بسم الله الرحمن الرحیم

ایجاد انگیزه[1]

امروز، درباره یکی از مهمترین دغدغه‌های پیامبر اسلام(ص) صحبت به میان خواهد آمد، موضوعی که امیرالمؤمنین علی(ع) برای اجرای آن، حدود 25 سال خانه‌نشین شدند. موضوعی که عامل عزت و پیروزی مسلمانان است و به دلیل اجرا نشدن آن، امروزه برخی از کشورهای مسلمان در ذلت به سر می‌برند.

قرآن کریم، در امتداد هدایت انسان‌ها و در جهت تحکیم پایه‌های حکومت پیامبر(ص) دستور بر تمسک به این  ریسمان داده و می‌فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا»[2]

در آیه دیگری خداوند به‌صورت آشکار نسبت به وحدت امت اسلام تأکید کرده و مسلمانان را از تفرقه و اختلاف بر حذر داشته است: «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ وَ أُولئِکَ لَهُمْ عَذابٌ عَظیمٌ[3]؛ و مانند کسانى نباشيد که پراکنده شدند و اختلاف کردند (آن‌هم) پس‌ازآنکه نشانه‏هاى روشن (پروردگار) به آنان رسید! و آن‌ها عذاب عظیمى دارند.»

از دغدغه‌های پیامبر (ص) و نگرانی‌های آن حضرت نسبت به آینده امت خود، شاخه‌شاخه شدن و تفرق از محور اتحاد است.

یکی از اموری که سبب تفرقه و اختلافات در امت پیامبر خاتم (ص) خواهد شد، برداشت‌ها و تفاسیر مختلف از دین است و گویا در تمامی ادیان و مکاتب با توجه به اختلاف سطح فکری و علمی و فرهنگی امت، این اختلافات ناگزیر بوده و وجود فرق مختلف از قبل پیش‌بینی شده است. بنابراین تلاش‌ها و مدیریت کار باید در جهتی باشد که حتی‌المقدور این اختلافات را کاهش داده و یا اختلافات را به مسائل حاشیه‌ای بکشاند.

در دین مبین اسلام نیز به‌منظور ثابت نگه‌داشتن اصول اولیه و اساسی اسلام، تدابیری اندیشیده شده تا در بحران‌ها مایه اتحاد گردد و اختلافات را جمع نماید.

اسلام چه تدبیری برای حل این بحران تفرقه اندیشیده است؟ آیا مسجد در اتحاد مسلمان نقشی دارد یا خیر؟ نقش مسجد در حل بحران تفرقه چیست؟

متن و محتوا

مسجد در طول تاریخ نه‌تنها سبب اتحاد بین مسلمانان بوده بلکه آنجا که اقتضا می‌کرد، حتی با کفار پیمانی بسته شود، پای مسجد در میان بوده است. مسجد یکی از مکان‌هایی است که عناصر و اجزاء آن وحدت‌آفرین بوده و نمادی از یگانگی، انسجام و وحدت در آن تعبیه‌شده است. مسجد هم به لحاظ شکلی و ظاهری که در قالب اجزاء و عناصر مختلف شکل یافته است و هم از نظر محتوایی و ماهوی دارای کارکردهای وحدت و آفرین است.

احداث مسجد اولین اقدامی است که به‌محض پا گذاشتن اسلام به یک سرزمین به‌عنوان نماد یگانگی، توحید و مبارزه با شرک و بت‌پرستی در سرزمین‌ها برنامه‌ریزی‌شده است.

بدون شک پایه‌های اولیه حکومت نبوى (ص) در مسجد پی‌ریزی شد. رسول خدا (ص) به هنگام مهاجرت از مکه به مدینه، مسجد قبا را بنا نهاد، بسیارى از تصمیمات مهم سیاسى و اجتماعى در زمان آن حضرت در مسجد گرفته می‌شد. مردم براى انجام امور مختلف، در مسجد گرد هم می‌آمدند. پیامبر خدا (ص) با سوق دادن امور به سمت مساجد، ظرفیت بالاى این مرکز دینى را به مردم نشان می‌داد.

پذیرش هیئت‌های نمایندگى و سران اقوام مختلف و فرستادگان قبایل در مسجد انجام می‌گرفت. پیامبر خدا (ص) کنار یکى از ستون‌های مسجد که به «استوانة الوفود» می‌نشست و با آنان نسبت به امور مختلف گفتگو می‌کرد. آن حضرت سفیران را در مسجد به حضور می‌پذیرفت، شئون دولت را از مسجد اداره می‌کرد و براى مردم در امور سیاسى و دینى، از فراز منبر پیام می‌فرستاد.[4]

مؤلفه‌های وحدت‌آفرین مسجد

برخی از نمادهای وحدت‌آفرین در مسجد عبارتند از:

الف) قبله و محراب

تمامی مساجد موجود در زمین، از نظر سمت و جهت قرارگیری دارای وحدت و انسجام هستند. سمت‌وسوی همه‌ آن‌ها به‌سوی قبله واحد است. هیچ مسجدی را نمی‌توان یافت که جهت و زاویه‌ای غیر از کعبه داشته باشد.

قبله اول مسلمین جهان مسجدالاقصی بود که جریان تغییر آن در آیات قرآن، این‌چنین نقل شده است: «قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِى‏السَّمآءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَالْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَحَیْثُ ماکُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ[5]؛ ما توجه تو را بر آسمان در انتظار وحى و تغییر قبله بنگریم و البته روى تو را به قبله‏اى که خشنودت سازد بگردانیم، پس روى کن به سوى مسجدالحرام و شما مسلمانان نیز در هرکجا باشید، هنگام نماز روى بدان جانب کنید.»

همچنین می‌فرماید: «وَ مِنْ حَیْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلّوُا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ[6]؛ و (اى رسول) از هر جا و هر دیار که بیرون شدى، رو به سوى کعبه کن و شما مسلمانان نیز هرکجا بودید روى بدان جانب کنید»

بعد از نزول این آیات، «کعبه« به عنوان قبله مسلمین جهان انتخاب شد و نماد آن در تمامی مساجد مسلمین با محراب به نمایش در می‌آید.

محراب در لغت به معنی «محل حرب و جنگ» است؛ که شاید جنگ بین انسان و هوای نفس را به تصویر بکشد. محوری‌ترین بخش در معماری مسجد، محراب است. محراب در واقع نقطه ارتباط معنوی بین عبد و معبود و نقطه وحدت و ارتباط بین عالَم ظاهر با عالم معنا و اتصال این جهان مادی به جهان ماورایی است. در محراب از طریق امام جماعت، این وحدت شکل می‌گیرد. عامل وحدت نمازگزاران و هماهنگی در حرکات و سکنات، در مکانی مقدس، چون محراب و حضور امام جماعت شکل می‌گیرد و محراب نقطه پرواز و عروج و نقطه اتصال زمین و آسمان از بعد معنوی است.

ب) قرآن کریم

قرآن کتاب توحید و بنای آن بر یگتا‌پرستی است و همواره به سوی این بنا دعوت می‌کند. این کتاب آسمانی همگان را مخاطب ساخته و می‌فرماید: «بگو ای اهل کتاب، بیایید بر سر سخنی که میان ما و شما یکسان است بایستیم که جز خدا را نپرستیم و چیزی را شریک او نگردانیم...»[7]

در آیه دیگری در مورد پرستش خداوند یکتا به امت اسلامی چنین دستور می‌دهد: «و این امت شما امت واحدی است و من پروردگار شما هستم؛ پس از مخالفت با من بپرهیزید.»[8]

معیار امت واحد، اعتقاد به وحدانیت الهی است. از سوی دیگر، در این آیه وحدت امت در کنار توحید قرار گرفته است. وحدت، تنها یک پیشنهاد نیست؛ بلکه یک وظیفه است؛ یعنی همان‌گونه که مسلمانان موظف هستند بر اساس توحید، خدا را عبادت کنند، وظیفه ‌دارند برای تحقق و حفظ وحدت نیز بکوشند.

پیامبر اسلام (ص) با درک اوضاع زمان خویش و رصد آینده، فهمیده بود که بعد از ایشان عده‌ای به دنبال اهداف پست خود، حق را با باطل درهم‌آمیخته و از این راه، زمینه انحراف افراد زیادی را فراهم می‌آورند، بر همین اساس، روی منبر قرار گرفت و با صدایی رسا فرمودند: «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمْ الْأُمُورُ کَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَى السَّبِیلِ وَ هُوَ کِتَابُ تَفْصِیلٍ وَ بَیَانٍ وَ تَحْصِیلٍ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ^[9]؛ هرگاه‌ فتنه‌های‌ گوناگون‌ همچون‌ قطعه‌ها و پاره‌های‌ شب‌ تیره و تاریک‌، شما را در میان گرفت و شما را دچار خَلْط‌ و اشتباه‌ و تحیّر نمود. بر شماست‌ که‌ به‌ «قرآن»‌ روی‌ آرید و بدان‌ تمسک‌ جوئید! و آن را راهنما و دلیل‌ خود قرار دهید! زیرا که‌ قرآن‌ شفیعی‌ است‌ که‌ شفاعتش‌ مورد قبول‌ و شاهدی معتبر است. هر که پیش روی خود قرارش دهد، به بهشت رهنمون می‌شود و هر که به آن بی‌توجه باشد، به جهنم سوق می‌یابد. قرآن راهنمایی است که بهترین راه را نشان می‌دهد؛ کتابی که تفصیل و روشنگری و شرح حقایق در آن آمده است و حق و باطل را جدا می‌کند؛ کتابی که شوخی‌بردار نیست.»

امام حسن (ع) می‌فرمایند، به رسول خدا گفته شد: «إِنَّ أُمَّتَکَ سَیَفْتَتِنُ فَسُئِلَ مَا الْمَخْرَجُ مِنْ ذَلِکَ فَقَالَ کِتَابُ اللَّهِ الْعَزِیزُ الَّذِی لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ مَنِ ابْتَغَى الْعِلْمَ فِی غَیْرِهِ أَضَلَّهُ اللَّهُ^[10]؛ (اى محمد!) در امت تو فتنه‏اى برپا خواهد شد. پس سؤال کرد: راه بیرون رفتن از آن فتنه چیست؟ گفت: «کتاب خدا!» همانکه باطل نه از پیش رو و نه از پشت سر به او راه نیابد، چیزى که از سوى حکیمى ستوده نازل ‌شده است. هر که خواستار راهیابی از غیر آن شود، خدا او را گمراه خواهد کرد.»

در روایت دیگری از پیامبر (ص) چنین نقل‌شده است: «أیها الناس قَدْ تَرَکْتُ فِیکُمْ مَا إِنْ إعتَصمتُم بهِ فلَنْ تَضِلُّوا أبدا، أمرا بیّنا، کِتَابَ اللَّه‏ و سنّة نبیه^[11]؛ به راستی در میان شما چیزى را باز گذاشته‏ام که اگر به آن چنگ زنید، هرگز گمراه نشوید، قرآن (کتاب خداوند) و سنّت پیامبرش (راه و روش پیامبر او).»

امروزه کتابی که بیشترین نقش را در مساجد ایفا می‌کند، قرآن کریم است و اگر همه مسلمانان به این کتاب آسمانی چنگ بزنند، مطمئناً از تفرقه و درگیری دور می‌شوند.

بنابراین، قرآن کریم به‌عنوان کتاب آسمانی مشترک مسلمانان که همواره آنان را به انسجام و همدلی دعوت می‌کند، خود محور مهمی برای تحقق وحدت اسلامی است. بهترین منزل و مأوای این کتاب آسمانی همین مساجد است. همان‌طور که قرآن به مساجد در ابعاد مختلف نگاه مثبت داشته و تشویق و ترغیب به آبادی مساجد در آن طرح گردیده، ضرورت پرداخت به قرآن و احیای معارف قرآنی در مساجد می‌تواند مهم باشد.

ج) نماز جماعت

یکی از نمادهای وحدت و انسجام در سطح جوامع اسلامی، برگزاری نماز جماعت به‌صورت 3 یا 5 وعده در هر شبانه‌روز است. اسلام نه‌تنها به اهمیت اجتماع در مقیاس کوچک (نماز جماعت) اکتفا ننموده است، بلکه جایگاه وحدت‌خیز مسجد، موجب شده است، تا نسبت به اجتماع بزرگتر در قالب نماز جمعه، یا نماز اعیاد فطر و قربان در مقیاس بزرگتر نیز عنایت خاص داشته و حتی به این اجتماع در نگاه بین‌المللی و امت واحد اسلامی نیز توجه نموده و هر ساله در قالب حج تمتع و حج عمره میلیون‌ها مسلمان در سراسر جهان اسلام، در این اجتماع بزرگ، چگونگی وحدت و اخوت  و برادری را آموزش می‌بینند و به‌صورت عملی چند روزی نیز تمرین می‌کنند.

 در میان اعمال و افعال عبادی که در مسجد انجام می‌شود، نماز مهمترین و اصلی‌ترین عبادت است که از اتفاق‌نظر واحدی در بین تمام جوامع اسلامی برخوردار است. در مسئله نفس نماز و فلسفه وجودی و نیز ارکان آن، هیچ نقطه مبهمی وجود ندارد و همگی بر اصل این عبادت تأکید دارند. شاید اختلاف جزئی در بعضی از افعالی است که جزء ارکان نماز نیست.

نماز، عبادت مشترک در میان همه مسلمانان می‌باشد. نه تنها ماهیت نماز وحدت‌آفرین است، بلکه شکل انجام این عبادت نیز انسجام بخش می‌باشد. یکی از آداب اقامه نماز کنار هم قرار گرفتن نمازگزاران، بدون فاصله است و حتی قرار گرفتن بسیار نزدیک و دوش‌به‌دوش نمازگزاران سنتی است که مورد تأکید پیشوایان بوده است.

یکی دیگر از فرایض نماز در یک ردیف منظم و وحدت‌گونه، کنار هم قرار گرفتن می‌باشد؛ آنچنان که هیچ‌گونه بی‌نظمی را در ایجاد صف نماز جایز ندانسته‌اند.

مسئله بعدی که نشانه وحدت در نماز می‌باشد، نظم و ترتیب حرکات در پیروی از امام جماعت می‌باشد. یعنی مأمومین آنچنان باید در حرکات نماز با امام جماعت هماهنگ باشند که کل جماعت، مانند «یَدِ واحده»، این عبادت معنوی را انجام دهند. در نماز جماعت باید از امام جماعت پیروی محض نمود؛ در غیر این صورت، اگر عمداً حرکتی برخلاف و یا تعجیل و تأخیر در اعمال توسط مأموم صورت پذیرد، نماز دچار اشکال خواهد شد.

مسجد یکی، مناره یکی و اذان یکی‌ست            قبله یکی، کتاب یکی، آرمان یکی‌ست

ما را به گرد کعبه طوافی‌ست مشترک                یعنی قرار و مقصد این کاروان یکی‌ست

فرموده است: «واعتصموا ...، لا تفرّقوا»              راه نجات خواهی اگر ریسمان یکی‌ست

توحید حرف اول دین محمد است                  اسلام ناب در همه جای جهان یکی است[12]

بنابراین مسجد یادآور استمرار وحدت بین مسلمین است که این یادآوری در روز سه، یا پنج نوبت با ندای الله‌اکبر و حضور مسلمانان در مسجد جهت اقامه نماز انجام می‌گیرد و دائماً به آن‌ها لزوم حفظ این وحدت را گوشزد می‌کند. وجود این امان‌های وحدت‌آفرین خود مزیدی بر مؤثر بودن نقش مسجد در جهت همدلی و اتحاد است.

مسجد ضرار و وحدت اسلامی

با وجود اینکه مسجد همواره نماد اتحاد و همدلی بوده؛ اما در زمان‌های گذشته مساجدی هم وجود داشته‌اند که با نیت تفرقه و درگیری بنا شده‌اند و خدا و رسولش دستور بر تخریب این مساجد داده‌اند.

ابو عامر یکی از راهبان و علمای مسیحی بود که در یثرب زندگی می‌کرد. او مورد علاقه و احترام مردم آن شهر بود. آنگاه که رسول اکرم (ص) وارد مدینه شد و در آنجا مسجدی را بنا نمود، مردم دسته‌دسته به دین اسلام ایمان آورده و مسجدالنبی را مرکز فعالیت‌های خود قراردادند.

وقتی مردم از اطراف ابو عامر پراکنده شدند، حسادت و حس ریاست‌طلبی وی برانگیخته شد. او قبل از هجرت پیغمبر به مدینه، به مردم آن شهر مژده آمدن احمد و موعود انجیل را می‌داد، اما وقتی پیامبر (ص) وارد مدینه شد، با آن حضرت به دشمنی برخاست. روزی وی نزد رسول اکرم (ص) رفت و عرض کرد: شما چه پیام تازه‌ای برای مردم آورده‌اید؟ پیامبر(ص) فرمودند: من مردم را به دین حنیف حضرت ابراهیم (ع) دعوت می‌کنم. ابو عامر عرض کرد: من نیز به دین حضرت ابراهیم ایمان دارم؛ بنابراین فرقی میان من و شما نیست. پیامبر (ص) فرمودند: نه این‌طور نیست. تو دین حضرت ابراهیم را با خرافات تورات و انجیل مخلوط کرده‌ای. ابو عامر قهر کرد و از نزد پیامبر (ص) خارج شد.

وقتی منافقان توجه مردم به مسجدالنبی را دیدند، شروع به تفرقه‌اندازی کردند. برای این کار مسجدی را در مدینه درست نمودند و ابو عامر را به ریاست آن انتخاب کردند. در این موقع آیه‌ای از جانب خداوند نازل شد و به پیامبر (ص) دستور داد: تا مسجد ضرار را که باعث ضرر رساندن به اسلام و مسلمانان شده، خراب نماید.

به دستور پیامبر (ص) چند نفر از مسلمانان، مسجد ضرار را خراب کردند. پیامبر (ص) نیز ابوعامر را نفرین کرد و فرمودند: «از خداوند می‌خواهم هرکدام از ما که بر حق نیست، او را در تنهایی هلاک کند.» ابو عامر نیز گفت: «الهی آمین»

بالاخره ابو عامر از مدینه خارج شد و به شام رفت تا مردم آنجا را که اکثراً مسیحی و یهودی بودند، بر ضد مسلمانان تحریک کند؛ اما قبل از اینکه اقداماتش به نتیجه برسد، در بیابان از تنهایی هلاک گردید و به سزای مخالفت با رسول اکرم (ص) رسید.[13]