خانواده، نهادی اجتماعی و مسجد، مکانی مقدس برای عبادت مسلمانان است. این دو نهاد، ارتباط تنگاتنگی با هم دارند و از یکدیگر متأثر هستند. ارتباط بین این دو نهاد مهم اجتماعی، از نوع ارتباط پیشرفته یعنی ارتباط دو سویه می‌باشد که محتوا و پیام آن سرشار از آموزه های الهی است.
مسجد نهادی مقدس و برخاسته از درون اسلام، بر همه مسلمانان به ویژه خانواده‌ها حق بزرگی دارد، و ادای آن بر همگان لازم و واجب است. حق مسجد آن است که برای آن اهمیت زیادی قائل شده، توجه خاصی به آن نموده و در این مکان مقدس حضور مستمر داشته باشیم.
امام جعفر صادق(ع) فرمودند: «سه چیز در نزد پروردگار متعال (در روز قیامت) شکایت می‌کنند: ۱. مسجدی که خراب شده باشد و مردم در آن نماز نخوانند؛ ۲. عالم و دانشمندی که در میان جاهلان و نادانان قرار گرفته باشد؛ ۳. قرآنی که معلق مانده و گرد و غبار بر آن نشسته باشد و کسی آن را تلاوت نکند».۱
هم‌چنین امام علی(ع) نیز فرمودند: «روزگاری بر مردم خواهد آمد که از قرآن جز نشانی، و از اسلام جز نامی باقی نخواهد ماند. مسجدهای آنان در آن روزگار آبادان، اما از هدایت ویران است. مسجدنشینان و سازندگان بناهای شکوهمند مساجد، بدترین مردم زمین می باشند».۲
تأکید امام علی(ع) بر نقش هدایتی مسجد، نشان می‌دهد مسجد از نهادهای تأثیرگذار اسلامی است که می‌تواند نقش هدایت جامعه، خانواده و فرد را برعهده داشته باشد، اما این مسئله زمانی در جامعه عملی می‌شود که برنامه‌های آموزشی ویژه خانواده‌ها در مساجد برقرار و استمرار داشته باشد. و مهم‌تر از آن آموزش‌های ارائه شده در مسجد باید به گونه‌ای صورت بگیرد که در نهاد خانواده کاربردی باشد.
وقتی مسجد محلی پویا و فعال باشد؛ فعالیت‌های آن منحصر به برگزاری نماز جماعت، شب های قدر و مراسم ختم نباشد، جوانان، نوجوانان، کودکان و حتی خانواده‌های آنان به جای سپری کردن اوقات فراغت خود در نشستن پای رایانه، تلویزیون، اینترنت، گشت و گذار بیهوده در خیابان و مراکز خرید و... ترجیح می‌دهند از برنامه‌های پربار مسجد استفاده کنند. حضور خانواده‌ها در برنامه‌های آموزشی و تربیتی مساجد اثرات ماندگاری دارد، که مهم‌ترین آن تربیت اسلامی کودکان و نوجوانان است.
شهید مطهری در یکی از گفتارهای خود در توضیح‌آیه۵۵ سوره طه چنین‌بیان‌می‌‌کند: «... بچه‌ها را ازکودکی باید به‌نماز تمرین‌داد، بچه‌را باید درمحیط‌های‌مشوق‌به نماز خواندن‌برد. ثابت شده‌است‌که‌اگر بچه‌به‌مسجد نرود، اگر در جمع‌نباشد، نمازخواندن‌جمع‌را نبیند، به‌این‌کار تشویق‌نمی‌شود. چون‌حضور درجمع، مشوق‌انسان‌است.آدم‌بزرگ‌هم‌وقتی خودش‌را درجمع‌اهل‌عبادت‌می‌‌بیند روح‌عبادت‌بیشتری پیدا می‌‌کند. بچه‌ها تأثیری پذیری بیشتری دارند باید با فرزندان خودمان برنامه‌مسجد رفتن‌داشته‌باشیم، تا آنان با مساجد و معابد آشنا بشوند».۳
می‌گویند مدرسه خانه دوم ماست، اما نگارنده معتقد است، مسجد بعد از خانواده، خانه اول هر فرد مسلمانی است. در مسجد است که فرد با آموزه‌های تربیت اسلامی آشنا شده و وارد جامعه می‌شود، اما لازمة این تربیت حضور مداوم خانواده در مسجد است؛ تا فرزندان خردسال و نوجوان رفته‌رفته تربیت حقیقی خود را در مسجد بیابند، تنها در این‌صورت است که شاهد حضور پرنشاط نوجوانان و جوانان در مسجد خواهیم بود.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرکس که قرآن همدم او و مسجد خانه وی باشد، خداوند متعال خانه
ای در بهشت برای او بنا کرده و در درجه‌ای پایین‌تر از درجه وسطی به وی عطا خواهد کرد».۴
روژه گارودى فیلسوف مسلمان فرانسوى، در کتاب خود مسجد آینه اسلام آورده است: «در دوران عظمت اسلام تمام زندگى شهر در مسجد جریان داشت، در آنجاست که قراردادهاى تجارى بسته مى‌شد، زیرا اسلام تمایزى میان مقدس و نامقدس نمى‌شناسد، اجراى شریعت بیش از هر چیز به این معنى است که انسان ۲۴ ساعت شبانه روز در محضر خداوند بسر مى‌برد و خداوند شاهد اعمال ماست، بنابراین هر عملى که توأم با تقوى باشد؛ یک بعد قدسى دارد و نماز درنگى است در سلسله لحظات گوناگون؛ درنگى که به تمام لحظات زندگی معنى مى‌دهد. بنابراین نماز از بقیه اعمال جدا نیست».۵
مسجد در اسلام کانون فعالیت‌هاى جامعه اسلامى است. محمد سلیمان تاکیوچى عضو جامعه قوم‌شناسى ژاپن، در پاسخ به این سؤال که چرا از میان تمامى مذاهب خاور دور و خاور میانه، دین اسلام را پذیرفته و مسلمان شده، در مقاله‌اى مىنویسد: «مذهب بودا و مسیحیت علایق معنوى را از علایق مادى جدا کرده و انسان را به کناره‌گیرى از جامعه ترغیب مى‌کند. برخی فرقههاى بودایى و مسیحى معبدها و صومعهها را در کوه‌ها و اماکن دور از دسترس جامعه بنا مى‌کنند، اما در دین اسلام، مساجد در قلب اجتماعات، در روستاها و شهرها بنا مى‌شود و نیایش با جماعت در جامعه مورد تقدیر است. من اطمینان دارم این زمان بهترین فرصت براى اشاعه اسلام در ژاپن است».
جایگاه مسجد و خانواده در اسلام آن‌چنان به هم پیونده خورده که پیامبر اکرم(ص)، مراسم عقد ازدواج فاطمه زهرا(س) و على(ع) را در مسجد برگزار کردند. به دستور آن حضرت، سفره وسیعى در مسجد گستردند و بسیارى از مردان و زنان مسلمان اطعام شدند، سپس عروس و داماد را به مسجد فرا خواندند، و دست فاطمه را در دست على(ع) گذاشته و براى آن دو دعا کردند. به پیروى از پیامبر اکرم(ص) مساجد مانند مسجد مالزى و اندونزى بخشى را به برگزارى مراسم عقد اختصاص دادهاند. سنتی مبارک که آن‌طور که شاید و باید در جامعه اسلامی ایران نهادینه نشده است.
با برگزاری این‌گونه سنت‌هاست که خانواده‌ها با مسجد انس گرفته و حتی مهم‌ترین اتفاق زندگی خود مانند ازدواج را در این نهاد مقدس برگزار می‌کنند. باید با برگزاری دوره‌های آموزشی مانند تنظیم خانواده و همسرداری و تربیت فرزند و... ابعاد آموزشی و تربیتی مسجد را پررنگ‌تر کرد.
پی‌نوشت:
۱. شیخ کلینی؛ کافی؛ ج ۲، ص ۶۱۳.
۲. سید رضی؛ نهج البلاغه؛ حکمت ۳۶۹.
۳. مطهری، مرتضی؛ گفتارهای معنوی؛ ص ۱۰۰.
۴. محمد بن‌اشعث؛ الجعفریات؛ ص۳۱.
۵. روژه گارودى؛ مسجد آئینه اسلام.
صدرالدین فلاح، روزنامه نگار، خبرنگار و پژوهش‌گر مباحث دینی