تاریخ پر فراز و نشیب انقلاب ما ، مملو از رشادتها ، مظلومیتها ، تلخی ها و شیرینی هایی است که پس از گذشت بیش از پنج دهه از آغاز اولین حرکتهای پیامبر گونه آن پیر جمارانی ، هنوز یاد آن حماسه ها و خون دل خوردن های ملت عزیزمان که بر صفحه تاریخ این سرزمین به جا مانده ، در ذهن ها تداعی می شود .
یکی از به یاد ماندنی ترین روزهای تلخ آن دوران که هم سرگذشت ستم دیدگی ملتی شریف را یادآوری می کند و هم برگی تازه از ددمنشی و خون آشامی دژخیمان پهلوی را رو نمایی می کند ،آدینه ای است که هم خون بود و هم آتش . هم ظلم بود و هم مظلوم . هم شقاوت بود و هم آزادگی . هم بندگی طاغوت بود و هم بندگی راستین . و در یک کلام ، هفده شهریور بود .
بله ، از همان هفدهم شهریور ۵۷ سخن می گوییم ، همان جمعه ای که ملت انقلابی ایران روز به روز هم بر شور و شعور حماسی شان افزوده می شد و هم از طاقت تحمل طاغوتیان دل گیر می شدند .
سرزمین پاک و شریف ایران ، که با بی کفایتی و حماقتهای پی در پی شاه پهلوی صفت ، و به واسطه سرسپردگی خاندان بد تر از خودش به بلوکهای استعماری شرق و غرب ، روز به روز در ورطه های نامیمونی فرو می رفت ، سیدی پاک و روحانی از تبار رسول و آلش ، را بر آن وا داشت تا قیامی حسینی را شروع نماید ، که این حرکت حضرت امام از خرداد سال ۴۲ آغاز و به بهمن ۵۷ ختم گردید .
در طول سالهای مبارزات ملت عزیزمان ، همواره دژخیمان ظالم از هیچ ظلم یزیدی در حق مردم فرو گذار نکرد . گاه فشارهای عمال شاه آن قدر بود که مورخان از بازگو کردن آن شرم دارند .
امام و ملت ، روز به روز جان فشانی می کردند و شاه هم روز به روز چهره واقعی خود را نشان می داد .
یکی از روز هایی که مردم با جمعیت وسیعی پا به عرصه تظاهرات نهادند ، روز هفده شهریور ۵۷ بود که آنقدر مردم شهید دادند و در خون خود غلتیدند ، که این روز در یادها جمعه سیاه نام گرفت .
هنوز ۱۵ روز از تشکیل دولت به اصطلاح آشتی ملی شریف امامی در رژیم جنایتکار پهلوی نگذشته بود که یکی از بزرگترین فجایع تاریخ ملت ایران با به شهادت رسیدن هزاران نفر در روز جمعه ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ رقم خورد .۱۳ شهریور ۵۷ که مصادف با عیدفطر بود هزاران نمازگزار به امامت شهید دکتر مفتح در تپه های قیطریه تهران نماز عید فطر را به جای آورند. انبوه نمازگزاران پس از پایان مراسم نماز به همراه مردمی که در طول مسیر به آن ها پیوستند راهپیمایی بزرگی ترتیب دادند که تا آن روز سابقه نداشت . آرامش و نظم و سازماندهی تظاهرات طوری طراحی شده بود که رژیم توان مقابله و برخورد با آن را نداشت. این تظاهرات که تبلور خواسته های به حق ملت ایران بود باعث شد که تظاهرات به مراتب وسیع تر در ۱۶ شهریور شکل بگیرد. سه روز پس از تظاهرات نماز عیدفطر در شانزدهم شهریور بزرگترین راهپیمایی کشور شکل گرفت و در آن نزدیک به یک میلیون نفر فعالانه شرکت کردند. در این روز تظاهرکنندگان شعار معروف «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» که عصاره خواست های ملت بود سر دادند. این رویداد زنگ خطر سقوط زودهنگام دولت را به صدا درآورد چرا که مردم اکنون از نظام مطلوب خود سخن به میان آورده بودند. در پایان تظاهرات ۱۶ شهریور مردم وعده کردند که فردای آن روز یعنی ۱۷ شهریور به عنوان مبدا تظاهرات در میدان ژاله (شهدا) تجمع کنند. رژیم پهلوی که از روند تحولات کشور و تظاهرات عظیم ملت ایران به شدت وحشت زده و بیمناک شده بود برای مقابله با ناآرامی ها روبه گسترش شد بلافاصله در روز ۱۶ شهریور موضوع را در دستور کار شورای امنیت ملی قرارداد و جلسه ای تشکیل شد. از ساعت ها گفتگو و مذاکره مقرر گردید که روز ۱۷ شهریور در تهران و یازده شهر یعنی قم، تبریز، اصفهان، مشهد، شیراز، جهرم، کازرون، قزوین، کرج، اهواز و آبادان حکومت نظامی اعلام و بلافاصله به اجرا گذاشته شود. سپس در نخستین ساعت‌های روز جمعه، ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷،‌ ارتشبد غلام‌علی اویسی، فرماندار نظامی تهران از رادیوی تهران و حومه ، در تهران، حکومت نظامی اعلام کرد. مردم که از حکومت نظامی اطلاع نداشتند، پیش از ساعت شش صبح برای چهارمین روز متوالی از خانه‌ها بیرون آمدند و سیل‌آسا رو به خیابان آوردند. مرکز تجمع آنان، میدان ژاله(شهدای کنونی) بود. همین که مردم به خیابان‌ها رسیدند، ناگهان با دیدن تانک‌ها و زره‌پوش‌های نظامی و مأموران مسلسل به دست حکومتِ نظامی، غافل‌گیر شدند. مأموران مسلح پس از چند بار اخطار از زمین و هوا جمعیت را ناجوان‌مردانه هدف رگبار مسلسل قرار دادند. در اطراف میدان، جنازه شهیدانی بود که در صحنه نبرد نابرابر، هم‌چنان باقی مانده و خون‌هایی که هر گوشه‌ای از میدان را گلگون کرده بود. در آن روز مزدوران رژیم شاه حتی کسانی را که به خانه‌های دیگران پناه می‌بردند تعقیب می‌کردند و به شهادت می‌رساندند. آن روز، هفدهم شهریور ۱۳۵۷، به جمعه خونین تهران معروف گردید.
در این روز علاوه بر شهادت وجراحت صدها نفر از تظاهرکنندگان توسط ساواک، خسارات مالی و اقتصادی قابل توجهی به منازل ، مغازه‌ها و اتومبیلهای مردم وارد شد و آتش‌سوزیهای عمدی بسیاری در بخشهای مختلف شهر به راه انداخته شد . در دیگر شهرهای کشور نیز ساواک و سایر نیروهای نظامی و امنیتی بر روی تظاهر کنندگانی که حکومت نظامی را نادیده گرفته و به خیابانها ریخته بودند، آتش گشود و تعداد کثیری را شهید و مجروح کردند. بیشترین اتهامات مربوط به فاجعه روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ متوجه ساواک شد. تبعات کشتار ۱۷ شهریور برای رژیم پهلوی گران تمام شد؛ از آن پس ناآرامیها وارد مرحله جدیدی شد. در آن میان شریف امامی نخست‌وزیر وقت برای آرام کردن فضای بحرانی کشور، طی نطقی از واقعه میدان ژاله ابراز تأسف کرد و کشته‌شدگان و جان باختگان ۱۷ شهریور را مورد تکریم قرار داده و به مردم به دلیل این فاجعه تسلیت گفت . یکی از موضوعاتی که مردم شرکت‌کننده در راهپیمایی روز هفده شهریور و بازماندگان شهیدان و مجروحان، حادثه در پی آن بودند، اطلاع از نظر رهبر انقلاب حضرت امام خمینی(ره) در این‌باره بود. اعلامیه امام(ره) که بلافاصله پس از این واقعه در نجف اشرف منتشر شد و به سرعت اکثر مردم ایران از آن آگاهی یافتند، در واقع به حرکت مردم مشروعیت بخشید و مردم شادمان از مهر تأیید مرجع و رهبرشان به مبارزه تا سرنگونی حکومت پهلوی ادامه دادند. نام خیابان «ژاله» را «شهدا» گذاشتند. کشور،‌ یک هفته دست به اعتصاب زد. تمامی بازارها و بیشتر اماکن کسب تا ۲۵ شهریور به عنوان اعتراض به این کشتار وحشیانه تعطیل بودند.
۱۷ شهریور از ایام الله است؛ روزی است که حق، صریح و عریان، بی‌پرده و بی‌نقاب، ‌بی‌ترس و بی‌پروا به مقابله «باطل» درآمد. روزی است که وطن، در پیروی از فرمان امام، ‌کفن «شهادت» پوشید و به مسلخ «ژاله» آمد تا از خون خویش، میدان ژاله را به «میدان لاله» تبدیل کند؛ میدان شهدا. هفده شهریور، ترسیم دوشادوشی «شیعیان حسین» و «پیروان زینب» در یک انقلاب اسلامی و حرکت آگاهانه اجتماعی بود. هفده شهریور، روز آشتی گلوله و پیکر بود؛ روز برافراشته شدن ِ مشت در برابر اسلحه، روز انفجار «تکبیر» در فضای دودگرفته تهران، روز اوج ستمِ طاغوت، روز سقوط شاه، از بام «تبلیغات دروغین» به صحنه خرد کننده «واقعیات تلخ». الهام هفده شهریور این بود که: بی‌باکی و شهامت ملت، سبب ساز و ستم‌سوز است و اینکه خون، معجزه است و اینها، «معجزه خون» است .

منابع:
 واحد آموزش و پژوهش حوزه هنری سیستان و بلوچستان
www.hayat.ir
www.shamimm.ir
www.hawzah.net
www.hawzah.net
 اشارات شهریور۸۷ ،شماره۱۱۲

گرد آورنده : سید مهدی جوکار