مسجد به عنوان جایگاه عبادت مسلمانان از مهمترین نهادهای جامعه اسلامی با کارکردی چندمنظوره به شمار می آید و همواره در طول تاریخ اسلام نقش بنیادین و اصلی ایفا کرده است. در پیروزی انقلاب اسلامی، مسجد به عنوان پایگاه اصلی انقلاب نقش آفرینی کرد و امروز هم مسجد در کانون تحولات بیداری اسلامی در منطقه قرار دارد. اما مسجد موردنظر اسلام و طراز انقلاب اسلامی چگونه باید باشد؟ حجت الاسلام والمسلمین محسن قرائتی، رئیس ستاد اقامه نماز کشور و صاحب تفسیر «نور» ویژگی های لازم برای مسجد و نیز آفات متوجه آن را در مطلب زیر بیان کرده است که به نقل از پایگاه اطلاع رسانیkhamenei.ir تقدیم خوانندگان عزیز می شود.
اهمیت مسجد در اسلام
به گزارش شفقنا، حجت الاسلام محسن قرائتی در یادداشتی که در روزنامه کیهان منتشر کرده آورده است: در اهمیت مسجد همین بس که خداوند می فرماید من کره زمین را که خلق کردم، ابتدا مسجدالحرام را برای عبادت قرار دادم. «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکا و هدی للعالمین.» (آل عمران، ۶۹) پیامبراکرم(ص) در بدو ورود به مدینه اولین کاری که انجام دادند، ساختن مسجد بود. در قبا مسجد ساختند، بعد از ورود به مدینه هم مسجد ساختند.
مسجد خیلی مورد توجه اسلام است. اصولا محل های عبادت حتی اگر مربوط به غیرمسلمانان باشد، در اسلام احترام زیادی دارد. درقرآن آمده است که: «لولا دفع الله الناس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بیع و صلوات و مساجد یذکر فیها اسم الله کثیرا» (حج، ۴۴) می فرماید باید مقابل متجاوزین ایستاد وگرنه صومعه ها و دیرها و مساجد که محل عبادت هستند، خراب می شود. پس باید عده ای قیام کنند تا این مراکز عبادت آسیبی نبیند.
در اسلام نمازخواندن در مسجد آن قدر اهمیت دارد که می گویند اگر انسان نماز اول وقتش را تأخیر بیندازد اما درمسجد بخواند، بهتر است از این که نمازش را اول وقت و در خانه بخواند.
مسجد در اسلام محلی است که باید استفاده چندمنظوره داشته باشد. در صدر اسلام مسجد کوفه محل مشورت، قضاوت، سؤال و جواب، عبادت و دیگر امور بود. مسجد باید به محور فعالیت های دینی و فرهنگی در جامعه اسلامی تبدیل بشود. مؤمنین باید مسجد را به عنوان محور فعالیت های خودشان قرار بدهند. حتی برنامه روزانه خود را با توجه به وقت نماز در مسجد تنظیم کنند. مؤمنین می توانند قرار ملاقات های خود را در مسجد قرار دهند.
مسجد باید به گونه ای باشد که همه مردم به راحتی در برنامه های آن شرکت کنند. این گونه نباشد که مسجد در اختیار حزب یا گروه خاصی باشد و این مسئله باعث شود که عده ای از مردم به مسجد نیایند. مراکز فرهنگی دیگر مانند حسینیه ها باید مؤید مسجد باشند و نه رقیب آن. اینگونه نباشد که مثلا در ایام محرم در کنار مسجدی یک حسینیه برپا شود و جوان ها به حسینیه بروند و پیرمردها به مسجد.
در سال های دفاع مقدس، بیش از ۰۹ درصد شهدای ما از مساجد بودند و نه از مراکز دیگر. بنابراین ما باید به مسجد بیش از آنچه که امروز بها می دهیم توجه کنیم. روحانیون ما باید توجه بیشتری به مسجد داشته باشند. این گونه نباشد که عده ای از روحانیون به خاطر مشغله های دولتی، مساجد را رها کنند. مسجد همواره در اولویت است.
برنامه های مسجد
مساجد ما باید علاوه بر اینکه محل عبادت، نماز و دعا باشند، هر کدام پاسخگوی یک نیاز مشخص و ویژه ای هم باشند. مثلا یک مسجدی باشد که پاسخگوی شبهات جوانان باشد و بتواند برای کسانی که سالی یک بار و آن هم در شب قدر به مسجد می آیند، حرف داشته باشد. آدم شبهه دار مانند آدم تیر خورده است. باید تیر را از پایش کشید. باید شبهه او را برطرف کرد وگرنه شاید از دست برود. یک مسجدی باشد که در آن برای بچه ها قصد بگویند. بچه کوچک که تحمل دعای طولانی را ندارد. بنابراین در کنار مساجد ما باید یک اتاقکی باشد که بچه ها در آن بازی کنند. برای آنها اشعار و سروده های خوب دینی بخوانند. در یکی از کشورهای کوچک عربی برای بچه های ابتدایی سرود درست کرده بودند بر وزن این شعر فارسی که «من راست می گم همیشه، دروغ سرم نمی شه» آنها می گفتند «ساداتی الائمه، باب نجاه الامه ، اولهم علی، آخر هم مهدی». باید برای بچه ها خوراک بچگانه درست کنیم و در مسجد این خوراک را عرضه کنیم.
یک مسجد دیگری باید باشد که برای اساتید دانشگاه برنامه های ویژه داشته باشد. منبر و وعظ و نماز و امام جماعت این مسجد باید جور دیگری باشد. یعنی ما باید برای انواع نیازها، انواع پاسخ ها را در مسجد عرضه کنیم. در حدیث داریم کسی که به مسجد برود، هشت مطلب نصیبش می شود. یکی از آنها علم مستطرف است. علم مستطرف یعنی حرف تازه. یعنی پیشنماز باید هر روز مطالعه جدید کند و مطالب جدیدی را به مردم عرضه کند.
جلسات معرفتی و معنوی مسجد باید به صورت تناوبی برگزار شود. این طور نباشد که دهه اول محرم در یک خیابان چندین جا روضه باشد، اما چند ماه بعد هیچ خبری از مجلس وعظ در آن خیابان نباشد. همچنین مناسب است پیشنماز مسجد در مناسبت های مختلف از روحانیون منبری خوب دعوت کند که مردم نهایت استفاده را از برنامه های مسجد ببرند.
در مسجد نباید بعد از نماز بسته شود. این آفت مسجد است. در خیلی از مسجدها نماز که خوانده می شود، در مسجد بسته می شود. توجیه شان هم این است که ما نمی توانیم یک مسجد بزرگ را با کولرها یا بخاری ها و چراغ های روشن باز نگه داریم برای اینکه یک نفر می خواهد نماز بخواند. بله این درست است، اما شما می توانید در حیاط مسجد، یک جایی را بگذارید مخصوص نماز خواندن بعد از وقت جماعت. یک وقت کسی مسافر است، رهگذر است، می خواهد نماز بخواند، درب مسجد باید باز باشد.
غیر از صدای اذان نباید صدایی از مسجد پخش شود؛ چه به اسم مناجات، چه به اسم پیش خوانی یا سحرخوانی. هیچ مرجعی اجازه نمی دهد که شما قبل از اذان صبح مردم را از خواب بیدار کنید. فقط برای اذان می شود مردم را برای نماز از خواب بیدار کرد.
در مسجد، همه افراد حق برابر دارند. اگر یک بچه دو ساله آمد در مسجد نشست، هیچ کس حق ندارد او را از سر جایش بلند کند. همه مسلمانان در مسجد یک حق مساوی دارند.
ساختمان مسجد
مسجد باید محکم، ساده و بدون تزیینات باشد. اگر مساجد ما این گونه می بود، ما الآن نباید هیچ شهرک و روستای بدون مسجد داشته باشیم. اما اگر برویم دنبال هزینه های تزیینات برای مسجد، هزاران منطقه بی مسجد خواهیم داشت. مسجد باید کوچک و فراوان و در دسترس باشد، نه اینکه بزرگ، کم تعداد و دور از دسترس باشد. مگر چقدر انسان همت می کند که بلند شود مسافت زیادی را طی کند تا به یک مسجد برسد؟
مسجد باید جایگاهی داشته باشد برای کسانی که نمی توانند داخل مسجد شوند اما می خواهند از برنامه های مسجد استفاده کنند. مسجد امام علی علیه السلام در هامبورگ که مرکز تبلیغ دکتر بهشتی بود، یک بنای دایره شکلی بود که از یک دایر مرکزی و یک حاشیه پیرامونی تشکیل شده بود. مسلمانان در دایره مرکز آن و غیر مسلمانان یا کسانی که نمی توانستند وارد مسجد شوند، در حاشیه پیرامونی می نشستند. به این ترتیب وقتی کسی سخنرانی می کرد و جمعیت را نگاه می کرد، همه در یک سطح قرار می گرفتند و این امکان وجود داشت که همگان از برنامه های مسجد استفاده کنند.
کاشی کاری های مسجد باید در موضوعات و معارف مسجد و قابل استفاده برای مردم باشد. مثلا شکیات نماز، شرایط امام جماعت و آداب مسجد را با خط خوانا و زیبا در آن نوشته باشند. یعنی کاشی کاری ها باید الهام بخش باشد. ما آمده ایم با خط کوفی که هیچ کس از آن سر درنمی آورد، آیات و روایات را در کاشی کاری های مساجد می نویسیم و مثلا دیوار مسجد را تزیین می کنیم. این خطوط ناخوانا چه فایده ای دارد؟
تقسیم مسجد برای آقایان و خانم ها باید براساس نفرات باشد. اینگونه نباشد که بیشتر فضای مسجد را به آقایان دهند و قسمت کوچک تر را به خانم ها فضای مسجد که ارث نیست که مردان دوبرابر زنان حق داشته باشند! اگر تعداد خانم ها در مسجد بیشتر است، فضای بیشتری هم باید برای آنها اختصاص داد. نباید این گونه باشد که امکانات خوب برای یک قسمت باشد و امکانات نامناسب برای یک قسمت دیگر. اگر مساجد دوطبقه است، طبقه بالا را برای خانم ها نگذارند، چون که خانم ها از نظر جسمانی ضعیف تر از آقایان هستندو بالا رفتن از پله ها برای آنها مشکل تر است.
مسجد را باید در محلی ساخت که آن مکان خوش سابقه باشد. قرآن می گوید در محل غار اصحاب کهف مسجد بسازید و این به خاطر سابقه خوب آن مکان است.
رابطه مردم و مسجد
وقتی مردم به مسجد می روند، باید زینت های خودشان را همراه ببرند. قرآن صریحاً گفته: «یا بنی آدم خدوا زینتکم عند کل مسجد» (اعراف، ۱۳) مؤمنان باید با بهترین لباس و عطر در مسجد حاضر شوند. آیه دیگر می فرماید: «المال و البنون زینه الحیاه الدنیا» (کهف، ۶۴) اموال و اولاد زینت است.مسجد می روی، زینتت را همراهت ببر. یعنی دست فرزندت را بگیر و او را هم به مسجد ببر. مال زینت است. یعنی مسجد می رود پول همراهت ببر تا فقیری سیر یا نیاز مؤمنی برطرف شود.
مسجد نباید تبدیل شود به محل عبادت پیرمردها و پیرزن ها. همه مردم در همه سنین باید به مسجد بیایند. این گونه نباشد که مثلاً پیرمردها بیایند مسجد و جوان ها در مغازه و در حال کسب و کار باشند. خداوند در آیه ۱۰۱ سوره نساء به پیغمبر (ص) می فرماید وقتی در جنگ و رویارویی با دشمن هستی و می خواهی نماز بخوانی، همه لشکر به تو اقتدا نکنند. مثلاً اگر دویست نفر هستید، صدنفر به تو اقتدا کنند، صد نفر نگهبانی بدهند که دشمن حمله نکند. رکعت اول را بخوان، رکعت دوم که گفتی بحول الله و قوته اقوم و اقعد، این ۰۰۱ نفر که به تو اقتدا کرده اند قصد فرادی کنند و خودشان سریع نماز را به پایان برسانند و بروند اسلحه را از آن گروه دیگر بگیرند تا آنهایی که نگهبانی می دادند، به رکعت دوم نماز برسند.
یعنی در یک نماز دورکعتی، همه سپاه شرکت کنند. ما از این چه می فهمیم؟ از این می فهمیم که مثلاً اگر دو زن در خانه هستند که یکی از آنها سالخورده و دیگری جوان است، این گونه نباشد که همیشه زن سالخورده به مسجد بیاید و زن جوان به کارهای منزل و رسیدگی به فرزندان برسد. بلکه یک روز او به مسجد بیاید و روز دیگر زن جوان تر به مسجد بیاید. یکی از افت های جامعه ما این است که مسجدی ها یک قشر هستند و در غیر مسجد یک قشر دیگر هستند.
متولیان مسجد
در هر مسجدی یک نهاد باید متولی و مدیر امور باشد. این گونه نباشد که چندین شخص و مجموعه و نهاد و کانون داعیه اداره مسجد را داشته باشند. از قدیم گفته اند آشپز که دو تا شد، آش یا شور می شود یا بی نمک. حالا بعضی اوقات ما درمسجد ۳۱-۴۱ نفر آشپز داریم! آشپز مسجد باید یک نفر باشد تا بتواند یک تصمیم جدی برای مسجد بگیرد و او باید رئیس مسجد باشد. حتی مسجد نباید در اختیار واقف باشد. واقف هم وقتی مسجد را وقف کرد، دیگر کدخدای مسجد نیست. این طور نیست که عزل و نصب با او باشد.
هیئت امنای مسجد باید افراد با تقوا باشند. قرآن می گوید:«ان اولیاوه الا المتقون» (انفال، ۴۳) اولیای مسجد فقط باید افراد با تقوا و آدم های شجاع باشند.«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلاه و آتی الزکاه و لم یخش الا الله» (توبه، ۸۱) فقط کسانی حق تعمیر و ساختن مسجد را دارند که علاوه بر ایمان به خدا و قیامت، نترس باشند. آدم ترسو وقتی متصدی مسجد شد، مسجدداری اش هم همراه ترس می شود.
هرپولی را نباید برای مسجد پذیرفت. قرآن می گوید مشرکین حق ندارند پول بدهند برای تعمیر مسجد. (توبه، ۷۱) بلکه مسجد باید با پول پاک آدم با تقوا و شجاع ساخته شود.
پیشنماز مسجد باید کسی باشد که افراد زیادتری را به مسجد بکشاند. باید از نظر قرائت بهترین باشد. باید از دیگران عادل تر باشد. پیشنمازهای پیرمرد که قدرت ارتباط با نسل جوان را ندارند، باید با یک طلبه جوان خوش سلیقه درکار امامت جماعت مسجد شریک شوند. شرکت درکار تبلیغات اسلامی و دینی در قرآن آمده است. خدا وقتی به حضرت موسی گفت برو پیش فرعون که او طغیان کرده است، موسی گفت برای من وزیر و یاوری قرار بده و برادرم هارون را درکار من شریک کن. (طه، آیات ۲۴ تا ۳۳) مثلاً هر دو با هم به مسجد بروند. آن پیرمرد نماز را بخواند و این طلبه جوان با جوانان ارتباط بگیرد. یک طلبه جوان برای درس دادن، پاسخ دادن به سؤالات مردم، عیادت از بیماران، تقدیر و تشکر و خدمات اجتماعی توانایی دارد، اما آن پیرمرد توانایی این کارها را ندارد. پیرمرد ۰۸-۰۷ ساله که نمی تواند با بچه سیزده ساله ارتباط برقرار کند.
روحانی مسجد باید از احوال نمازگزاران اطلاع داشته باشد. پیغمبر(ص) فرمود هر کسی که فرزنددار شد، به من خبر دهید. هر کسی هم از دنیا رفت، به من خبر دهید. من امام جماعت نباید بیایم درمسجد، نماز بخوانم و بروم و نفهمم چه کسی فرزنددار شده، چه کسی ازدواج کرده و چه کسی از دنیا رفته است. باید بین امام جماعت و نمازگزاران ارتباط عاطفی برقرار باشد. حضرت رسول (ص) نماز که می خواندند، بلند می شدند در صفوف نگاه می کردند و سراغ افراد غایب را می گرفتند. اگر می گفتند فلانی مریض است، حضرت می فرمودند برویم عیادت کنیم. اگر می گفتند مسافرت است، حضرت درحقش دعا می کردند. مسجد سالن حضور و غیاب امت اسلامی است.
مردم هم باید پیشنماز را دوست داشته باشند. اگر مردم در یک مسجدی با روحانی مسجد مشکل دارند و رابطه شان شکرآب است، آن روحانی باید از آن مسجد به مسجد دیگری برود. حدیث داریم اگر پیشنماز محبوبیت نداشته باشد، آن نماز جماعت قبول نیست. صحیح است،اما قبول نیست.
خادم مسجد هم باید کسی باشد که اولاً جوان، خوش صدا و خوش قیافه باشد. ثانیاً استاد قرآن باشد و خودش بتواند به بچه های محله قرآن بیاموزد و سوم این که حداقل تحصیلاتش دیپلم باشد. اگر جوانی این گونه بود می تواند خادم مسجد شود و زندگی اش هم ازاین طریق تأمین شود.