بسم الله الرحمن الرحیم

مسجد به مثابه محور و رسانه اجتماعی جهان اسلام نقش مهمی را در فرهنگ سازی جامعه ایفا می­کند. بسیاری از مسایل را می ­توان از کانال مسجد در جامعه تبدیل به یک فرهنگ نهادینه کرد که از جمله آنها، مسایل اقتصادی و رویکرد اسلام نسبت به اقتصاد است. مسجد، برترین رسانه­ای است که می­ تواند در تبیین و فرهنگ سازی و تحقق شعار سال در جامعه نقش بسزایی داشته باشد.

به یقین مساجد عظیم‌ترین و گسترده‌ترین شبکه‌های ارتباطی میان مسلمانان است که در طول تاریخ، اصلی‌ترین رسانه‌ی اسلامی بوده است. در سالیان اخیر، مساجد با در دست گرفتن تحرکات سیاسی و اجتماعی و نقش‌آفرینی بارز در رویدادهایی مانند انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، توانسته است گوشه‌ای از وظایفش را به منصه‌ ظهور بکشاند. امّا با توجه به ظرفیت‌هایی که مساجد در اجتماع دارند، می‌توان در جنبه‌های اقتصادی نیز از آنها بهره گرفت.

مقام معظم رهبری با اشاره به امیدها، فرصت ها و تهدیدهای پیش رو در سال جدید تأکید کردند: هنر آن است که از فرصت ها به معنای حقیقی کلمه استفاده و تهدیدها را نیز به فرصت تبدیل کنیم، به گونه ­ای که در کشور در پایان سال، تفاوت های محسوسی پیدا شود و البته برای تحقق امیدها باید «تلاش»، «کار شبانه روزی» و «سعی و کوششی بی وقفه» انجام داد. ملت ایران باید کاری کند که خود را در مقابل تهدیدهای دشمنان از آسیب پذیری خارج کند. ایشان در بیان نکته اساسی و اصلی در حرکت عمومی ملت ایران خاطرنشان کردند: ملت ایران باید کاری کند که خود را در مقابل تهدیدهای دشمنان از آسیب پذیری خارج کند و آسیب پذیری از ناحیه دشمن به صفر برسد. رهبر انقلاب، اولویت اول و فوری در این حرکت مهم را مسئله «اقتصاد» خواندند و افزودند: اگر ملت، دولت و همه مسئولان بتوانند در مسئله اقتصاد کارهای درست، بجا و متقنی انجام دهند، امید می رود که این کارها در مسائل دیگر همچون «مسائل و آسیب های اجتماعی» و «مسائل اخلاقی و فرهنگی» نیز تأثیرگذار باشند. ایشان، «تولید داخلی»، «ایجاد اشتغال و رفع بیکاری»، «تحرک و رونق اقتصادی و مقابله با رکود»  را مسائل اصلی در اقتصاد برشمردند و گفتند: این موارد جزء مسائل مبتلابه مردم است و مردم آنها را حس و مطالبه می‌کنند و آمارها و اظهارات مسئولان نیز نشان می‌دهد که این خواسته‌های مردم، بجا و به ‌مورد است. رهبر معظم انقلاب «اقتصاد مقاومتی» را علاج مشکلات اقتصادی و پاسخ به مطالبات مردم خواندند و افزودند: با اقتصاد مقاومتی می‌توان به جنگ بیکاری و رکود رفت، گرانی را مهار کرد، در مقابل تهدیدهای دشمنان ایستادگی کرد و فرصت های بسیاری برای کشور ایجاد و از آنها استفاده کرد. رهبر انقلاب اسلامی شرط دستیابی به این توفیقات را کار و تلاش بر مبنای اقتصاد مقاومتی دانستند و فرمودند: گزارش های دولت نشان می‌دهد که کارهای وسیعی در این زمینه صورت گرفته است، امّا این کارها، کارهایی مقدماتی و شامل بخشنامه‌ها و دستورها به دستگاه های مختلف است. باید اقدام و عمل کردن به برنامه‌های اقتصاد مقاومتی ادامه یابد و محصول کار «بر روی زمین» به مردم نشان داده شود.

معظم له، وظیفه مسئولان را «اقدام عملی» در زمینه اقتصاد مقاومتی خواندند و تأکید کردند: لازم است که اقدام و عمل کردن به برنامه‌های اقتصاد مقاومتی ادامه یابد و محصول کار «بر روی زمین» به مردم نشان داده شود.

حال که سال جاری از سوی مقام معظم رهبری(مدظله العالی) با عنوان اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نامگذاری شده، فرصتی  است تا رویکرد اقتصادی اسلام را در عرصه عمل به نمایش بگذاریم و در این میان مسجد را به عنوان عاملی نیرومند در فرهنگ سازی این مهم به میدان آوریم. ازاین­رو عمده سخن نگارنده دراین نوشتار مختصر  این است که چگونه می­ توانیم از طریق رسانه مسجد، مسئله اقتصاد مقاومتی را در عرصه عمل به منصه ظهور بگذاریم و به بیان دیگر ابعاد مختلف این مهم را برای مردم تشریح کنیم؟

به نظر نگارنده، مهم­ ترین اقداماتی که می­ توان از مسیر رسانه مسجد در جامعه داشت، "فرهنگ سازی" است. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می­ شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین منتشر شود. بنابراین، مسجد مهم‌ترین مکان برای آموزش معاملات اسلامی است تا آموزه‌های اقتصاد مقاومتی و اسلوب اقتصاد اسلامی مورد توجّه مؤمنان قرار گیرد و به کل جامعه اسلامی تسرّی یابد.

تأکیدات روحانیون و مبلغان دینی در مساجد مبنی بر توجه بیشتر مؤمنان در مصرف لقمه­ های حلال، دوری و ترک از خوردن لقمه‌های حرام و مشکل دار و همچنین دوری احتکار و گران فروشی یا کم فروشی دارای کارکرد اقتصادی است. مدیر مسجد که جایگاه وعظ و خطابه مبلغان دینی و روحانیون است همانند رسانه‌ای اثرگذاری است که در این زمینه می­تواند تأثیرگذار  عمل کند.

به یقین می­ توان از تریبون مسجد، مسئله تولید با کمترین هزینه و بیشترین بهره وری را برای نمازگزاران به روشنی تبیین کرد. یعنی مردم و نمازگزارانی که به مسجد می ­آیند را تشویق به بیشترین تولید و در عین حال خرید از تولیدات ملی کنیم.

روحانیون و ائمه جماعات در مساجد ابعاد مختلف فرهنگ اقتصاد اسلامی را از تریبون مساجد برای مردم تبیین کنند. باید آنچه که در مورد مسایل اقتصادی در کلام حضرات معصومان(ع) آمده است را به خوبی تشریح کنند. پیامبراکرم(ص) در توصیف مؤمن فرمودند: «...الْمُؤْمِنِ: قَلِیلَ الْمَئُونَةِ؛کَثِیرَ الْمَعُونَةِ؛ مؤمن خرجش کم، امّا کمک و یاریش بسیار(درآمدزایی ­اش) زیاد است».[1]

امام صادق(ع) فرمودند: «المُؤمِنُ حَسَنُ المَعونَةِ، خَفیفُ المَؤونَةِ، جَیِّدُ التَّدبیرِ لِمَعیشَتِهِ؛ مؤمن نیک یار است و سبک بار؛ گذرانِ زندگى­اش را خوب تدبیر مى­ کند».[2]

این گونه روایات بیانگر اقتصاد مقاومتی است. از سوی دیگر باید از تریبون مساجد و مصلی­ها برای مخاطبین بیان کنیم که در شریعت حیات­بخش اسلام بر کار و تلاش تأکید فراوان شده است.  به گونه­ ای که اسلام کار را نوعی جهاد در راه خدا دانسته و انسان کارگر همچون جهادگری است که در صحنه کارزار با دشمنان خدا به نبرد پرداخته و از حریم دین دفاع می‌کند، پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند:

«اَلکادُّ لِعِیالِهِ کَالْمُجاهدِ فی سَبیلِ الله؛ کسی که برای اداره زندگی خانواده‌اش تلاش می‌کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می‌کند».[3]

روزی رسول خدا (ص) با گروهی از اصحاب در محلی حضور داشتند. در آن میان، چشمان آنان به جوانی نیرومند و زیبا اندام افتاد که در اول صبح به کار اشتغال داشت. یاران پیامبر گفتند: اگر این جوان نیرومند، نیرو و انرژی خود را در راه خدا مصرف می­ کرد، چقدر شایسته ستایش بود. حضرت فرمودند: این سخن را مگویید. اگر این جوان برای تأمین معاش می­ کوشد و انگیزه او بی­نیازی از دیگران است، در راه خدا قدم برداشته. اگر هدف او پذیرایی از پدر و مادر ناتوان خود باشد، باز هم در راه خدا کار می­ کند. اگر هم مقصود او سر و سامان دادن به خانواده و فرزندانش باشد، او به راه خدا رفته و انگیزه مقدسی دارد.[4]

امام رضا (ع) کار و تلاش را از جهاد در راه خدا بالاتر دانسته و می­ فرمایند: «الَّذی یطْلُبُ مِنْ فَضْلٍ یکُفُّ بِهِ عِیالَهُ اَعْظُمُ اَجْراً مِنَ الْمُجاهِدِ فیسَبیلِاللهِ؛ کسی که دنبال روزی می‌رود تا آبروی خود و خانواده‌اش را حفظ کند، اجر و پاداشش از رزمنده‌ای که در راه خدا جنگ می‌کند بیشتر است (عرق کارگر معادل خون شهید است)».[5]

 امام علی(ع) می‌فرماید: «مَا غُدْوَةُ أَحَدِکُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَعْظَمَ مِنْ غُدْوَتِهِ یَطْلُبُ لِوُلْدِهِ وَ عِیَالِهِ مَا یُصْلِحُهُم؛ صبحگاهان برای جهاد در راه خدا بیرون آمدن، از بیرون آمدن آن کسی که برای تأمین زندگی خانواده خود تلاش می‌کند بالاتر نیست».[6]

ائمه جماعات در مساجد باید برای نمازگزاران بیان کنند که اساس اسلام با «بیکاری»، «تنبلی» و سربار بودن بر جامعه و تکدی گری مخالف است. به عقیده اسلام کسی که بیکار است مورد غضب الهی است.

در حالات پیامبر اکرم (ص) آمده است که هرگاه با جوانان سالم و نیرومندی مواجه می‏ شد، و بازوهای ستبر و اندام مناسب آنان، موجب شگفتی آن حضرت (ص) می‏گشت، با آنان احوال­پرسی نموده و از وضعیت زندگی و شغلشان سؤال می‏ نمود، اگر در جواب گفته می‏شد که: وی فردی بیکار است و هیچ­گونه شغلی ندارد؛ آن بزرگوار ناراحت می‏شد و می‏فرمود: «سَقَطَ مِنْ عَیْنی؛ از چشمم افتاد.» (فرد بیکار در نظر من ارزشی ندارد.) اطرافیان می‏ پرسیدند: یا رسول اللّه! چرا این افراد را دوست نمی‏ دارید؟ پیامبر (ص) می‏ فرمود: برای این که اگر مؤمن شغلی نداشته باشد که با آن امرار معاش کند، در این صورت از دین خود خرج خواهد نمود».[7]

امام باقر (ع) در روایتی می‌فرمایند: «الکَسَلُ یَضُّرُ بِالدِّینِ وَ الدُّنیَا؛ تنبلی به دین و دنیا زیان می‌زند».[8]

پیامبر اکرم(ص) در گفتاری حکیمانه، افراد تنبل و بی‏حال را که تن به کار نمی‏ دهند و می‏ کوشند که از دست رنج دیگران بهره ‏مند شوند، مورد نکوهش و سرزنش شدید قرار داده، می‏ فرماید: «ملعونٌ ملعونٌ مَن ألقی کلّه علی النّاس، ملعونٌ ملعونٌ مَن ضیّع مَن یعول؛ ملعون است ملعون است! کسی که بار زندگی خود را به گردن مردم بیندازد. ملعون است ملعون است! کسی که خانواده­اش را در اثر ندادن نفقه ضایع و تباه کند».[9]

همچنین در سیره نورانی امام علی(ع) در همان دوران بیست و پنج سال خانه نشینی مشاهده می­کنیم، حضرت به امر "تولید" اهمیت بسزایی می ­داد. وقتی وجود مقدس آن امام همام را تحریم کرده و از جایگاه اصلی یعنی خلافت جامعه مسلمین دور ساختند، ایشان روی به تولید آوردند. یعنی تحریم را به فرصت تبدیل کردند و تا  سر حدّ توان به تولید اقتصادی روی آوردند. نخلستان ها و چاه­ های آبی  فروانی از سوی حضرت در آن زمان وقف شد. وقفنامه ­های آن حضرت علاوه بر آنکه منبع الهام بخشی برای احکام وقف در اسلام است، سندی محکم و گویا بر خدامات اجتماعی و توجه آن حضرت به اهمیت به تولید و فعالیت های اقتصادی است.[10] آن حضرت با کار و تلاش شبانه روزی، باغ­ های زیادی به وجود می­ آورد و سپس آنها را می­ فروخت و پول آن را بین مستمندان تقسیم می ­کرد. شعبی می­ گوید: روزی که امام یکی از باغ ها را فروخت و طلا و نقره را روی هم انباشت. مستمندان زیادی را دیدم که اجتماع کرده و امام(ع) همه طلا و نقره­ ها را به آنها بخشید و خود دست خالی به منزل باز گشت. البته این نکته را هم باید توجه داشت که امام ضمن بخشش به مستمندان، زندگی خود را نیز تأمین می ­فرمود.[11]

از سوی دیگر آن امام همام در این مدت خانه نشینی و تحریم، پاسخگوی مسایل، مشکلات مردم بودند و در زمینه قضاوت بسیاری از مشکلات که حتّی خلفا برایش پاسخی نداشتند را پاسخ می­ گفتند. کار دیگر آن حضرت جمع آوری قرآن بود، در وهله دوم تولید کالا، در این بیست و پنج سال پرداختن به کشاورزی، درختکاری و نخلستان و کندن چاه از جمله اموری بود که آن حضرت(ع) به آن پرداختند.

به هر حال مدیر فرهنگی مسجد(امام جماعت) و دیگر متصدیان امور فرهنگی باید برای نمازگزاران و همه مخاطبین بیان کنند که: در سیره نورانی و  بیانات حکیمانه حضرات معصومان (ع) از  کار و تلاش شایسته به عنوان عبادت خدا، جهاد و فداکاری در راه آزادی و عدالت، وسیله اوج به بلندای عزّت و شکوه، راه رسیدن به استقلال و خودکفایی و سرافرازی، راه اوج به قلّه پر فراز برابری و برادری و آزادگی، راه صیانت از کرامت و شرافت ذاتی انسان، راه رسیدن به بهشت پر طراوت و نعمت، وسیله تأمین معاش و ساختن معاد، راز آفرینش انسان و جهان، وظیفه انسانی انسان، و پیشه و شیوه پیامبران و پاکان و انسان­ های بلند همّت و بلند آوازه تعبیر گردیده است. بنابراین رویکرد اسلام و حضرات معصومان(ع) همواره کار و تلاش و تولید بوده است. باید این رویکرد را در مساجد برای نمازگزاران بیان کنیم، یعنی بگوییم بزرگان دین نسبت به مسایل اقتصادی چگونه عمل کردند.