خداوند متعال بر اساس علم بی پایان و حکمت بالغه خود راه سعادت و برنامه خوشبختی و رسیدن انسان را به کمال شایسته او، توسط پیامبران عظیم الشان و از جمله  پیامبر اکرم(ص) به مردم ابلاغ فرمود. اساس هدایت خداونددر یک قالب کلی  مبتنی بر رحمت، عفو، گذشت، عطوفت و مهربانی است و غضب و عذاب حالت استثنایی و در واقع جنبه پیشگیرانه  دارد لذا  جز در موارد ضرورت و اضطرار  از آن استفاده نمی شود.بر همین اساس است که  در دعا جوشن کبیر می خوانیم: «ای کسی که رحمت او بر خشم و غضبش پیشی دارد» و یا در یک مثال ملموس تر می توانیم به دستور قرآن برای آغاز کردن همه کارها با بسم الله الرحمن الرحیم اشاره کنیم که  توجه دادن به رحمت بی پایان و بی منتهای خداوند متعال است بر همین مبناست  شروع ۱۱۳ سوره از سوره های قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم است که  به انسان می فهماند که هدایت خداوند بر اساس رحمت و مهربانی است نه بر اساس انتقام، خشم، غضب و ... .

پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار علیهم السلام که از سوی خداوند متعال برای هدایت مردم تعیین شده اند، موظف اند در تمام برنامه های خود، اصل را بر رحمت و عطوفت قرار دهند و از خشونت و تندی جز در موارد استثنایی بپرهیزند. لذا پیشوایان معصوم علیهم السلام که مظهر صفات و اسماء خداوند هستند و به مقتضای صفت ارحم الراحمین بودن ذات الهی  و شمول رحمتش نسبت به همه موجودات، آنان نیز باید نسبت به همه مردم مهربان باشند رسول خدا در اداره امورجامعه ، بیش از هر چیز از رحمت و محبت بهره می‌گرفت و اگر چنین نبود، ازبطن  آن این دین گسترش جهانی پیدا نمی کرد ؛:((فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک فاعف عنهم و استغفرلهم و شاورهم فی الأمر(۱)  : به موجب لطف و رحمت الهی، برایشان نرم دل شدی که اگر تندخوی و سخت دل بودی، از پیرامونت پراکنده می‌گشتند. پس، از آنان درگذر و برایشان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن)).در این آیه اشاره ای شده به لطافت و جاذبه خاص اخلاق پیامبر اسلام با انسان‌ها و این که این درجه از نرمی و لطافت اخلاق آن بزرگوار از ناحیه رحمت خاصهّ‌ای است که از طرف خداوند به او عطا شده،یعنی این نوع مهربانی و لطافت اخلاق یک امر عادی متعارف نیست که در انسان‌های خوش‌اخلاق و بردبار و بزرگوار وجود دارد،بلکه این اخلاق از طرف خداوند عالم رحمتی اختصاصی و فوق عادی است که به آن حضرت عطا شده است.و این درجه از ملاطفت و مهربانی اختصاص به رسول اکرم (ص) دارد و آن هم عطای الهی است. به همین جهت، آن حضرت در اثر رحمت و فیض الهی به چنان محبت و ملایمتی در مدیریت خود دست یافته بود که به واسطة آن، موانع ادارة جامعه ی دچار تشتت و مشکلات فراوان را رفع کرده و مقتضیات رشد و کمال آن را فراهم کردند. 

اخلاق شریف رسول اکرم (ص) که مورد تعظیم پروردگار عالمیان قرار گرفته،جلوه‌های بسیار زیبایی در جامعه داشت ((وانّک لعلی خلق عظیم (۲).توصیف اخلاق آن حضرت با کلمه عظیم طرف خداوند عالم حاکی از عظمت فوق ادراک اخلاق آن حضرت می‌باشد.در جای دیگری آمده است که (( و ما ارسلناک الّا رحمة للعالمین))(۳) :یعنی ما تو را نفرستادیم جز رحمتی برای همه جهانیان.در این آیه از قرآن مجید خداوند عالمیان،وجود نبی مکرم اسلام  را رحمتی برای همه اهل عالم می داند .این آیه کریمه از جهات متعددی قابل بحث وتحقیق  است که می توان با توجه به تفسیر گسترده آن در تفاسیر  وبررسی  معانی مفهومی آن وهمچنین با  در نظر گرفتن روابط متعدد آن با آیات دیگر قرآن مجید نکات علمی فراوانی از ان را استخراج کرد و در قالب های ذیل ارائه داد : 

۱.رحمت وجودی پیامبر اکرم (ص) شامل همه انسانها اعم از پیروان دین اسلام  و پیروان ادیان آسمانی قبلی و حتی کافران می‌شود.و همچنین این رحمت واسعه  علاوه بر انسان‌های مومن ،انسان‌های گناهکار و خطاکار هم در حیطهٔ شمول این رحمت قرار می دهد و از آن بهره‌مند می گرداند .

 ۲)بهره مندی از این رحمت اختصاص به انسان‌ها ندارد،و موجودات دیگر حتی حیوانات هم امکان دارد مشمول این رحمت گسترده واقع شوند

۳.این رحمت گسترده دائمی  و استمرار دارد و می‌شود در همه زمانها شامل انسانها شود. 

گرچه چندین جنگ خونین در صدر اسلام به وقوع پیوست و رسول گرامی(صلی الله علیه وآله)به صورت مستقیم یا غیرمستقیم فرمان دهی آن را به عهده داشته اند، با وجود این، قرآن آن حضرت را چهره رحمت جهانی معرفی می کند و می فرماید((ما تو را جز برای رحمت جهانیان نفرستادیم)) تأمّل در این معنا، چنین نتیجه می دهد که رحمت انبیا و اولیای الهی، مقدّم و غالب بر عضب شان است. به عبارت دیگر، رحمت و هدایت آنان، امام و رهبر غضب آن هاست. آنچه در سیره نظامی و جنگ آوری آنان می بینیم غضب مقدّسی است که مأموم هدایت و رحمت فراگیر آن هاست و این غضب صبغه رحمت دارد. نشانه این فرهنگ در بینش نظامی معصومان(علیهم السلام) آن است که تا حد امکان دست به اسلحه نمی برند و اگر دست به اسلحه بردند تا حد امکان سعی می کنند کسی را نکشند و اگر مجبور به کشتن برخی شدند تا آنجا که ممکن است افراد را عفو می کنند. ولی درباره غالب فرماندهان نظامی در عالم، قضیه بر عکس است. در آنان زعامت از آن غضب است و رحمت در جنگ جزو استثنائات. بدین روی، در اولین فرصت، دست به اسلحه می برند و تا می توانند می کشند و تا آنجا که مقدور است پس از پیروزی، اسیر می گیرند.(۴) هر کس با سیره رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله و تعالیم اسلام، اندک آشنایی داشته باشد، بر این مطلب اذعان دارد که روش پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در تبلیغ و دعوت مردم به اسلام، بر اساس هدایت فکری و تقویت نیروی تفکر و اندیشه در مردم، همراه با رأفت و رحمت استوار بود. همان اصلی که مورد توجه خداوند بوده است((ادْعُ إِلىَ‏ سَبِیلِ رَبِّکَ بِالحِْکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الحَْسَنَةِ  وَ جَدِلْهُم بِالَّتىِ هِىَ أَحْسَنُ  إِنَّ رَبَّکَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِیلِهِ  وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِی (۵):با حکمت و اندرز نیکو به سوی پروردگارت دعوت نما، و با آنها به طریقی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن. پروردگارت بهتر از هر کس می‏داند چه کسانی از راه او منحرف شده‏اند و چه کسانی هدایت یافته‏اندو در ادامه خداوند دستور می دهد ((وَ إِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُواْ بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ  وَ لَئنِ صَبرَْتمُ‏ْ لَهُوَ خَیرٌْ لِّلصَّبرِِین(۶): اگر عقوبت مى‏کنید، چنان عقوبت کنید که شما را عقوبت کرده‏اند. و اگر صبر کنید، صابران را صبر نیکوتر است.)) این آیه فوق  به صراحت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را از به کارگیری زور و خشونت در تبلیغ نهی می‏کند و تنها در مواردی که دشمنان اسلام از حربه خشونت علیه آن حضرت استفاده کنند، ایشان را مجاز به استفاده از خشونت و مجازات آنها کرده است. اصولا پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در هدایت مردم به راه سعادت و خوشبختی، حریص و آزمند بود، از هیچ تلاش و کوششی فروگذار نمی کرد، از همه چیز خود گذشته بود و هیچ چیز مانع و او نبود. بر پیامبر اکرم(ص) بسیار سخت و دشوار بود که مردم به عذاب، بدبختی و شقاوت گرفتار شوند، قرآن کریم می فرماید)) لَقَدْ جَاءَکُمْ رَسُولٌ مِّنْ أَنفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُم بِالْمُؤْمِنِینَ رَءُوفٌ رَّحِیم. (۷): پیامبری از شما برای هدایت تان آمده است، که رنج و پریشانی شما بر او بسیار گران است. او بر هدایت شما بسیار حریص و مشتاق است و به مؤمنان بسیار رؤوف و مهربان است)) پیامبری که به او دستور داده شده است که ((وَ لَا تَسْتَوِى الحَْسَنَةُ وَ لَا السَّیِّئَةُ  ادْفَعْ بِالَّتىِ هِىَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِى بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَدَاوَةٌ کَأَنَّهُ وَلىِ‏ٌّ حَمِیم(۸)‏: هرگز نیکی و بدی یکسان نیستند، بدی را بانیکی دفع کن، تا دشمنان سرسخت همانند دوستان صمیمی شوند)) حال آیا این پیامبر می تواند رابطه ای با خشونت داشته باشد .

بر پایه این آیات ،خداوند  نه تنها پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را از به کارگیری خشونت بر حذر می‏دارد، بلکه به آن حضرت توصیه می‏کند که در حدّ ممکن خشونت دشمنان اسلام را تحمّل نماید و جز در موارد اضطراری، به دفاع و مقابله به مثل دست نزند. روش پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در سراسر دوران رسالت بر همین شیوه استوار بود و هرگز رسول گرامی اسلام (ص) حتّی برای لحظه‏ای بر خلاف ان عمل نکرد .حال ممکن است برخی  روش پیامبر در مکه و مدینه را متضاد و در مقابل هم ببینند در جواب باید گفت  تنها تفاوتی که میان روش پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مکّه با روش آن حضرت در مدینه حاصل شد، این بود که در مکّه برای آن حضرت در مقابل آزار و اذیّت‏های بی حدّ و حصر قریش، امکان دفاع وجود نداشت، ولی در مدینه به تدریج این امکان برای آن حضرت حاصل شد، امّا این مطلب هرگز سبب نگردید که شیوه آن حضرت تغییر کند ، بلکه همانگونه که پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در مکّه بر اساس هدایت فکری و تقویت نیروی تفکّر و اندیشه همراه با رأفت و مدارا، مردم را به اسلام دعوت می‏کرد، در مدینه نیز با همین روش به دعوت و تبلیغ خود ادامه می‏داد، با این تفاوت که در موارد اضطراری، موانع تبلیغ را با قدرت و نیروی نظامی از میان برمی‏داشت.

۱- سورة آل عمران، آیة ۱۵۹

۲- سوره قلم ایه ۴۶

۳- سوره  انبیاء،ایه ۱۰۷

۴- حماسه و عرفان ، ص ۱۲۸

۵- سوره نحل ایه ۱۲۵

۶- سوره نحل ایه ۱۲۶

۷- سوره توبه، آیه ۱۲۸

۸- فصّلت ایه ۳۴