردار شوند (ر. ک. به: برجیان و جغتایی، ۱۳۸۵، صص ۱۴ تا ۲۰۰). سالمندان به خاطر وضعیت جسمی نمی-توانند در بسیاری از اماکن عمومی مانند مسجد حضور یابند. مهندسان و که در طراحی و احداث مساجد نقش دارند باید با توجّه به قوانین مربوطه احداث سطح شیب دار (رمپ)، پله ها و سرویس بهداشتی مناسب و ... دقّت نظر را از حیث فنّی داشته باشند و هیئت امنای مساجد و اماکن متبرکه نسبت به مناسب سازی توجیه گردند.
  شاید به عقیده برخی از خوانندگان این مطالب، داشتن یک مسجد با تمام امکانات لازم و پیشرفته برای شرکت کلیّه مؤمنین در هر وضعیّت جسمی و سنّی و فیزیولوژیکی یکی از تفکّرات ایده آلیستی است که شاید در نگاه اول ناممکن باشد؛ ولی شنیدن مطالب زیر شاید ضمن اقناع این گونه افراد، اعتماد به نفس اجریی مدیران و طرّاحان مقوله مسجدسازی را تقویت نماید.
الف) افتتاح یک مسجد برای نخستین بار در خانه سالمندان آلمان:  در حال حاضر خانه سالمندان موجود در خیابان شهر اوفنباخ آلمان با هدف توسعه مفهوم ارائه فرهنگ های مختلف مراقبت از یکدیگر قصد دارد تا مسجد کوچکی را در این خانه سالمندان برای کارمندان و مهمانان مسلمان افتتاح کند. کارمندان مسلمان به سهولت می توانند در اتاقی مخصوص نماز خود را ادا کنند. افتتاح این مسجد گام نخست در برنامه های این خانه سالمندان و نخستین اقدام در نوع خودش در شهر اوفنباخ آلمان است. 
ب) ساخت پله سخنگو برای نابینایان: واحد فنّ آوری جهاد دانشگاهی هرمزگان سیستم پلّه سخنگو برای نابینایان (یا سالمندان کم بینا یا نابینا) را ساخته است. این سیستم، الکترونیکی است که نوعی راهنمای صوتی به شمار می‌رود  و فرد نابینا را از طریق پیام‌های صوتی با نصب یک لیزر و یک سنسور مادون قرمز بر روی هر پلّه راهنمایی می‌کند. این روش در مقایسه با تکنیک-های قبلی روشی جدید است. بنابراین، تجهیز برخی اماکن عمومی مانند مسجد به فنّ آوری روز امکان پذیر و عملی است!
  نتیجه گیری
 برنامه ریزی صحیح و استفاده از وجود سالمندان و تجربیّات آن ها، هم تنهایی آنان را برطرف می کند و احساس کم ارزش بودن را در آن ها از بین می برد و هم منبعی مفید و ارزشمند از معلومات و تجربیّات را در اختیار جوانان نسل بعد قرار می دهد. یک مسجد خوب مسجدی است که افراد شرکت کننده دائم و موقّت آن از همه گروه های سنّی و با ترکیب سنّی منطقی تشکیل شود. مسجد خانه عبادت و راز و نیاز با خداست و بنده در هر شرایط حقّ استفاده از آن را دارد. اگر دقّت نظر را از حیث فنّی توسط هیئت امنای مساجد و اماکن متبرّکه نسبت به مناسبّ سازی صورت گیرد سالمندان و افراد نا توان بهتر می توانند در مسجد حضور یابند.
منابع
۱)  قرآن کریم، ترجمه: فولادوند محمدمهدی، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، چ اول، ۱۳۷۹
۲) فرزانه سیف الله، رحمانی علی، جمعیت و تنظیم خانواده، انتشارات راز دانش و مبعث، چاپ چهارم، ۱۳۸۴
۳) حلم سرشت پریوش، دل بیشه، اسماعیل، جمعیت و تنظیم خانواده، انتشارات چهر، چاپ ششم، ۱۳۷۹
۴) قیصریان اسحاق، بررسی ابعاد اجتماعی، اقتصادی پدیده سالمندی در ایران، فصلنامه جمعیت، شماره ۶۹/۷۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۸
۵) برجیان منصور، جغتایی بهزاد، مناسب سازی در اماکن عمومی و تجاری، انتشارات فنون معاصر، چاپ اول، ۱۳۸۵
۶) مجلسی (ره) علاّمه محمّدباقر، بحارالانوار، انتشارات اسلامیه، ج ۷۲، سال ۱۳۶۲
۷) کلینی ابوجعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، انتشارات ولى عصر، تهران، ج ۳، سال ۱۳۷۵
۸) حسینى، سیّدحمید، منتخب میزان الحکمه با ترجمه فارسی، با همکاری سیّد محمّد کاظم طباطبایى، مرکز تحقیقات دار الحدیث، ۱۳۸۸
۹) الموسوی الخمینی روح الله، موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی (ره)، صحیفه نور، مجلدات ۳ و ۷، تهران، ۱۳۸۵
۱۰) رسولی محلّاتی سید هاشم، غرر الحکم و دررالکلم، (بر اساس نوشته و تألیف عبد الواحد تمیمى آمدى، وفات ۵۱۰ ه ق)، دوره ۷جلدی، جلد ۶، سال ۱۳۷۷   
۱۱) السیوطی جلال‌الدین، جامع الصغیر، ج  ۲
۱۲) سایت سلامت نیوز به آدرس: http://www.salamatnews.com
۱۳) سایت پزشکان به آدرس: www.pezeshkan.info/?p=۲۷۰۱۱
۱۴) سایت رحماء: http://www.rohama.org/fa/news
۱۵) سایت: http://mums.masjedun.com/index
۱۶) اظهارات مهندس وحید کاظم زاده، دبیر منطقه ۷ کمیسیون حقوق بشر اسلامی، به آدرس: www.BasharNews.com
۱۷) سایت جامعه معلولین ایران به آدرس:  http://iransdp.com
۱۸) بخش اجتماعی و بخش اخلاق و عرفان اسلامی سایت تبیان، به آدرس:  http://www.tebyan.net

 نویسنده: حسین اسلام پورکریمی