مسجد کانون اصلی ترویج، تبلیغ و تربیت اجتماعی اسلام است. تاریخ اسلام از زمان هجرت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) تا به امروز حاکی از این مسئله است. ساختن مسجد در اولین اقدام ایشان پس از حضور در مدینه، گویای همین موضع است. زیرا اسلام برخلاف تفکر مخالفان سرسخت خود ناظر به هر دو به بعد زندگی فردی و اجتماعی است و تربیت انسانی را بر همین اساس تنظیم کرده است.

در همان نگاه اول، آداب فراوانی که برای خود مسجد مطرح گردیده است گویای جایگاه ممتاز اجتماعی آن است. روایات متعددی که درباره قبل و بعد از حضور در مسجد وجود دارد گویای نهادینه سازی فرهنگ دینی برای همه اهل مسجد و حتی غیرآنان است. بنابر همین جایگاه منحصربه‌فرد بوده است که طی ۱۴۰۰سال گذشته در بیشتر شهرها مساجد در محوری‌ترین نقطه مکانی ساخته می‌شدند تا کانون فرهنگ‌سازی الهی در دسترس همگان باشد. البته واضح است که این نگاه به مسجد به دلیل بنا و ساختمان مسجد نیست. مسجد متأثر از یک تفکر اجتماعی الهی و اسلامی است که دلیل آن را با استناد به آیه شریفه ۱۸ سوره توبه می‌توان فهمید: «إِنَّمَا یَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّکَاةَ وَلَمْ یَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَـئِکَ أَن یَکُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِینَ؛ تنها معماران حقیقی مساجد مؤمنین حقیقی به خدا و روز قیامت هستند، نماز برپا می‌دارند و زکات اموالشان را پرداخته و جز از خداوند نمی‌ترسند».

از آیه استفاده می‌شود که مسجد تنها ساختمان و در و دیوار مسجد نیست، بلکه سازندگان و متولیان حقیقی مساجد که همان اجتماع مؤمنان است مورد توجه است.

 به راستی چه معارفی به جز علوم اهل بیت(علیهم السلام) میتواند مؤمن حقیقی تربیت نماید؟

نشانه دیگری که بر اولویت ترویج دانش اهل‌بیت(علیهم السلام) دلالت دارد ماجرای ابراهیم نبی(علیه السلام) است: «وَإذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ القَوَاعِدَ مِنَ البَیْتِ وَإِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّآ إِنّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ العَلِیمُ».  

ایشان پس از گذر از امتحان‌های سخت الهی و شکستن بت‌ها و رسوا نمودن بت‌پرستی، مأمور به ساخت کعبه و پاک‌سازی و آماده‌سازی آن برای مؤمنان می‌گردد. این آیات نیز گویای این نکته است که مساجد که خانه‌های خداوند تعالی در زمین هستند باید به دست تفکر و اندیشه‌ای سپرده شود که در آن بالاترین مراتب توحیدی ارائه می‌شود و اجتماع مسلمان نیز باید از چنین سرچشمه پُرنوری بهره‌مند گردد.

در آداب مساجد نهی از گفت‌وگوی لغوی، صحبت درباره امور دنیوی و یا حتی خندیدن وارد شده است و در روایاتی هدف از رفت و آمد به مسجد در چند چیز خلاصه گردیده است که در میان آنها کار و فعالیت علمی مورد تشویق قرار گرفته است. تمامی آداب بالا نشانگر اولویت ترویج دانش اهل‌بیت(علیهم السلام) در مساجد است.

رسول خدا(ص) فرمودند: «یا اَباذَرِّ کُلُّ جُلُوسٍ فِی الْمَسْجِدِ لغوٌ اِلّا ثلاثةٌ: قَراءةٌ مُصِلٍ أوْ ذاکِرُ الله تَعالی اَوْ سائلٌ عنْ عِلْمٍ؛ ای ابوذر! در مسجد هر نشستنی به جز برای سه چیز بیهوده است: نماز خواندن، ذکر خدا گفتن، بحث علمی کردن». 

علی‌رغم آنکه انحصاری در گفت‌وگوی علمی نمی‌توان مطرح کرد اما از آنجایی که مسجد محل توجه و ارتباط با پروردگار متعال است، شایسته است به دانشی پرداخته شود که باعث معرفت بیشتر و خشیت بیشتر در برابر معبود گردد؛ زیرا بنابر نص آیه شریفه تنها علما و دانشمندان حقیقی هستند که نسبت به ذات الهی خشیت و ترس دارند؛ «إِنَّمَا یخْشَی اللّه مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ». 

همچنین در روایتی مشهور از نبی مکرم اسلام علم حقیقی منحصر در سه قسم است و غیر آن همگی از فضائل محسوب می شود: 

دخل رسول اللّه صلّی الله علیه و آله المسجد فاذا جماعة قد اطافوا برجلٍ فقال: ما هذا؟ فقیل: علّامة. قال صلی الله علیه وآله: و ما العلّامة؟ قالوا: اعلم النّاس بانساب العرب و وقایعها و ایّام الجاهلیّة و بالاشعار و العربیّة. فقال: ذاکَ عِلْمٌ لایَضُرُّ مَنْ جَهِلَه وَ لایَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ، اِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ: آیَةٌ مُحْکَمَةٌ أوْ فَریضَةٌ عادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قائِمَةٌ وَ ما خَلاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ.

پیامبر وارد مسجد شدند و جمعی را دیدند که اطراف مردی نشسته‌اند، فرمودند: او کیست؟ گفته شد: کسی است که علم زیادی دارد و داناترین مردم به نَسَب‌های عرب و اتفاقات رخ داده در میان اعراب و داناترین آنان به وقایع جاهلی و اشعار عربی است. پیامبر فرمود: این علمی است که اگر کسی آن را نداند ضرر نکرده است و به کسی که بداند هم سودی نمی‌رساند، همانا علم بر سه قسم است، آیه محکمه، فریضه عادله، و سنت قائمه و غیر از اینها فضل و زیاده است. 

بنابراین آیا می‌توان مرجعی به جز معارف جانشینان حقیقی رسول خاتم(صلی الله علیه وآله) برای ترویج این سه علم در کانون معرفت الهی معرفی نمود؟

اولویت نشر معارف آن بزرگواران را در خود نام مسجد نیز می‌توان یافت. مسجد برگرفته شده از کلمه سجده است. براساس آیه پایانی سوره مبارک علق یکی از بهترین راه‌ها برای نزدیکی به خداوند همین عمل است. همچنین در روایات فراوان دیگری این روش توصیه گردیده است.

 پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «یا أسامه! علیک بالسجود فإنه اقرب ما یکون العبد من ربه إذا کان ساجدا؛ ‌ای اسامه، برتو باد سجده کردن، چراکه نزدیک‌ترین حالت بنده به پروردگارش هنگامی است که سجده می‌کند». 

حال برای اینکه تقرب به پروردگار فرهنگی همیشگی در اجتماع مؤمنین شود، باید در مسجد نیز از معارف و علوم مقربان الهی که جز خاندان عصمت نمی‌توانند باشند، بهره برد.

چنان‌که قرآن کریم در آیه سوره ۳۵ سوره یونس می فرماید: «قُلْ هَلْ مِن شُرَکَآئِکُم مَّن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ قُلِ اللّهُ یَهْدِی لِلْحَقِّ أَفَمَن یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ یَهِدِّی إِلاَّ أَن یُهْدَی فَمَا لَکُمْ کَیْفَ تَحْکُمُونَ؛ بگو: آیا شریکانی که برای خدا برگزیده‌اید به حق هدایت می‌کنند؟ بگو: خدا به حق هدایت می‌کند. آیا کسی که به حق هدایت می‌کند، به پیروی کردن از او سزاوارتر است یا کسی که خود از هدایت بی‌بهره است مگر آنکه (توسط دیگری) هدایت شود؛ پس چگونه داوری می‌کنید؟». 

 بی‌تردید رجوع به معارف ائمه معصومین(صلوات الله علیهم أجمعین) که مصداق حقیقی آیه تطهیر هستند می‌تواند پشتیبان و ضمانت کننده حقیقی فرهنگ پاکی و طهارت جامعه ایمانی باشد.

حسن علی آبادی (دانش آموخته سطوح عالی حوزه)