بسم الله الرحمن الرحیم

فلسفه و اهمیّت نام‌گذاری سال‌ها

مقام معظّم رهبری، بر اساس ضرورت و نیاز کشور عزیزمان، هر سال در پیام نوروزی، برای آن سال، نام خاصّی را انتخاب می‌کنند تا توجّه خاصّ ملّت و مسئولین نظام اسلامی به آن شعار با شعور، معطوف شود و افق چشم ­انداز میان‌مدّت و کوتاه‌مدّت، مهندسی و تدبیر گردد. به تعبیر دیگر، یکی از ابتکارات اثربخش و ارزشمند مقام معظّم رهبری، تعیین یک نام یا شعار برای هر سال و پیگیری آن شعار و ارائه جمع‌بندی از آن، در پیام نوروزی و سخنرانی آغازین خود در ابتدای هر سال نو است. سخنرانی رهبر معظّم انقلاب، در روزهای نخست سال شمسی که به‌‌‌طور معمول، در کنار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج، امام رضا(ع)، و در بین زائران و مجاوران آن امام همام، ایراد می‌گردد، فرصتی برای تحلیل و تبیین شعار سال و بیان چرایی و چیستی آن توسّط مقام معظّم رهبری محسوب می‌شود؛ البتّه این ابتکار، حکمت‌ها وآثار فراوانی دارد که به مهم­ ترین آنها به صورت خلاصه، اشاره می­ شود:

1- تدبیر در مورد مسائل پیش رو و هشدار نسبت به خطرات و تهدیدات پیش رو و آماده‌سازی نظام و ملت برای مقابله با دشمنان؛

2- تسهیل امر هدف‌گذاری در امور اجرایی کشور به منظور برنامه‌ریزی دقیق‌تر و نیل به آن اهداف؛

3- ایجاد شور و نشاط، حرکت در قوای سه گانه و همه وزارتخانه‌های منتسب به آنها؛

4- ایجاد همبستگی اجرایی و سازمانی و همدلی و همسویی، وحدت نظر و در یک کلام انسجام ملی؛

5- ترغیب و تشویق شدن دستگاه‌های اجرایی و مدیریتی در راستای شعارهای هر سال؛

6- ایجاد یک فرهنگ نوین و اقتضایی برای شرایط خاصّ هر سال به دلیل وجود زمینه پذیرش فرهنگی در عموم ایرانیان؛

7- پایه‌ریزی و طرح یک توقّع و انتظار بر اساس گفتمان ملّی و انگیزاسیون فراگیر برای برآورده‌سازی آن انتظارات؛

8- ایجاد طرز تفکّر جدید در طرز تلقّی‌ها و نگرش‌ها و رویکردها در بین نخبگان و توده‌های مردم؛

9- پایه‌گذاری فرهنگ غنی و معنوی انتظار، با طرح شعار کارآمد هر سال به منظور آماده‌سازی سرزمین اسلامی برای ظهور امام زمان(عج) و اولویّت‌گذاری موضوعات راهبردی کشور.

 بررسی شعارهای انتخاب شده در سال‌های گذشته نشان می‌دهد که هر یک از این شعارها، ریشه در ضرورت‌های آن سال داشته است و اولویّت اوّل و موضوعِ راهبردی مورد نیاز کشور در شعار سال منعکس گردیده و آن شعار، مهم‌ترین نیاز کشور بوده است. به عبارت دیگر، این پیام‌های سالانه‌، فصل‌الخطابی آگاهانه و بایسته است که با توجّه به شرایط و مقتضیّات زمانی و مکانی، برای تمامی اقشار و لایه­ ها و سطوح مختلف جامعه اسلامی تبیین می‌شود. این پیام، با ابلاغ رسمی از سوی رهبر معظم به سه قوهّ، برای اجرا، در سطح جامعه، جاری می­ گردد.

فلسفه نام‌گذاری سال 1395

رهبر معظم انقلاب در اجتماع پرشور زائران و مجاوران در رواق امام خمینی(ره) در حرم حضرت ثامن الحجج(ع)، سال ۹۵ را سال «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نام­ گذاری فرمودند.

معظم له، «اقتصاد مقاومتی» و کار و تلاش شبانه روزی برای رسیدن به این هدف را تلاشی برای کاهش آسیب پذیری­ های موجود در عرصه اقتصادی می­ دانند و معتقدند این آسیب پذیری را می­ توان به صفر نیز رساند. آسیب پذیری اقتصاد ایران در مقابل تحریم ها در سال های گذشته، موضوعی بود که از دیده بسیاری پنهان نماند، هرچند دشمن در نهایت به هدف خود یعنی نابسامانی­ های اجتماعی و تسلیم ایران نرسید، ولی این نقطه همچنان مورد هدف دشمنان است و در هر مرحله­ ای از انقلاب برای آسیب رساندن به نظام و انقلاب از آن بهره خواهد برد.

مقام معظم رهبری، این نوع اقتصاد را نسخه شفابخش کشور می­ داند که می­ تواند سایر حوزه­ ها را نیز تحت تأثیر مثبت خود قرار دهد. متأسفانه در برخی از تبلیغات برای افکار عمومی اقتصاد مقاومتی به عنوان "اقتصاد ریاضتی" تعبیر شده و تبلور آن را در اقتصاد کشور، نیازمند سختی و رنج مردم در این نوع اقتصاد ارزیابی کرده­اند. در حالی که مفهوم اصلی اقتصادی مقاومتی، پیشرفت همه جانبه اقتصاد و حوزه­ های وابسته به آن است، پیشرفتی که در نتیجه تولید و کار و تلاش ملی به دست می­ آید و نه وابستگی به خارج و دلارهای نفتی.

معظم له، شعار سال 1395 را اقتصاد مقاومتی برگزیدند تا در 9 سال باقیمانده به سال 1404، نقشه راه اقتصاد را مشخص کنند. ایشان لزوم این موضوع را در بیانات اولین روز بهار 95 این گونه عنوان داشتند:" اگر ما بخواهیم مشکل رکود را حل کنیم، مشکل تولید داخلی را حل کنیم، بخواهیم مسئله‌ بیکاری را حل کنیم، بخواهیم گرانی را مهار کنیم، علاج همه اینها در مجموعه‌ مقاومت اقتصادی و اقتصاد مقاومتی گنجانده شده است. اقتصاد مقاومتی شامل همه اینها است. می­شود با اقتصاد مقاومتی به جنگ بیکاری رفت؛ می­ شود به جنگ رکود رفت؛ می­ شود گرانی را مهار کرد؛ می ­شود در مقابل تهدیدهای دشمنان ایستادگی کرد؛ می­ شود فرصت های بسیاری را برای کشور ایجاد کرد و از فرصت‌ ها استفاده کرد؛ شرطش این است که برای اقتصاد مقاومتی، کار و تلاش انجام بگیرد."

ایشان در عین حال، عمل واقعی به شاخص‌های اقتصاد مقاومتی را اولویت اصلی دانسته و کارهای مربوط به صدور بخشنامه و توصیه نامه توسط دولت را در حد کار مقدماتی ارزیابی می­ کنند. سال 1395 در حالی همچون سال های ابتدایی دهه 90، بر اقتصاد تأکید می­ شود که تجربه آسیب پذیری اقتصاد از تحریم ها، مشخص شد. در سال­ های آینده که تا حدودی اقتصاد فضای بهتری را تجربه خواهد کرد، دولت می ­تواند با عمل به مولفه­ های اقتصاد مقاومتی، کشور را در مقابل تهدیدات اقتصادی بیمه کند. به یقین ثابت شد، در موضوع هسته ­ای قبول برخی از محدودیت ها از سوی ایران، سرعت پیشرفت پرشتاب هست ه­ای را در کشور کند کرد، کندی که در صورت عدم وجود آسیب پذیری در اقتصاد، حاصل نمی ­شد و ایران می ­توانست به سرعت در قله هسته­ ای جهان قرار گیرد. برای پیشگیری از به کارگیری مجدد تحریم ها و ایجاد موانع بر سر اقتصاد و معیشت، مقاوم سازی اقتصاد به عنوان اولویت اصلی دولت در تمامی ابعاد و تأکید بر توانمندسازی تولید ملی، تحقق اهداف سند چشم انداز 1404 جمهوری اسلامی ایران را امکان پذیر خواهد کرد.

رهبر معظم انقلاب فرمودند: «علت انتخاب شعار امسال را که باز هم شعار اقتصادی انتخاب کردیم، یک تحلیل و یک نگاه به مجموعه مسائل کشور است. شاید در ذهن بعضی می‌گذشت که ترجیح دارد شعار سال، امسال یک شعار فرهنگی باشد یا شعار اخلاقی، لیکن با توجه به مجموعه مسائل کشور، به‌نظر رسید که امسال هم مثل چند سال قبل، شعار سال را که باید به‌صورت گفتمانی در میان مردم و افکار عمومی کشور رواج پیدا کند، یک شعار اقتصادی قرار دهیم».

«اصل قضیه این است که ملت ایران باید بتواند کاری بکند که خود را در مقابل تهدیدهای دشمنان و دشمنی های آنها، از آسیب‌پذیری خارج کند. ما باید کاری کنیم که در مقابل تهدید دشمنان، آسیب‌پذیر نباشیم. آسیب‌پذیری را به صفر برسانیم».

به هر حال، رهبر معظم انقلاب با ابلاغ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و نامگذاری سال 95 مسیری را مشخص کردند که با عمل به آن می­توانیم حتی در شرایط فشار و تحریم ها، رشد و شکوفایی اقتصادی را شاهد باشیم؛ بنابراین آنچه که از اقتصاد مقاومتی برداشت می‌شود، یک اقتصاد ریاضتی و ایستا نیست، بلکه یک اقتصاد پویا و منعطف است که در هر شرایطی پایه ها و شاخص‌های اقتصادی کشور را نه تنها حفظ می کند بلکه ارتقا می­ بخشد و در مقابله با تکانه­ های بیرونی مقاوم می­ کند.

نکته درخور توجه که مقام معظم رهبری کراراً این سال های اخیر در رابطه اقتصاد مقاومتی به آن اشاره کرده­اند، «فقدانِ اقدام و عمل لازم» در این زمینه و بسنده کردن به «حرف» و در یک کلمه «برخورد شعاری و سطحی» با موضوع است. ایشان در برهه‌های گوناگونی به صراحت این موضوع را اعلام کرده و مسئولان را به اقدام جدی و «فراتر رفتن از حرف و شعار» فراخواندند. چنان که در خردادماه ۹۳ و در دیدار نمایندگان مجلس شورای اسلامی «حمایت و ستایش» از این سیاست‌ها را کافی ندانسته و خواستار اقدام لازم شدند: «از روزى که این سیاست هاى اقتصاد مقاومتى اعلام شده است و ذکر آن مکرّر گفته شده است، مسئولین مختلف - دولتى‌ها، مجلس محترم، دستگاه‌هاى مختلف، مسئولان گوناگون - در مقام حمایت و ستایش از این سیاست هاى اقتصاد مقاومتى برآمده‌اند و مکرّر گفته شده، لکن تجربه‌ بنده به من می­گوید که ستایش کافى نیست؛ تعریف کردن کافى نیست؛ حرکت لازم است. بله، افرادى مى‌آیند، مى‌نشینند، در منبرهاى عمومى یا در جلسات خصوصى از مزایاى این اقتصاد مقاومتى مطالبى را بیان می­کنند و غالباً هم درست است، امّا خب باید اقدام کرد، عمل کرد».[1] لازم است که اقدام و عمل کردن به برنامه‌های اقتصاد مقاومتی ادامه یابد و محصول کار «بر روی زمین» به مردم نشان داده شود. رهبر معظم انقلاب، «اقتصاد مقاومتی؛ اقدام و عمل» را همچون راهی مستقیم و روشن به سمت رفع نیازهای کشور دانستند و با تشکر از همه تلاشگران این عرصه، افزودند: البته توقعی نیست که این اقدام و عمل در ظرف یک سال همه مشکلات را حل کند، امّا اگر اقدام و عمل با برنامه ریزی درست همراه شود، یقیناً در پایان سال آثار و نشانه ­های آن قابل مشاهده خواهد بود. بنابراین آحاد مردم و مسئولان باید در این سمت گام بردارند.

نقش مسجد در تحقق شعار سال

مسجد به مثابه محور و رسانه اجتماعی جهان اسلام نقش مهمی را در فرهنگ سازی جامعه ایفا می کند. بسیاری از مسایل را می توان از کانال مسجد در جامعه تبدیل به یک فرهنگ نهادینه کرد از جمله مسایل اقتصادی و رویکرد اسلام نسبت به اقتصاد. امّا برخی از جلوه‌های اثرگذاری مسجد و آموزه‌های منتسب به آن در تحقق شعار سال:

1- آموزش رفتارهای اقتصاد مقاومتی به نمازگزاران

یکی از فعّالیّت‌های مهم که در قالب فعّالیّت‌های آموزشی، در مساجد قابل انجام است، آموزش آموزه‌های تجارت یا مبانی اقتصاد اسلامی به نمازگزاران است. مساجد، به دلیل داشتن پتانسیلی به نام ازدحام در مراسمات متعدّد و در زمان‌های مختلف، بهترین مکان آموزش اقتصاد اسلامی هستند. در دورانی که دشمنان اسلام، از همه تحریم‌های اقتصادی برای به چالش کشیدن اقتصاد کشور ما استفاده می‌کنند و علیه ما متّحد شدند، توجّه به این آموزه‌ها، می‌تواند راه‌گشای کار باشد. توجّه به این آموزه‌هاست که بازار ممالک اسلامی را از بازارهای سرمایه‌داری متفاوت می‌کند. آموزه‌هایی، مانند داشتن حسّ نوع‌دوستی، توجّه به مشکلات و نیازمندی دیگر مسلمانان، نداشتن غشّ در معاملات،[2]انجام معاملات متعدّد بر اساس شارع مقدّس، احتکار نکردن،[3]گرانفروشی یا کم فروشی نکردن،[4]انصاف و عدالت در تجارت و... نمونه‌هایی از آموزه‌های کاربردی اقتصادی هستند که بهترین محلّ آموزش آنها مساجد هستند.

ارشادات اقتصادی، یکی از تعلیمات علماء است و می‌تواند در بهبود اقتصادی و تنظیم اقتصاد اسلامی و بالا رفتن کمیّت و کیفیّت اقتصاد اسلامی مؤثّر باشد. بدین ترتیب، اقتصاد شریف و پاک اسلامی، از آلوده شدن و ناپاک شدن به انواع دسیسه‌ها و وسوسه‌ها و حقّه‌های شیطانی باز داشته می‌شود؛ به خصوص، اگر این کار در کنار بازار و در مساجد چسبیده به بازار انجام گیرد.

به هر حال، با توجه به نقش سرنوشت‌ساز مساجد و جایگاه رفیع آنها در سبک زندگی اسلامی، می‌توان از این پایگاه‌ها به عنوان جهت‌دهنده به رفتارهای اقتصادی مردم هم بهره گرفت. شاید این ایده، در نگاه نخست خام باشد، ولی واقعاً می‌توان آن را با بحث‌های بیشتر به یک طرح اجرایی تبدیل کرد. آن چنان که تأسیس صندوق‌های قرض‌الحسنه‌ مردمی در برخی محلات با محوریت مساجد، توانسته است فعالیت‌های اقتصادی قابل توجهی را رقم بزند و به عنوان یکی از کارکردهای اقتصادی مساجد، مطرح شود.

چنین چیزی به عنوان یکی از راهکارهایی که می‌تواند در تحقق شعار سال نقش بسزایی داشته باشد، بسیار مفید است و در طول زمان می‌تواند جایگزین کاملی برای بانک شود؛ زیرا از یک سو، مسجد خواهد توانست سودگرایی و منفعت‌طلبی را از میان ببرد و به جای آن تعاون و همکاری را قرار دهد و از طرف دیگر، با توجه به اعتماد متقابلی که در مساجد میان اهالی آن هست و نقش کانونی که هر مسجد در محله‌ی خود ایفا می‌کند، روابطی محکم و خلل‌ناپذیر را به جای تعاملات اکثرا ناپایدار مبتنی بر سود بانک‌ها قرار دهد.

2-نقش مسجد در ترویج قرض‌الحسنه

یکی از کارکردهای عبادی مسجد که به صورت غیرمستقیم انجام می‌شود و امروز هم بسیار بروز و ظهور دارد، نقش مسجد در تشکیل صندوق‌های قرض‌الحسنه و دستگیری از محرومان جامعه در مشکلات است.[5]یکی از تفاوت­ های اساسی مکتب اقتصادی اسلام با سایر مکاتب اقتصادی، توجّه خاصّ به نیازمندان، آسیب ­دیدگان و اقشار ضعیف جامعه و ارائه راهکارهای مناسب با شأن و کرامت انسان است. یکی از این راهکارها، قرض حسن یا «قرض‌‌الحسنه» است که در آموزه‌های اسلامی، در قالب آیات و رویات مختلف به آن سفارش شده است.[6]

اوّلین صندوق قرض‌الحسنه در مسجد تشکیل شده است. در صدر اسلام، در خصوص قرض ­الحسنه به عنوان یکی از شاخص­ های مهمّ مسجد طراز اسلامی، برای توجّه همه‌جانبه به تهیدستان و محرومان اقداماتی صورت می­ گرفته است.[7]

انجام این عمل ارزشمند اقتصاد اسلامی، موجب توسعه اقتصادی و تأمین نیازهای مالی و اقتصادی مردم شهرها و محلّه­ ها می‌شود. این فعّالیّت مسجدی، انگیزه ­سازی برای روحیّه خودیاری در مردم و انجام امور داوطلبانه اقتصادی در سطح جامعه را در پی خواهد داشت. توجّه به این سنّت حسنه و آموزش تعالیم آن به نمازگزاران و حاضران در مسجد، در دوران مقاوم‌سازی اقتصاد بسیار مهم است. این آموزه اقتصادی در درمان بسیاری از آفت‌ها و استثمارهای اقتصادی جوامع اسلام، مانند ربا بسیار مؤثّراست؛ زیرا وقتی قرض‌الحسنه مورد توجّه قرار نگیرد، ربا اقتصاد جوامع را فرا می‌گیرد. در صورتی که ربا در آموزه‌های اسلامی به شدّت نکوهش شده است.[8] بسیار روشن است که ربا، در اقتصاد اسلامی مردود است و مخالف اقتصاد مقاومتی است و باید به شدّت با آن مبارزه کرد. بنابراین، قرض‌الحسنه و ترویج و تبیین آن در کنار فعّالیّت‌های مسجدی، موجب می‌شود تا اقتصاد جامعه اسلامی از آسیب‌های متعدّد اقصادی مانند ربا، استثمار مالی و ذخیره‌سازی و ناکارآمدی منابع اقتصادی و... مصون بماند.

3-نقش رسانه منبر بر اقتصاد جامعه

یکی از دیگر نقش‌های مهم مسجد در امر اقتصاد، جلسات وعظ و خطابه و سخنرانى ائمّه  جمعه و جماعات و سخنرانان در مساجد درباره رعایت اخلاق اسلامى در معاملات اقتصادى است. اهمّیت رسانه منبر و بیان خطابه‌ها در تبیین سیاست‌های اقتصادی و هماهنگ‌سازی بازاریان، بر کسی پوشیده نیست. امروزه، باید اذعان نمود که رسانه ارزشمند منبر، به تنهایی می‌تواند با همه خبرگزاری‌ها جهان مقابله و مبارزه کند. در این خصوص، وعّاظ و خطیبان باید برنامه‌های مناسب سیاست‌های اقتصادی کشور را تبیین نمایند. با توجّه به اینکه مساجد، در اکثر کشورهاى جهان اسلام، داراى محوریّت اصلى بوده و در مرکز بازار و مرکز اقتصادى هر شهر، مسجد، داراى نقش فعّالى است؛ زیرا هنگام نماز، محلّ مراجعه بازاریان، کسبه و اصناف اطراف بازار است. امام جماعت در هر جلسه از نماز باید نمازگزاران فعّال در امور اقتصادى را با نقل آیات، روایت و احادیث، به رعایت اخلاق اسلامى و اخلاق اقتصادى دعوت نماید. وی باید حضّار را به رعایت انصاف و عدل در معاملات و کارهاى اقتصادى سفارش نماید. موعظه و سخنرانى ائمّه جماعت، بر روی منابر در مسجد، تأثیرى عمیقی در نمازگزاران ایجاد کرده و آنان از نظر اخلاقى به رعایت مسائل شرعى و انجام فعّالیّت سالم اقتصادى ملزم مى‏ شوند.

مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می­ شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین منتشر شود. بنابراین، مسجد مهم‌ترین مکان برای آموزش معاملات اسلامی است تا آموزه‌های اقتصاد مقاومتی و اسلوب اقتصاد اسلامی مورد توجّه مؤمنان قرار گیرد و به کل جامعه اسلامی تسرّی یابد. می‌توان گفت که مساجد جایگاه مؤثّری در تحقق شعار سال(اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل) بر مبنای بهره‌گیری از آموزه‌های اقتصاد اسلامی و اصول اقتصاد مقاومتی دارند. تبیین و اصلاح شیوه‌های الگوی مصرف، برای نیل به اقتصاد اسلامی، بسترسازی فرهنگی برای نیل به اقتصاد مقاومتی، ارتقاء کمّی و کیفی تولیدات با آموزش نحوه رعایت حلال و حرام در کسب و کار و ترویج کسب و کارهای اسلامی در رسیدن به یک اقتصاد مقاوم نقش بسیار مهمّی دارند. ازاین­رو، توجّه به مرکزیّت مسجد در سازمان‌دهی نگرش‌های اسلامی در بازاریان و همه مؤمنان و تبیین آموزه‌های اقتصادی مسجدی با بهره‌گیری از رسانه فراگیر منبر و به عنوان مهم‌ترین رسانه اثرگذار در اقتصاد خرد و کلان، بسترهای نیل به اقتصاد مقاومتی را مهیّا می‌کند. ائمه جماعت و مسئولان و متولّیان فرهنگی مرتبط با مساجد باید با تلاش و خلاقیت همه‌جانبه خود به نهادینه کردن آموزه‌های مسجدی، مانند قرض‌الحسنه، انفاق و صدقه و خمس و زکات، ثلث اموات و سنّت وقف و... اقدام نمایند. بدین ترتیب، مسجد با کارکردهای متنوّع اقتصادی خود، مهم‌ترین نقش را در تبیین مفهوم و اصول اقتصاد مقاومتی و درونی‌سازی آن برای تحقق شعار سال و منویات مقام معظم رهبری دارد. در همین راستا، همه سازمان‌های فرهنگی و متولّیان مدیریت امور مساجد باید به نقش‌های مسجد در عملیاتی‌سازی شعار امسال عنایت لازم را داشته باشند.