پیشگفتار

مسجد نمادِ دیانت اسلام، تنها پرستش¬گاه مسلمانان نیست، بلکه مرکز تجمعات اجتماعی و سیاسی، و فضای آموزشی و علمی هم به شمار می¬رود. مسجد نخستین ملزومات یک جامعه اسلامی است به گونه¬ای که نشانه و نماد هر شهر و آبادی معمولی مسلمانان را وجود مسجد و منبر گفته¬اند. 

در کنار مجموعه فعالیت¬های مساجد، «نقش کتابخانه¬ای» آن از جمله مواردی است که کمتر به آن پرداخته شده است. در سال ۱۳۷۴ ش تحقیقی درباره چگونگی پرداختن به فعالیت¬های فراغت بین نوجوانان و جوانان در جامعه شهری ایران اجرا گردید که نمونه¬گیری بر مبنای انتخاب سی¬هزار نفر از شهرهای مختلف کشور صورت پذیرفت؛ حاصل تحقیق این بود که حدود ۲۲ درصد از نوجوانان و ۲۴ درصد از جوانان، اوقات فراغت خویش را در مساجد و هیئت¬های مذهبی می¬گذرانند و از این میزان، ۱۲درصد نوجوان و ۱۴درصد جوانان به حضور در مساجد و بقیه را شرکت کنندگان در هیئت¬های مذهبی و موارد مشابه تشکیل داده¬اند.  اکنون سؤال این است که مساجد چه نقشی می¬توانند در فرهنگ کتاب و کتابخوانی در کشور داشته یاشند؟ 

اگر فقط همان ۱۲درصد نوجوان و ۱۴درصد جوانی که به مساجد آمده¬اند، در جمعیت آماری مطالعه و کتابخوانی کشور سهیم می¬بودند، آیا درصد مطالعه سرانه ما ارتقا نمی¬یافت؟ به همین منظور این نوشتار سعی دارد به نقش مساجد در فرهنگ کتابخوانی در طول تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی بپردازد و نشان دهد که مساجد در اسلام با چه پایگاه و بُنیه علمی و فرهنگی پا به عرصه نهاده تا شاید پاسخی مقطعی، اما بنیادی به پرسش داده شود. 

 کلیاتی درباره مسجد

الف) مسجد عبادتگاه مسلمان

هر یک از ادیان، برای اجرای مراسم عبادی خود، فضای خاصی را بنا نهاده¬اند و آن را نماد آیین خود ساخته-اند؛ یهودیان در کنیسه، مسیحیان در کلیسا، زرتشتیان در آتشکده یا کعبه و بوداییان در معبد. در دین اسلام هم مسلمانان در «مسجد» به عبادت خدای یکتا می¬پردازند اما عبادتگاه¬های دیگری مانند مصلی، تکیه، زاویه، رباط، مقام، مزار، مشهد، عتبات مقدس، مشاعر مقدس و حسینیه و ضریح نیز در کنار مسجد برای مسلمانان برشمرده¬اند.  

مسجد در اصطلاح، مکانی است مخصوص مسلمانان تا نمازهای یومیه خود را در آن به جای آورند. 

واژه مسجد به صورت مفرد «مسجد» ۲۲ بار و به صورت جمع «مساجد» ۶ بار در قرآن آمده است.

جدول شماره ۱

ب) مسجد جامع 

در هر شهر و قریه، غالبا مسجدی با بنا و وسعت بیشتری نسبت به مساجد دیگر ساخته می¬شد که به «جامع» و «مسجد جامع» معروف می¬شد، هم به سبب آن که نماز جمعه در آن اقامه می¬شد و هم به این لحاظ که جامع همه مأموین جماعت¬های مساجد دیگر بود و شاید هم چون جامع تمام مقاصدی بود که از مسجد انتظار می-رفت؛ مثل عبادت، آموزش و پرورش، تجمع و قضاوت و ...  بر اساس این توصیفات می¬توان گفت مسجد جامع، مسجدی است که نماز اجتماعی و مردمی در آن اقامه می¬شود و از همین روی که در آن نماز جماعت برگزار می¬شود، «مسجد الجماعة» یا «مسجد جماعت» نیز خوانده¬اند. 

مساجد جامع معروفی چون: جامع بصره، جامع فسطاط، جامع کبیر قیروان، جامع اموی دمشق، جامع کبیر تونس، جامع زیتونه، جامع قرطبه، جامع الازهر قاهره، جامع خصیب اصفهان، جامع حلب، جامع عزیزیه مرو، جامع نجف اشرف، جامع گوهرشاد مشهد و… نمونه¬های اندکی از این مجموعه عظیم هستند. 

در این میان جامع الأزهر قاهره، نمونه منحصر به فردی است که در میانه قرن چهارم هجری به وسیله فاطمیون مصر ساخته شد و تا آنجا پیشرفت کرد که در قرن نهم هجری بیش از هفتصد نفر از مذاهب و طوایف گوناگون در آنجا به کسب علم و دانش مشغول بودند.  

ج) مصلی

مصلی اسم مکان از واژه صلاة، از ریشه صَلَوَ به معنای نماز، دعای خیر و برکت است  و مکان خاصی برای اقامه نماز عیدین (فطر و قربان)، نماز میت، نماز باران و نماز شکر به حساب می¬آید. مصلی از نظر ظاهری هیچ سقف و دیوار و حصاری ندارد و خانه و حجره¬ای هم برای سکونت و بازار ندارد. اولین مصلی در اسلام با نماز پیامبر اکرم۶ و در عقیق مدینه (واقع در مزینه و یا وادی ذی¬الحلیفه) بنا شد.   

زبان¬شناسان و لغت¬دانان واژه Mausolee (موزولیه) در زبان فرانسوی را برگرفته از تلفظ واژه عربی «مصلی» دانسته¬اند. 

تقی¬الدین مقریزی مصری (وفات ۸۴۵ ق.ﻫ) در کتاب «الخطط و الآثار»، مصلی¬های مصر را بدین شرح برشمرده است؛ مصلی¬های: الشریفه، المغافر، عقبة¬القرافه، الفتح، جهة¬العادل، الجرجانی، خولان، أطفیحی.  در ایران هم مصلی¬های بسیاری أعم از قدیم و جدید وجود دارند که مصلای طرق (نیمه اول قرن نهم هجری)، مصلای مشهد (دوران صفوی)  و مصلای امام خمینی در تهران از جمله آن¬هاست. 

 نقش و ابزارهای مسجد در فرهنگ¬سازی کتابخانه و کتابخوانی 

• قرآن، نخستین کتاب مساجد

در آموزه¬ها و متون دین اسلام درباره اهمیت و ارزش علم و دانش و کتابخوانی، آیات و احادیث فراوانی وجود دارد که حکایت از توجه مسلمانان به چنین آموزه¬ای دارد. در این فرهنگ، کتاب با عباراتی چون «بوستان دانشمندان»  «سخنگوی نیکو»  «مایه آرامش»  مورد تاکید و ستایش قرار گرفته است.  

مسجد در کنار نقش آموزشی و به طور موازی به ایفای نقش فرهنگ¬سازی در زمینه حفظ و حراست از کتاب و تأسیس کتابخانه و ترویج سنت کتاب¬خوانی پرداخت. این نقش همزمان با پایان یافتن نگارش رسمی قرآن در دوره خلیفه سوم (۲۳ ـ ۳۵ ق) آغاز شد. همه صاحب نظران اتفاق نظر دارند که «قرآن کریم، اولین کتابی بود که راه خود را به مسجد گشود». عثمان بن عفان، بین ۴ تا ۶ نسخه قرآن کریم را در چهار تا شش مسجد بزرگ در سراسر جهان اسلام ارسال کرد. 

• تجهیز مساجد به کتابخانه

از همان زمان آرام آرام مساجد معروف، مجهز به کتابخانه شدند که برخی از آنها بر اثر گسترش و رونق، زبانزد عام و خاص گشتند؛ مسجد جامع بصره، مسجد جامع فسطاط، مسجد جامع دمشق، مسجد آمدی، مسجد عقیل نیشابور، مسجد زیدی بغداد، مسجد کوفه، مسجد منیعی نیشابور. 

ایجاد کتابخانه¬ها در مساجد با اهدای نسخه¬های قرآن به مساجد شروع شد و چون مسلمانان، مساجد را محیط آموزشی می¬دانستند در پی آن کتابخانه¬هایی در مساجد فراهم کردند. از اواسط قرن اول هجری، اهدای کتاب به مساجد متداول گشت و چون معماری مساجد آن زمان گنجایش لازم را نداشت و مکان مناسبی هم برای کتابخانه¬ها در نظر نگرفته بودند، در ساخت و سازهای بعدی مساجد، اختصاص فضایی به کتابخانه در درون مساجد متداول شد. در نتیجه، هر مسجد مهم و عظیمی می¬بایست کتابخانه¬ای می¬داشت تا افراد کتاب¬های خود را به آن مسجد اهدا کنند. هر چند اکثر کتابخانه¬های مساجد در حد معمول بودند، ولی بعضی مساجد بزرگ دارای مجموعه¬هایی نفیس و کامل از کتاب¬هایی بودند که در قلمرو اسلامی شهرت زیادی داشت.

• وقف کتاب برای مساجد

ناگفته نماند که سنت و فرهنگ حسنه وقف در اسلام، تأثیر فراوانی در تجهیز مساجد به کتابخانه داشت. از این رو وزیران و دانشمندان و بزرگان علم و معرفت، کتاب¬های ارزشمند و نفیس خویش را وقف مساجد می¬کردند تا عموم مسلمانان از آن بهره یابند. از «ابن خلکان» نقل است که در هر مسجد جامع بزرگ، یک کتابخانه وجود داشت؛ چرا که علما معمولاً کتاب¬های خود را وقف مساجد می¬کردند.  یا گفته شده «اسحاق بن مرار ابوعمر شیبانی» (قرن دوم ق) متجاوز از ۸۰ نسخه قرآن را که خود نسخه¬برداری کرده بود، به مساجد کوفه سپرد. 

آنچه می¬توان گفت این که مساجد با داشتن نقش¬های عبادی، علمی ـ آموزشی و فرهنگی و غیره، کتابخانه¬های مطرح و برجسته¬ای در جوامع اسلامی به شمار می¬آمدند که عظمت آنها را تنها در نظامیه¬ها، مدرسه¬ها و یا بیت-الحکمه می¬توان مشاهده¬کرد. آن چنان که در این باره می¬گویند: «رشد تأسیس کتابخانه¬ها در جهان اسلام به گونه¬ای بود که در غالب بلاد اسلامی تدریجاً کتابخانه¬های به وجود آمده متعلق به مساجد یا مدارس بود که درهایشان به روی طالبان علم گشوده بود.»  

ولید بن عبدالملک (۸۶ ـ ۹۶ ق) به عنوان خلیفه وقت، قصد آن نمود تا برای مسلمانان مسجد بی¬نظیری بسازد که در خور عظمت اسلام و گستره آن باشد؛ زیرا دمشق در زمان خلافت ولید، بزرگ¬ترین شهر اسلامی به شمار می¬رفت. در این مسجد چهار تالار مستطیل شکل وجود داشت که برای امور مختلف از قبیل درس، اقامه نماز، سخنرانی و کتابخانه استفاده می¬شد. در این مسجد، کتابخانه و اشیای نفیس بسیار وجود داشت، از جمله مصحف عثمان که خلیفه آن را از مدینه به شام فرستاده بود و در گنجینه مخصوص جنب محراب جای داده بود.  

نمونه¬های ثبت شده این¬گونه «مساجد کتابخانه¬ای» را می¬توان، «مسجد توران¬شاهی» در «بردسیر کرمان» دانست که محمدبن ملک ارسلان شاه (۵۳۷ ـ ۵۵۱ ق) در آن¬جا کتابخانه¬ای مشتمل بر پنج هزار مجلّد بنا کرد و یا کتابخانه غنی و معتبر مسجد منیعی نیشابور، که متأسفانه در حمله غزها به سال ۵۴۸ ق به غارت رفت.  «المفروضی» در کتاب «تاریخ اصفهان» به سال ۴۲۱ هجری، شرح مساجد و متعلقات آنها را آورده و گفته است در این مساجد یکی از طاق¬ها یا رواق¬ها به کتابخانه اختصاص داشت.  

نکته قابل تأمل این است که اهمیت مسجد نزد مسلمانان بر هیچ¬کس پوشیده نیست و همان¬طور که قبلاً ذکر شد سبب آنکه قرآن عثمانی در مساجد مختلف به امانت نهاده شد، می¬تواند علاقه مسلمانان به ترویج و گسترش فرهنگ کتاب و کتاب¬خوانی باشد؛ 

 نتیجه¬گیری

با توجه به آنچه بیان شد، می¬توان گفت که تاریخ درخشان فرهنگ و تمدن اسلامی نمایانگر این است که مساجد از توانمندی بسیار بالایِ فرهنگ¬سازی در زمینه¬های مختلف مذهبی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، آموزشی، پژوهشی، هنری، ورزشی، بهداشتی و غیره برخوردار بوده و هست. از این¬رو اگر برای مساجد، سیاست¬گذاری و برنامه¬ریزی دقیق شود، مساجد می¬توانند بازوان و پشتوانه پر توان فرهنگی هر دولت و ملتی باشند. امروز اگر مطالعه سرانه کشور ما در سطح پایین قرار دارد؛ می¬توان نتیجه گرفت همان ۱۲درصد نوجوان و ۱۴درصد جوان ما، نقشی در این آمار ندارند یا سهم بسیار کمی را به خود اختصاص داده¬اند. بهر حال دانسته شد که در گذشته هم از سوی دولت و حاکم و هم از طرف مردم و جامعه به کتابخانه¬های مساجد توجه به سزایی می¬شد. غالباً حاکم وقت، بزرگ¬ترین مسجد زمان خود را می¬ساخت و کنار آن کتابخانه¬ای به همان عظمت ایجاد می¬کرد تا پاسخگوی مردم مشتاق به دین و دانش باشد. 

 راهکارها

 وقف و اهداء کتاب با تشویق عمومی مردم و فرهیختگان به احیاء و ترویج سنت حسنه وقف. 

 ترویج فرهنگ کتاب و کتاب¬خوانی به همت مجموعه¬های فرهنگی بزرگ دولتی، مراکز آموزشی و پژوهشی، نهادهای تبلیغی، رسانه¬ها، متفکران و صاحب¬نظران و آحاد مردم.

 برگزاری مسابقه¬های کتاب¬خوانی.

 برگزاری نمایشگاه کتاب در مساجد.

فهرست منابع

۱- الولی، شیخ طه؛ المساجد فی الاسلام؛ الطبعة الأولی، بیروت: دارالعلم الملایین، ۱۴۰۹ق. ۱۹۸۸م.

۲- باوندیان، علیرضا؛ جلوه¬هایی از هنر و تمدن اسلامی؛ مشهد، انتشارات ضریح آفتاب، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

۳- جان احمدی، فاطمه؛ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی؛ دفتر نشر معارف، قم، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.

۴- رزاقی، ابوالقاسم؛ مسجد پایگاه توحید و تقوی؛ دفتر مرکزی حزب جمهوری اسلامی، تهران، ۱۳۶۲ش.

۵- زرین کوب، عبدالحسین؛ کارنامه اسلام؛ امیرکبیر، تهران، چاپ هفتم، ۱۳۸۰ش.

۶- متز، آدام؛ تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری؛ مترجم: علیرضا ذکاوتی قراگزلو؛ ج۱و۲، امیرکبیر، تهران، ۱۳۶۴ش. 

۷- میکل، آندره؛ اسلام و تمدن اسلامی؛ با همکاری هانری لوران؛ مترجم: حسن فروغی؛ ج۱، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۸۱ش.

۸- ولایتی، علی¬اکبر؛ پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران؛ ج۱، وزارت امور خارجه، تهران، ۱۳۸۳ش. 

۹- باقی، عمادالدین؛ پرستشگاه در عهد سنت و تجدد(جامعه¬شناسی نهادهای دینی)؛ نشر نی، تهران، ۱۳۷۸ش.

۱۰- مجموعه مقالات کنگره بین¬المللی«کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی»؛ دفتر نخست و دوم(کتابخانه)؛ بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.

۱۲- ابن إخوه، ضیاءالدین محمد بن احمد بن أبی زید (م ۷۲۹ ق)؛ آیین شهرداری؛ مترجم: جعفر شعار؛ مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۰ش.

۱۳- یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن واضح (م ۲۹۵ ق)؛ البلدان؛ الطبعة الأولی، دارُ إحیاءالتراث العربی، ۱۴۰۸ق.

۱۴- آذرنوش، آذرتاش؛ فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی؛ نشر نی، تهران، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.

۱۵- کسائی، نورالله؛ منتخب النصوص التأریخیة و الجغرافیة؛ سمت، طهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

۱۶- ری شهری، محمد محمدی؛ میزان الحکمة؛ ج۱۱، مترجم: حمیدرضا شیخی؛ دارالحدیث، قم،۱۳۸۴ﻫ.ش.

مرتضی رضایی