اشاره: 
نوشته ای که پیش رو دارید، متن سخنرانی حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی در همایش سراسری مساجد است که پس از اندکی تلخیص و تبویب، تقدیم خوانندگان ارجمند می گردد. این همایش در تاریخ ۲۶/۸/۱۳۷۹ توسط معاونت تبلیغ و آموزش های کاربردی حوزه علمیه قم با هدف فرهنگ سازی نسبت به مساجد، استفاده مناسب تر از امکانات، گردآوری تجربیات مسؤولان و دست اندرکاران مساجد و ایجاد ارتباط سازمانی بین حوزه و این مکان مقدس ترتیب یافت. 
اهمیت مسجد در صدر اسلام 
«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و اتی الزکوة و لم یخش الا الله » 
در اهمیت مسجد همین بس که در آغاز اسلام مسجد همه چیز مسلمان ها بود. 
مسجد دانشگاه، ستاد ارتش، کانون عبادت، محل استقرار بیت المال و دادگاه اسلام بود. آن هم مساجدی ساده به صورتی که درباره مسجد النبی نوشته اند: در ابتدا یک چهار دیواری از گل به ارتفاع قامت انسان بود. فرش و سقف و چراغی نداشت. روی همان شن ها روزها در روشنایی روز و زیر آفتاب و شب ها در تاریکی نماز می خواندند. در اواخر عمر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از تنه درختان نخل ستون و از برگ درختان نخل سقف درست کردند و تا آخر عمر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از این فراتر نرفت، اما همین مسجد با همین سادگی دنیا را تکان داد. 
از این پایگاه، مبارزان و مجاهدانی تربیت شدند که کاخ های قیصرها و کسراها و فراعنه را تسخیر کردند. همین مسجد دوران جاهلیت را به دوران اسلامی مبدل ساخت. مسجد پایگاه علم و دانش و مجاهدان و مبارزان بود. 
افول اقتدار مسجد 
در طول تاریخ آهسته آهسته مراکز از مساجد جدا شد. به واسطه گسترش علوم و فنون، مراکزی برای دانش و قضاوت و ارتش و ... دایر شد و با جدا شدن این امور از مسجد، آهسته آهسته، مسجد شکل خود را از دست داد و به مرکزی برای نماز تبدیل شد آن هم در بعضی از جاها فقط مرکزی برای نماز بازنشستگان و از کارافتادگان و افرادی که جای دیگری نداشتند. 
مسجد در قرآن 
قرآن کریم درباره مسجدالحرام و خانه کعبه می فرماید: 
«ان اول بیت وضع للناس ...». 
از عبارت «اول بیت » استفاده می شود که بیوت دیگری نیز برای مردم قرار داده شده است که اولین آن خانه ها، خانه کعبه است و الا تعبیر به اول معنا نداشت. و معلوم است که بیوت دیگر، همان مساجد دیگر است که آن ها هم برای مردم بوده و باید باشد. 
آنچه از محتوای «للناس » می فهمیم این است که مسجد باید پایگاه مردمی باشد، در شعاع بسیار وسیعی مسجدالحرام و بیت الله و در شعاع های دیگری همه مساجد. 
از سوی دیگر قرآن مجید می گوید: 
«انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و اتی الزکوة و لم یخش الا الله » 
برای آن ها که عمران مسجد می کنند، پنج شرط قائل شده است: ۱- ایمان به خدا ۲- ایمان به قیامت ۳- اقامه نماز ۴- ایتای زکات ۵- شجاعت در حد بالا (لم یخش الا الله) آیا این شرایط برای عبادت ساده است؟ اگر بنا باشد که چند نفر پیرمرد و پیرزن به مسجد بروند و نماز بخوانند و بیرون بیایند، دیگر «لم یخش الا الله » را برای چه می خواهد؟ معلوم می شود که مسجد کانونی است که باید شجاعان از آن پاسداری کنند. 
عمران مسجد نیز فقط عمران به معنای بنا نیست. صاحب مجمع البیان در ذیل این آیه شریفه می گوید: «عمرانه بالصلوة و العبادة و البناء» یعنی اول آباد ساختن به وسیله عبادت و سپس آباد ساختن از طریق بنا را مطرح می کند. متولیان، حامیان، پاسداران و مدیران مساجد باید دارای شرایط پنجگانه فوق باشند. 
ایمان قرص و محکم داشته باشند تا در مقابل همه چیز بایستند; ایمان به روز قیامت داشته باشند تا تخلف نکنند; اهل عبادت و نماز باشند تا پیوندشان با خداوند محکم باشد; و زکات بدهند تا پیوندشان با مردم محکم باشد و از هیچ چیز جز خدا نترسند. 
چنین مسجدی با مسجدی که در فرهنگ قبل از انقلاب پیدا شده بود، خیلی فاصله داشت و با مسجدی که امروز هم در جامعه ما وجود دارد، خیلی فرق دارد.
مسجد در آینه روایات 
۱- نشستن در مسجد امیرالمؤمنین علی علیه السلام می فرماید: 
«الجلسة فی الجامع خیر من الجلسة فی الجنة فان الجنة فیها رضا نفسی و الجامع فیها رضا ربی; 
نشستن در مسجد از نشستن در بهشت بهتر است. چون در بهشت رضای نفس من است ولی در مسجد رضای پروردگار من.» 
البته بیکار نشستن در مسجد بدون تعقیب، برنامه و نداشتن هیچ نقشی تاثیر ندارد بلکه نشستی بالاتر از نشستن در بهشت است که سرچشمه حرکت ها در جامعه اسلامی باشد. 
۲- شکایت مسجد 
امام صادق علیه السلام می فرماید: 
«ثلاثة یشکون الی الله عزوجل یوم القیامة: مسجد خراب لا یصلی فیها اهله و عالم بین جهال و مصحف معلق قد وقع علیه غبار لا یقرا فیه; 
در روز قیامت سه چیز در نزد خداوند شکایت می کنند: مسجد خرابی که اهلش در آن نماز نمی خوانند و عالمی که در بین جاهلان است و مصحف [و کتابی] که به حالت تعلیق درآمده و غبار بر آن نشسته و خوانده نمی شود.» 
نکته قابل توجه این که عطف مسجد، عالم و قرآن بر یکدیگر نشانگر وجود پیوندی در میان آن ها است. عالم، مسجد و قرآن در روز قیامت از کسانی که از آن ها بهره گیری نکرده اند، شکایت می کنند. 
عالم مبدا پرورش انسان های باارزش است. قرآن مبدا همه حرکت ها در جامعه اسلامی است. مسجد نیز که به آن ها عطف شده بلکه اول قرار گرفته، باید چنین باشد. نه این که فقط موقع نماز در آن باز شود و بعد از نماز تعطیل شود. 
۳- روشن کردن چراغ مسجد 
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: 
«من اسرج فی مسجد سراجا لم تزل الملائکة و حملة العرش یستغفر له مادام فی ذلک المسجد ذوقه; 
کسی که در مسجدی چراغی روشن کند، مادامی که نور این چراغ فضای مسجد را روشن می کند، ملائکه و حاملان عرش خدا [که در صف اول فرشتگان قرار دارند] برای او استغفار می کنند.» 
آیا استغفار حاملان عرش الهی و فرشتگان برای نور چراغی است که در فضای مسجد بدرخشد و در پرتو این نور هیچ کاری انجام نشود و یک عده بیایند و بخوابند و یا فقط یک نماز دست و پا شکسته بخوانند و بروند؟ یا برای چراغی استغفار می کنند که می درخشد و در پرتو آن علوم اسلامی تدریس می شود; ارزش های اسلامی زنده می گردد; مجاهدان و مبارزان پرورش می یابند; مشکلات مردم حل می شود و افراد رمیده از اسلام به سوی اسلام بر می گردند؟ 
راه های ایجاد جاذبه برای مساجد 
مسجد باید کانون جذب باشد و مثل یک آهنربا، جمعیت را به سوی خودش بکشاند نه این که مردم با کراهت و فقط به نیت بردن ثواب، دندان بر جگر گذاشته و به مسجد بیایند. 
مسجد باید برای همه قشرها جاذبه داشته باشد و افراد با شنیدن «حی علی الصلوة » ، واقعا برای نماز بشتابند. در «حی علی الصلوة » و «حی علی خیر العمل » تعبیر از حرکت نیست بلکه شتاب است و شتاب، بدون جاذبه نیست. باید کاری کرد که مردم به سوی مساجد شتاب کنند. برای رسیدن به این مقصود می توان و باید برنامه هایی را پیاده کرد: 
۱- نظافت
با دیدن هر تشکیلات و یا هر فردی اول چیزی که نظر شما را به خود جلب می کند، نظافت محل یا لباس و بدن و ... است. متاسفانه مساجد ما نظافت لازم را ندارند. مساجد ما باید مثل مسجدالحرام و مسجدالنبی که امروزه به آن ها خوب رسیدگی می شود، تمیز و مرتب باشد. 
در حدیث آمده است: 
«من کنس مسجدا یوم الخمیس لیلة الجمعه فاخرج منه التراب ما یضر فی العین غفر له; 
کسی که روز پنجشنبه (شب جمعه) مسجدی را جارو کند، پس به اندازه یک ذره خاک که اگر در چشم رود، ضرر می رساند، از مسجد خارج سازد، خداوند او را می آمرزد.» 
آیا معنی این حدیث این نیست که به اندازه یک غبار هم نباید در مسجد باشد؟ امام جماعت، متولیان، هیئت امنا و مدیران مساجد باید اولین وسوسه و دغدغه شان نظافت مسجد باشد. مساجد بزرگ باید نظافت شبانه روزی داشته باشد نه هر روز یک مرتبه. باید عده ای دائما در آن ها در حال نظافت باشند. و جاهای دیگر نیز باید مرتب نظافت شود. 
شما می خواهید جوان را از دانشگاه به مسجد بکشانید، سجده که می کند، بوی عرق های پایی که قبلا روی این فرش بوده است و ماه ها شسته نشده، او را آزار می دهد. این مسجد چه جاذبه ای دارد؟ 
۲- نظم 
مسجد باید منظم باشد. معلوم باشد چه ساعتی در مسجد باز و چه ساعتی بسته می شود تا مردم سرگردان و بلاتکلیف نباشند. در همه برنامه های مسجد باید نظم برقرار باشد. 
۳- عدم مزاحمت
مسجد نباید برای همسایه هایش مزاحمت ایجاد کند. متاسفانه بعضی از مساجد به شکلی است که اگر کسی بخواهد خانه بخرد، خانه کنار مسجد را نمی خرد. برای این که بلندگو را روی پشت بام گذاشته اند و تا ساعت ۱۲ شب برنامه از آن پخش می شود. مگر مستمعین روی پشت بام هستند که این کار لازم باشد؟ ما فقط موقع اذان می توانیم صدای اذان را با بلندگو به همه شهر برسانیم و خوش آمدن و بدآمدن مردم در این حکم تاثیری ندارد. اذان را باید گفت و البته با یک صوت معقول باید گفت. 
بلند کردن صدای بلندگو برای برنامه های مختلف، عدم وجود پارکینگ برای مسجد، بد بودنوضعیت فاضلات مسجد و ... از عوامل ایجاد مزاحمت برای مردم است. 
مسجد برای مردم قرار داده شده است (وضع للناس) نه بر علیه مردم (وضع علی الناس) . 
۴- برنامه ریزی 
مسجد برای هر سلیقه و جمعیتی باید برنامه مناسب داشته باشد. برای هر یک از کودکان، بزرگسالان، دانشجویان، جوانان و ... باید برنامه خاصی داشت. برای آن ها که اهل دعا هستند برنامه دعا، برای آن ها که اهل کتاب هستند، کتابخانه و برای جوانان آنچه مناسب سلیقه جوانان است، برنامه ریزی شود. 
بعضی می گویند: نگذارید بچه ها مسجد بیایند، چون شلوغ می کنند. زن ها نیز مسجد نیایند چون مسجد زن خانه اوست. ولی ما می گوییم: بچه ها واجب است به مسجد بیایند. زن ها هم واجب است و اجازه شوهر هم شرط نیست. برای این که کانونی برای آموزش اسلام (که واجب است) جز مسجد نیست. اگر مسجد نیاید اصلا از اسلام بریده می شود. 
در مستحبات اجازه شوهر شرط است ولی در واجبات که اجازه شوهر شرط نیست. اگر این خانم مسجد نیاید، پس اسلام را از کجا یاد بگیرد؟ 
بگذارید بچه ها مسجد بیایند، شلوغ بکنند، یادشان می دهیم که شلوغ نکنند، بشکنند، می خریم و جای آن می گذاریم. یواش یواش یاد می گیرند. ولی اگر پای بچه را از مسجد بریدیم، بزرگ هم که شد نمی آید. 
مادر بزرگم - خدا رحمتش کند - مرا از بچگی به مسجد می برد و می گفت: برای من مهر بیاور. و بعد مرا تشویق می کرد. وقتی مسجد می آمدیم، آنجا به عنوان یک مکان محبوب در اعماق روح ما جا داشت و این ها مؤثر بود. 
۵- خوشرفتاری 
امام جماعت، هیئت امنا، خادم و همه باید با احترام با مردم برخورد کنند. اگر بچه ای به صف اول جماعت آمد، اشکالی ندارد، دو تا هم اشکال ندارد. اگر او را بگیرند و به صف دیگر پرت کنند، دیگر مسجد نمی آید. بچه ها را می شود با احترام جابجا کرد. 
همه مردم از کوچک و بزرگ بنده محبتند. متاسفانه خشونت در برخوردها و عدم رعایت آداب، باعث فرار بعضی از مردم از مساجد شده است. 
۶- پرهیز از افراط و تفریط 
در برنامه مسجد بعضی می خواهند فیلم و وسایل ورزشی و ... به مسجد بیاورند. به آن ها می گوئیم: این ها خوب است ولی جایی غیر از مسجد برای آن ها انتخاب کنید. و بعضی نیز در مقابل آن ها تفریط می کنند. 
خاتمه 
مسجد باید از صورت کنونی در آمده و همان بشود که مورد توجه اسلام و قرآن است. ما باید بتوانیم همان گونه که انقلابمان را از مسجد شروع کردیم، آن را با مسجد حفظ کنیم. انقلاب از مسجد شروع شد اما از مسجد بریده شد و این خیلی ضایعه است. بدانید غیر از مسجد پاسدار دیگری برای انقلاب نخواهد بود و دشمنان انقلاب هم به همین دلیل اصرار دارند مسجدها را خلوت کنند. 
مسجد از زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و در عصر امام راحل قدس سره پایگاه اصلی انقلاب بود. الان نیز باید نماز جمعه ها، مسجدها، جماعت ها و ... پایگاه انقلاب باشند. 
در مورد مساجدی که امام ندارد و این روزها از غیر روحانیین در آن ها استفاده می شود، از ما سؤال می شود که در این موارد آیا غیر روحانی اقامه جماعت کند یا نه؟ چه جواب بدهیم؟ تعطیل کنیم؟ می گوئیم: مادامی که دسترسی به روحانی هست (روحانی جامع الشرایط) نماز خواندن پشت سر غیر روحانی جایز نیست. برای این که نکند نقشه ای باشد، همان گونه که امام قدس سره هم همین را می فرمود و می گفت: می خواهند مساجد را از دست روحانیین درآورند. ما باید جوابگو باشیم، به اندازه کافی امام جماعت در مساجد داشته باشیم تا مجبور نشوند از غیر روحانی استفاده کنند. ای بسا غیر روحانیینی که نماز می خوانند آدم های خوبی هم هستند ولی برای این که دشمن سوء استفاده نکند، باید جلو این کار را گرفت.