بسم الله الرحمن الرحیم

ایجاد انگیزه[1]

در آیه 201 سوره بقره، یکی از دعاهای قرآنی بیان شده که ترسیم‌کننده سبک زندگی انسان مؤمن است. این آیه همان آیه مشهوری است که بیشتر نمازگزاران در قنوت نمازهای خود می‌خوانند: «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ[2]؛ پروردگارا! در دنیا به ما نیکی عطا کن و در آخرت نیز نیکی مرحمت فرما و ما را از عذاب آتش نگهدار.»

این آیه شریفه، زندگی انسان مؤمن را به دو بخش تقسیم می‌کند؛ یک بخش از زندگی، توجه به امور اخروی است. یعنی زمانی که فکر و ذکر آدم درگیر اندیشه‌های مربوط به امور دینی، معنوی و قبر و قیامت باشد؛ این عقل را «عقل معاد» می‌گویند. از امام صادق (ع) سؤال شد: «ما الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَان[3]؛ عقل آن نیرو و موجودی است که خداوند به وسیله آن عبادت می‌شود و به‌وسیله آن بهشت به دست می‌آید.»

اما بخش دیگری از زندگی مؤمن، تلاش برای رسیدن به حسنه و نیکی برای زندگی دنیوی است که به تعبیر برخی از آموزه‌های دینی «عقل معاش» نام دارد.

عقل معاش، آنگاه است که عقل آدمی و اندیشه‌های عقلانی او مربوط به زندگی این دنیا و چاره‌اندیشی درباره معضلات و مشکلات زندگی و تدابیر امور جاری حیات مادی و هماهنگ با قوانین شرعی و سازگار با آن‌ها باشد.

باید مدنظر داشت که تدابیر اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در دنیا، لازمه زندگی است و چنین تدابیری با بهره جستن از عقل معاش اتّخاذ می‌شود.

در قرآن مجید 115 مرتبه کلمه «دنیا» و 115 مرتبه کلمه «آخرت» به کار رفته است. این یک تصادف نیست. بلکه به معنای آن است که زندگی دنیایی انسان با حیات اخروی او گره خورده و بر اساس حساب و کتاب دقیقی بنا شده است. البتّه این به معنای آن نیست که اهمیت دنیا و آخرت هر دو یکسان است.[4]

بدون شک یکی از مهم ترین جنبه‌های زندگی دنیایی هر فردی «توجه به مسائل اقتصادی و مدیریت مسائل مالی» هست.

از طرفی جایگاه مسجد در فرهنگ دینی و قرآنی بسیار والاست و از مضمون آیه‌ها، روایت‌ها و نیز سنت رسول خدا (ص) و اولیای الهی معلوم می‌شود که مسجد در زندگی مسلمانان خصوصاً زندگی اقتصادی و کاری به صورتی فوق‌العاده، اثرگذار است.

خداوند متعال مسجدالحرام که اولین عبادتگاه مسلمانان است را وسیله برکت بخشی برای امت اسلامی قرار داده و می‌فرماید: «إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ مُبارَکاً وَ هُدی لِلْعالَمِینَ[5]؛ نخستین خانه‌ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شد، در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه هدایت جهانیان است.»

در زمان حکومت جهانی امام زمان (عج) مسجد به عنوان پایگاه و مقرّ حکومت آن حضرت در نظر گرفته می‌شود.

امام صادق (ع) می‌فرماید: «دَارُ مُلْکهِ الْکوفَةُ وَ مَجْلِسُ حُکمِهِ جامع‌ها وَ بَیتُ مَالِهِ وَ مَقْسَمُ غَنَائِمِ الْمُسْلِمِینَ مَسْجِدُ السَّهْلَةِ[6]؛ مقرّ سلطنت وی شهر کوفه است و محل حکومتش مسجد جامع کوفه و بیت‌المالش و محل تقسیم غنائم مسلمین، مسجد سهله است.»

بنابراین مسجد تاثیر بسیار فراوانی در جهت اقتصاد مردم و جامعه دارد و اکنون که نام سال 1395 با محوریت مسائل اقتصادی انتخاب شده است، مسجد می‌تواند در مسیر عملی کردن اقتصاد مقاومتی نیز اثرگذار باشد.

اما مسجد چگونه و از چه طریقی می‌تواند در جهت عملی نمودن اقتصاد مقاومتی، نقش‌آفرینی کند؟ یا چگونه می‌تواند در راستای عملیاتی نمودن اقتصاد مقاومتی، از مسجد استفاده کرد؟  

متن و محتوا

مسجد جایگاه و نقش تعیین‌کننده‌ای در زندگی اقتصادی افراد و جامعه دارد، یکی از جهاتی که مسجد می‌تواند می‌تواند نقش‌آفرینی کند، ارائه راهکارهای کاربردی جهت عملی نمودن اقتصاد مقاومتی است. برخی از راهکارهای عملی که با محوریت مساجد شکل می‌گیرد، عبارتند از:

1. تقویت عقلانیت اقتصادی نمازگزاران

در اجرای اقتصاد مقاومتی عقلانیت اقتصادی حکم می‌کند که افراد سرمایه، استعداد، نیاز، مشکلات و نارسائی‌های اجتماعی و خانوادگی را به طور دقیق شناسایی و ردیابی کنند و برخی از آن‌ها را برای رفع موارد دیگر به کار گیرند.

کسی که استعداد فنی دارد و از تخصص‌های حرفه‌ای برخوردار است، باید بتواند با عقلانیت، زمینه شکوفایی این استعدادها را فراهم کند. و اگر کسی استعداد کارهای فنی و حرفه‌ای را نداشته باشد، اگر عمر و سرمایه خود را در این مسیر قرار دهد، زیان دیده و نتایج مطلوب حاصل نمی‌شود.

اگر مشکل اقتصادی در یک خانواده‌ای ریشه‌ای قوی و مستحکم داشته بادش، برای رفع آن، هم اقدام عملی کارساز است و هم نیازمند مشورت و کمک گرفتن از دیگران است و در جایی که مشکل جزیی و محدود است با ارائه راه حل ساده‌ای و صرف زمان اندکی می‌توان آن را خاتمه داد.

اگر مشکل خوب و درست تشخیص داده شود و علت مرض معلوم گردد، مطمئناً پیچیدن نسخه برای حل آن آسان و عملی می‎شود.

مسجد می‌تواند نگرش‌ها و نحوه تصمیم‌گیری‌های جمعی و فردی را بر محور عقلانیت قرار دهد و در طول مسیر و در راستای عملی شدن خواسته‌های عقلانی، احساسات را نیز همزمان با آن رشد دهد تا موجب تسریع دستیابی افراد به چشم‌اندازها گردد.

مسجد به عنوان پایگاه و رسانه جمعی پاک، می‌تواند با برگزاری نشست‌های اجتماعی و اقتصادی و راهکارهای عملی اقتصادی، عقلانیت نمازگزاران را تقویت و زمینه عملی نمودن شعار سال را تحقق بخشند.

2. بیان ارکان و اصول اقتصاد مقاومتی

بدون شک اسلام دارای مبانی و اصول اقتصادی است. اصول اقتصاد مقاومتی در مسجد تبیین می‌شود و بسترسازی فرهنگی برای مقاومت اقتصادی در مسجد صورت می‌پذیرد.

روش و سیره پیشینیان این بوده که بازاریان و کاسبان، نگرش‌های اقتصاد و مالی را از مسجد دریافت می‌کردند  و شغل و حرفه‌ها و فعالیت‌های خود را از منظر دین بررسی، سپس مشغول آن شغل و حرفه می‌شدند. تا مباد وارد در حیطه گناه و حرام شوند و سرمایه‌های مادی و معنوی خود را در جهت حرام به کار گیرند.

امروزه نیز اگر کسی بخواهد اصول و ارکان اقتصاد مقاومتی را از منظر دین اسلام بیاموزد، می‌تواند با مراجعه به مسجد محله خود آن را بیابد.

از این رو برمتولیان مساجد لازم است، اصول اقتصاد مقاومتی را بر اساس آموزه‌های دینی فراگرفته و آن را با زبانی زیبا برای مخاطبین خود بازگویند.

در بیانات حکیمانه مقام معظم رهبری (حفظه الله) اقتصاد مقاومتی یعنی «آن اقتصادی که در شرایط فشار، در شرایط تحریم، در شرایط دشمنی‌ها و خصومت‌های شدید می‌تواند تعیین‌کننده رشد و شکوفایی کشور باشد.»^[7]

بر اساس سخنان مقام معظم رهبری (حفظه الله) و آموزه‌های اسلام، به سه مورد از ارکان و اصول اقتصاد مقاومتی اشاره می‌شود:

الف) مسئله مدیریت مصرف

یکی از ارکان اقتصاد مقاومتی، مصرف متعادل و پرهیز از اسراف و تبذیر است.

مقام معظم رهبری (مدظله العالی) می‌فرماید: «هم دستگاه‌های دولتی، هم دستگاه‌های غیردولتی، هم آحاد مردم و خانواده‌ها باید به این مسئله توجه کنند؛ که این واقعاً جهاد است. امروز پرهیز از اسراف و ملاحظه تعادل در مصرف، بلاشک در مقابل دشمن یک حرکت جهادی است؛ انسان می‌تواند ادعا کند که این اجر جهاد فی سبیل اللّه را دارد.»^[8]

ب) استفاده حداکثری از زمان، منابع و امکانات

مقام معظم رهبری (حفظه الله): «از زمان باید حداکثر استفاده بشود. طرح‌هایی که سال‌های متمادی طول می‌کشید، امروز خوشبختانه با فاصله کمتری انسان می‌بیند که فلان کارخانه در ظرف دو سال، در ظرف هجده ماه به بهره‌برداری رسید. باید این را در کشور تقویت کرد. حرکت بر اساس برنامه، یکی از کارهای اساسی است. تصمیم‌های خلق‌الساعه و تغییر مقررات، جزو ضربه هایی است که به «اقتصاد مقاومتی» وارد می‌شود.»[9]

ج) رعایت حلال و حرام در امور اقتصادی

امیرالمؤمنین علی (ع) می‌فرماید: «مَنِ اخْتَلَفَ إِلَی الْمَسَاجِدِ أَصَابَ إِحْدَی الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِی اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَظْرَفاً أَوْ آیةً مُحْکمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ کلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًی أَوْ یسْمَعُ کلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَی هُدًی أَوْ یتْرُک ذَنْباً خَشْیةً أَوْ حَیاء[10]؛ کسی که اهل رفت و آمد به مسجد باشد، هشت چیز را به دست می‌آورد: بهره‌مندی از برادری دینی و یا دانشی نیکو و یا نشانه محکمی از نشانه‌های حق و یا رحمتی که به انتظار وی بوده و یا سخنی که او را از هلاکتی نجات بخشد و یا مطلبی که او را به راه نجات رهبری کند و یا گناهی را ترک نماید از ترس خدا و یا از روی شرم و حیا.»

از مهمترین علومی که یک مؤمن باید یاد بگیرد و در اسلام تأکید فراوانی بر آن شده است، یادگیری حلال و حرام و فاصله گرفتن از حرام‌خواری است. حرام‌خواری پیامدهای مهلکی دارد که در احادیث به آن با صراحت به آن پرداخته شده است.

امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «لَیسَ مِنْ شِیعَتِی مَنْ أَکلَ مَالَ امْرِئٍ حَرَاما[11]؛ از شیعه من نیست آن کسی که مال کسی را به حرام بخورد.»

مسلمانان اگر بدانند که حرام خدا کدام است، طبعاً به دنبال آن نخواهند رفت. هیچ مسلمانی آگاهانه لقمه حرام نمی‌خورد و به‌سادگی مال حرام برنمی‌دارد. یکی از برکات رفت‌وآمد و حضور در مسجد این است که حرام و حلال و حدود آن برای مستمعین واضح می‌شود. زیرا در مسجد احکام نورانی اسلام در زمینه مسائل اقتصادی برای همگان بیان می‌شود. دقیقاً به همین دلیل است که مساجد در بازار شکل می‌گرفت و جایگاهی مهم می‌یافت. بنابراین مساجد رسالتی عظیم، بر دوش داشته و دارند و آن این است که اهالی بازار را نسبت به امر حلال و حرام الهی، آگاه سازند.

3. ایجاد انگیزه برای مشارکت مردمی در اقتصاد

تحقق اقتصاد مقاومتی صرفاً با مشارکت مردمی امکان پذیر است. از دیدگاه مقام معظم رهبری (مدظله العالی)، اقتصاد مقاومتى، الزاماتى دارد که «مردمى کردن اقتصاد» یکی از آن الزامات است. مسجد می‌تواند در مردم انگیزه ایجاد کند تا در عملی نمودن اقتصاد مقاومتی سهیم باشند و در کنار دیگر اقشار و گروه‌ها اقدام گروهی و دسته جمعی شکل دهند.

مسجد می‌تواند فضایی در میان نمازگزاران ایجاد کند که همه مردم خود را مولد در اقتصاد و شریک در پیشرفت و مقاومت کشور حس کنند و بر آن ببالند.

مسجد می‌تواند تولید را مردمی کند و مردم را مستقیماً با تولید درگیر نماید. مثلاً اگر فردی در حیاط منزل یا زمین کنار منزل خود می‌تواند کاشتی انجام دهد، خود را مقید و مفید بداند و انجام دهد. اگر فردی می‌تواند منزل خود را به کارگاهی تولیدی تبدیل کند و در کنار سایر فعالیت‌های خود به تولیدات دیگری دست بزند، این کار را با علاقه انجام دهد. اگر خانواده‌ای در کنار فعالیت عادی خود می‌تواند با رعایت مسائل مختلف، نظیر امور بهداشتی نسبت به پرورش مرغ و ماهی و گوسفند و غیره اهتمام ورزد، با اشتیاق به این امر و بدون وابستگی به دولت اقدام کند و اقدام خود را در راستای خودکفائی و خوداتکایی کشور بداند و حس کند که این عمل او مشکلی از مشکلات کشور و ملت را حل می‌کند.

مسجد می‌تواند مردم را تشویق به راه اندازی کارگاه‌های تولید خانگی کند. مسجد می‌تواند در جهت استقلال اقتصادی خانواده‌ها اثرگذار باشد.

مسجد می‌تواند سرمایه‌های کوچک و کم حجم مردم را جهت داده تا در کنار هم قرار گرفته و در تولید به کار گرفته شوند.  

همچنین مسجد می‌تواند با جهت دادن سبک زندگی مردم، حملات اقتصادی دشمن را خنثی نماید.

4. ایجاد و پرورش روحیه قناعت و ساده زیستی

یکی ار آیات کاربری زیبای قرآن که خوب هست مؤمنین این آیه را روی کاغذ نوشته و در خانه یا محل کار نصب کنند آیه 97 سوره نحل است که می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً وَ لَنَجْزِینَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ ما کانُوا یعْمَلُونَ؛ هر کسی از مرد یا زن که مؤمن باشد و کار شایسته کند، حتماً به زندگی پاک و پسندیده‌ای زنده‌اش می‌داریم و قطعاً مزدشان را نیکوتر از آنچه انجام داده‌اند، پاداش خواهیم داد.»

یکی از معیارهای زندگی مؤمنانه، حیات طیبه و پاکیزه است «حَیاةً طَیبَةً» این‌ است که انسان دلی آرام و روحی مؤمن داشته باشد، مؤمن به نور خدا می‌بیند، مشمول دعای فرشتگان است، مشمول تأییدات الهی است، این‌گونه افراد خوف و حزنی ندارند البته حیات طیبه، مفهومش آن‌چنان وسیع و گسترده است که همه این‌ها و غیر این‌ها را در برمی‌گیرد.

از امیر مؤمنان علی (ع) پرسیدند منظور از جمله «فَلَنُحْیینَّهُ حَیاةً طَیبَةً» چیست؟

«فَقَالَ هِیَ الْقَنَاعَة؛ قناعت است»[12]

قناعت در زندگی انسان آثار و برکات فراوانی دارد که یکی از آن‌ها عزت‌نفس است. علی (ع) می‌فرماید: «مِنْ عِزّ النَّفْسِ لُزُومُ القَناعَةِ[13]؛ از عوامل عزت نفس پایبندی به قناعت و ساده زیستی است.»

دست طلب چو پیش کسان می‌کنی دراز                         پل بسته‌ای که بگذری از آبروی خویش

آیت اللّه سیدحسن مدرس از جمله آزاد مردانی است که عزت‌نفس خود را در پرتو ساده زیستی به دست آورده بود. او در این مورد گفته است: «اگر من نسبت به بسیاری از مسائل و اسرار آزادانه اظهار عقیده می‌کنم و هر حرف حقی را بی‌پروا می‌زنم، برای آن است که چیزی ندارم و از کسی هم نمی‌خواهم. اگر شما هم‌بار خود را سبک کنید و توقع را کم نمایید، آزاد می‌شوید.»[14]

از «اَسْوَد» و «عَلْقَمِه» نقل شده: بر حضرت علی (ع) وارد شدیم، و برابر آن حضرت طبقی از لیف خرما قرار داشت که در آن دو گرده نان جوین بود و نخاله آرد جو بر روی نان‌ها آشکارا دیده می‌شد.

حضرت نان‌ها را برداشت و آن‌ها را بر زانوی خود زد تا شکسته شد، سپس با نمک میل فرمود، به فضه خادمه گفتیم: چه می‌شد اگر نخاله این آرد را برای حضرت می‌گرفتی؟

در این هنگام امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: خودم دستور داده‌ام نخاله‌‎اش را نگیرد! گفتیم: برای چه یا علی؟ فرمود: «زیرا با این کار، نفسم بهتر ذلیل (و قانع) می‌شود، و مؤمنان از من پیروی خواهند کرد تا وقتی که به اصحاب بپیوندم.»[15]

امیرمؤمنان علی (ع) در شب 19 ماه رمضان منزل دخترش حضرت ‌ام‌کلثوم (س) مهمان بود، هنگامی که دو نوع خورشت را در سفره ‌ام‎کلثوم مشاهده کرد (دو قرص نان جو، کاسه‌ای شیر و اندکی نمک) فرمود: دخترم یکی از آن‌ها را بردار، مگر نمی‌دانی من در زندگی پیرو حضرت رسول (ص) هستم؟ سپس فرمود: «دخترم! هر که خوراک و پوشاک او در دنیا نیکوتر است، ایستادن و انتظار او در قیامت نزد خداوند بیشتر خواهد بود. در حلال دنیا حساب و در حرامش عقاب خواهد بود.»[16]

بنابراین مسجد می‌تواند با ارائه راهکارهای عملی فوق، در جهت عملی شدن اقتصاد مقاومتی نقش آفرینی کند و بر لایه‌های مختلف جامعه اثرگزار باشد.