مسجد جامع ارومیه یکی از ابنیه های تاریخى - مذهبى ارزشمند آذربایجان غربی است که دارای آثاری از دوره های مختلف است.
در تاریخ کشور ما احداث نیایشگاه‌ها به ویژه در دوره اسلامى بیش از هر بناى دیگرى مورد نظر بوده است. چنانکه اگر شهرى فاقد مسجد جامع یا آدینه بود به عنوان یک شهر معرفى نمى‌شد.
بناهای مذهبی اعم از مساجد، امامزاده‌ها، حسینیه‌ها، خانقاه‌ها و مزارها به دلایل مختلف از جمله معنوییت حاکم بر آنها، سابقه تاریخی، شیوه معماری، کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و علایق مذهبی و دینی مردم ایران زمین از گذشته اهمیت خاصی داشته است.
استان آذربایجان غربى به رغم ترکیب جمعیتى مختلطى که دارد و پیروان ادیان مختلف را در خود جاى داده است، داراى نیایشگاه‌هاى تاریخى ویژه مسلمانان است که از لحاظ قدمت تاریخى و خصوصیات معمارى در ردیف مساجد با ارزش تاریخى ایران قرار دارند. از مساجد قدیمی استان می توان مسجد مناره ارومیه، مسجد جامع مهاباد، مسجد سردار ارومیه و مسجد مطلب خان خوی و مسجد جامع ارومیه را نام برد که معماری اصیل ایرانی اسلامی را نمایان می کنند.
مسجد جامع ارومیه که به مسجد جامع رضائیه نیز معروف است در مرکز شهر ارومیه و در قسمت تجاری آن و در میان بازار قدیمی این شهر قرار دارد و یکی از ارکان اصلی بافت قدیمی شهر به شمار می‌رود.
این مسجد تاریخی در ضلع جنوبی بازار ارومیه در نزدیکی خیابان اقبال قرار دارد. این مسجد حیاطی مستطیل شکل دارد و با دو ورودی، به راسته سنگ‌فروشان و بازار قدیم ارتباط دارد.
این مسجد که تاریخ ساخت آن به قرن هفتم هجری قمری می رسد، در دوره‌های مختلف تکمیل شده و به صورت امروزی درآمده است. بعضی از محققین اعتقاد دارند که در ابتدا این بنا آتشکده بوده و بعد از ورود مسلمین ویران گشته و سپس در قرن هفتم بر روی آن مسجدی بنا شده است.
به اعتقاد این محققین سبک گچبری ها، تزئینات، ستون بندی ها، طاق های مسجد عینا شبیه سبک معماری سلجوقیان است و حجره های اطراف صحن مسجد نیز مربوط به دوره زندیه است.
تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست اما محراب آن در تاریخ ۶۷۶ هجری قمری بدست استاد عبدالمؤمن تبریزی گچبری شده در زمان حکومت ایلخانییان با بهترین اسلوب و در حجمی بسیار بزرگ ساخته شده است.
البته شاید خود مسجد از این تاریخ قدیمی تر باشد. مسجد در سال ۱۱۸۴ هجری قمری بدستور رضا قلی خان بیگلر بیگی ایل افشار و حاکم ارومیه تعمیر شده است
این مسجد به همراه بافت قدیمی شهر مخصوصا بازار و راسته های آن بارها مورد مرمت قرار گرفته است.
مسجد جامع با دو ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد. این مسجد دارای آثاری از دوره های مختلف است.
شبستان گنبد دار قدیمی؛ هسته اولیه این بنا را تشکیل می‌دهد و در ساختمان آن همه مشخصات یک بنای قدیمی و معماری اسلامی را می‌توان مشاهد کرد.
داخل شبستان گنبددار محراب گچبری نفیس قرار دارد که در سال ۶۷۶ قمری ساخته شده است.
بـه احـتـمال زیاد این بخش متعلق به دوران سلجوقیان می باشد. محراب مسجد با گچبری خیلی نفیس در این قسمت قرار دارد و در زمان ایلخانان ساخته شده است.
چهل ستون متصل به شبستان گنبد دار؛ زمان ساخت آن جدید تر از ساختمان اولی به نظر می‌رسد. در خاکبرداری از کف آن مقداری اشیای متعلق به دوره ایلخانیان به دست آمده است.
این چهل ستون به خاطر صدمات وارده چندین بار مرمت شده است. حجره های قدیمی اطراف صحن مسجد؛ این حجره ها متعلق به اوایل دوره زندیه می باشد و بر اساس سنگ نوشته آن متعلق به سال ۱۱۸۴هجری قمری است.
بخش نوساز اطراف صحن؛ این مجموعه به جای بافت فرسوده ساخته شده و مصالح به کار رفته در مسجد نیز متفاوت است .
شبستان گنبددار و چهل ستون با دو نوع مصالح ، قسمت تحتانی وقسمت های بالایی آن از آجر ساخته شده است.
شبستان این مسجد ۶ طاق نما دارد. اطراف این طاق نماها به وسیله اندود گچ کادر بندی شده است.
در داخل حاشیه نسبتا باریکی روی قاب اطراف آنها، کتیبه‌هایی به خط نسخ سفید بر زمینه مشکی نوشته شده، که اکثر آنها جدید است.
در اطراف پنجره‌های نورگیر اطراف شبستان نیز بعد از حاشیه سازی، کتیبه‌هایی به همان صورت نوشته شده است.
در محلی که ساقه مدور گنبد شروع می‌شود، بقایای کتیبه‌ای از جنس گچ به رنگ سفید بر زمینه مشکی دیده می‌شود، که در حاشیه عریضی نوشته شده است.کتیبه مذکور بر اثر عوامل نامساعد به ویژه نفوذ آب به جداره داخلی گنبد و رطوبت حاصله، آسیب زیادی دیده است.
بالای محراب نفیس گچبری شده مسجد، در یک کادر نسبتا عریض، کتیبه کوفی بسیار با ارزشی به صورت برجسته در دو حاشیه باریک که با نقوش گل و بوته ظریفی تزیین شده است، وجود دارد.
این کتیبه از نظر سبک کار و نوع گچبری، بسیار گیراست و می‌توان آن را مکمل محراب مسجد محسوب کرد. مصالح به کار رفته در اجزای مختلف ساختمان مسجد نیز متفاوت است و از مهم ترین عوامل تزئینی مسجد کتیبه های کوفی دور گنبد و گچبری محراب آن است.
اجرای کلاف آهنی در جرزهای دور گنبد چهل ستون مسجد، برداشتن پوشش شیروانی و اجرای پوشش آجری جداره فوقانی گنبد، عایقکاری و آجر فرش کامل پشت بام چهل ستون، اجرای سنگ فرش کامل کف شبستان چهل ستون، احیای کانال زه کش در فضای داخل و بیرون مسجد، احیای کامل ورودی مسجد از سمت بازار، مرمت طاق و گنبدهای آسیب دیده شبستان، مرمت و بازسازی بخشی از تزئینات و گچبری محراب مسجد، لایه برداری کتیبه کوفی و محراب مسجد، بازسازی بخشی از تزئینات تراشکاری وکاشیکاری سردر ورودی شبستان از جمله اقداماتی است که در سال های گذشته در خصوص مرمت و بازسازی این بنای تاریخی مذهبی ارزشمند صورت گرفه است.
مسجد جامع ارومیه با شماره ۲۴۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.