بِسم الله الرَّحمن الرَّحیم

مسجد از منظر اسلام، کانون ایمان و تقوا و محیط پاکی و قداست و مرکز تبلور عبودیت و نیایش در برابر پروردگار جهان است. در منابع روایی اسلام مسجد از قداست و اهمیت ویژه­ای برخوردار است. در احادیث نبوی(ص) مسجد به عنوان «خانه خدا»[1]، «نشستنگاه پیامبران»[2]، «سراى هر پرواپیشه»[3] ، «بهترینِ مکان‏ها»[4]، «نور خدا»[5]  و «باغ بهشتى»[6]  و... تعبیر شده است. به‏ طور قطع می ‏توان اذعان داشت، بعد از کعبه که خانه خدا و قبله آمال و آرزوهای مسلمانان است، مسجد از منظرمکانی، مقدس ترین مکان می‏ باشد. این اهمیت و قداست از آغاز بنای آن به وسیله فخر کائنات بشر و خاتم رسل، حضرت محمد(ص)، به عنوان آموزه‏ای ماندگار به همه مسلمانان آموخته شد.

با نگاهی گذرا به تاریخ اسلام درمی‏ یابیم که علی‏رغم گذشت چندین قرن از ساخت اولین مسجد به دست پیامبر اسلام(ص) همچنان شأن، قداست و حیات معنوی آن حفظ شده است و هیچ­ گاه در طول تاریخ جایگاه والای خویش را در میان عامه مردم از دست نداده است و تحت تأثیر شرایط زمانی و مکانی و نیز نوع برخورد حاکمان و سلاطین قرار نگرفته است و در طی این دوران متمادی همواره تأثیری شگرف براندیشه­ های دینی و معنوی اجتماع مسلمانان داشته است. ازاین­ رو نقش شگرف و تأثیرگذاری که مسجد در بسط و توسعه مبانی اعتقادی و معنوی دین مبین اسلام داشت امری انکارناپذیر است. با توجه به جایگاه و نقش عظیم این مکان مقدس بود که در تمام فتوحات اسلامی که توسط لشکریان اسلام در سرزمین های دیگر انجام می­ گرفت، اولین پدیده جغرافیایی که منصه تحقق می­ یافت، ساخت سریع مساجد توسط سربازان اسلام بوده است. زیرا پیامبر(ص) امکان تبلیغ جامع الاطراف اسلام را در مساجد میسر می­ دید و بسترسازی لازم جهت تعریف مسجد به عنوان پایگاهی که به طور مستمر به ترویج فرهنگ معنوی جوامع می­ پرداخت را فراهم نمود. این عمل پیامبر(ص) در واقع با هدف فرهنگ سازی در جهت تبیین و تقویت امور معنوی در سطح جوامع بوده است. در حقیقت اولین مکان معنوی که در سراسر گستره حکومت اسلامی به طور منظم و فراگیر پراکنده بود و حضوری چشمگیر و فعال در اداره معنوی قلوب مسلمانان داشت، مسجد بوده است. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که "مسجد" در دوران 23 سال‌ رسالت پیامبر(ص)، مهم­ترین سنگر تبلیغ و ارشاد معارف قرآن و به طور کلی معارف عالیه اسلام بود. نهضت نبیّ اکرم(ص) اندیشه‌های انسان را به سوی تعالی رهنمون ساخت و با فرمان به «خواندن»، مبارزه با نادانی را رسالت خود قرار داد. قرآن کریم در تأکید این مطلب می‌فرماید: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَقَ*الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ* عَلَّمَ الْإِنسَانَ مَا لَمْ یَعْلَمْ».[7]بدین ترتیب، اسلام ویژگی «ندانستن» جامعه آن دوران را به بستر آگاهی، بینش و دانش مبدّل کرد و مسجدالنّبی، موجی از افکار و اندیشه‌های الهی را در جامعه ایجاد نمود. پایگاه تبلیغ اسلامی، شور و نشاط علمی را برانگیخت و دانش و آموختن، بهایی دیگر یافت. هر روز، شمار آنان که خواندن و نوشتن می‌دانستند، افزایش می‌یافت و تبلیغ و آموزش با خواندن محتوای پیام آسمانی رونقی چشم‌گیر پیدا کرد.

همانگونه که پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) مسجد را به عنوان پایگاه اصلی و مهم خویش قرار داده و کار تبلیغی واصلاح و هدایت معنوی جامعه را در مسجد برنامه ریزی می­ کردند، عالمان دینی و روحانیت شیعه نیز با تأسی از سیره و سنت نبوی(ص) و حضرات معصومان(ع) با بهره­ گیری از پتانسیل بالقوه، ظرفیت و توان بالای انسان سازی این پایگاه مهم و مقدس، ضمن شناسایی زمینه­ ها و حیطه­ های فعالیت های متنوع و متکثر فرهنگی دینی که قابلیت اجرایی در سطح مساجد را دارا بوده و نیز استفاده از ابزار نوین تبلیغی و به کار گیری ادبیاتی کارآمد در جذب عامه مردم در استقبال و اقبال از برنامه­ های مساجد با بسط و توسعه همه جانبه آن امکان ترویج فرهنگ دینی و نوسازی معنوی در سطح جامعه وجود داشت، این مکان مقدس را مرکز تبلیغ معارف عالیه اسلام قرار داده­اند. آری، مسجد جلوگاه پرچمداری روحانیت تشیّع در تمام اعصار است.  رابطه مسجد و روحانیت رابطه‌ دیرینه‌ای است. گرچه از ابتدای ظهور اسلام و تأسیس مسجد مردم با حضور در آنجا و دیدار با شخص پیامبر(ص) سؤال‌ها و مشکلات خود را در میان می‌گذاشتند و آنجا مرکز همه فعالیت‌های جامعه‌ اسلامی بود؛ امّا با گذشت دوران اولیه و گسترش علم فقه و حدیث کم‌کم جریان‌های علمی در جامعه اسلامی پا به عرصه وجود گذاشت و روحانیت در مقام کارگزاران مذهب وظیفه ارشاد و راهنمایی مردم و آموزش تعلیم‌های اسلامی ر ا برعهده گرفتند. با فاصله‌گرفتن حکّام از تعالیم دین و مسجد و تأسیس دارالحکومه، نهادهای مستقل مسجدهای مردمی پا به عرصه‌ وجود گذاشت. در ایران، به‌ویژه از دوره صفویه و با دعوت از روحانیان سایر کشورها، طبقه جدیدی از روحانیت شکل گرفت که انسجام و تشکیلات داشت و بسیاری از امور مردم به ‌عهده‌ آنان بود؛ از جمله آموزش، قضاوت، امور ثبتی و مالی.

در تاریخ سیاسی ایران، روحانیان با استفاده مرکز تبلیغی مسجد توانستند در قیام‌های ضداستبدادی و ضداستعماری نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کنند. دکتر ازغندی معتقد است:

«روحانیون درمقایسه‌ با سایر اقشار و نیروهای اجتماعی و تشکل‌های سیاسی، سازمان‌یافته‌ترین و منسجم‌ترین نیروهای اجتماعی جامعه ایران را تشکیل می‌دهند. روحانیون منابع قدرت متعددی داشتند. اولین و مهم‌ترین کانونی که روحانیون از آنجا اعمال قدرت می‌کردند مساجد است».[8] بنابراین، بهره‌گیری روحانیت از مساجد باعث شد که در جریان انقلاب اسلامی، همانند صدر اسلام، مساجد در جایگاه و تشکیلات مبارزه ایجاد شوند و نقش‌آفرینی کنند. در این بین نقش امام خمینی(ره) در مقام احیاگر مسجدها در عصر حاضر نیز بسیار تأثیرگذار بود. ایشان در همه مرحله‌های مبارزه قشرهای مختلف جامعه را به بهره‌گیری از مسجد و احیای مجدد آن دعوت می‌کرد که باعث شد گرایش مردم به مسجدها بیشتر شود. روحانیان و وعاظ نیز با طرح مسئله‌های سیاسی مسجدها را از جنبه‌ عبادی صرف خارج کردند. براین اساس می ­توان گفت: انقلاب اسلامی ایران، «انقلاب مسجدزاد»[9] است، که به رهبری امام خمینی(ره) و حمایت های روحانیت شیعه از سال 1342 شروع و پس از فراز و نشیب های زیاد و سیر تکاملی خود در بهمن 1357 به پیروزی نهایی رسید.

مساجد در طول تاریخ اسلام، جلوگاه پرچمداری جهان تشیع به رهبری روحانیت بود. نقش ارزنده این مکان مقدس در مبارزه و پاسداری از دین و آغاز جنبش‌های مردمی بسیار درخور توجه است. از جمله‌ این مبارزات، جنبش­های انقلابی نظیر جنبش تحریم تنباکو است. این نهضت که نخستین قیام مردم ایران بر ضد بیگانگان و اعمال خودسرانه دستگاه استبداد قاجار به شمار آمده و طلیعه انقلاب و  مشروطیت را رقم زد، صرفاً انگیزه مذهبی و هدایت فکری روحانیت و از سنگر مقدس مساجد نشأت گرفته و به وقوع پیوست. در جریان انقلاب اسلامی، مساجد به عنوان پایگاه مبارزات روحانیت آگاه و از عوامل مؤثر و مهم در ایجاد و شکل­ گیری نهضت اسلامی و زمینه­ ساز گسترش، تعمیق و تثبیت آن بوده است.

امام خمینی(ره) با تأسّی از سیره پیامبر(ص) مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت ­های اسلامی معرّفی می­ کرد. بر این اساس، متفکران و نویسندگان خارجی نیز به اهمیت مساجد در ساختار انقلاب تأکید کرده و آن را محور اصلی و مرکز شکل­ گیری انقلاب اسلامی دانسته ­اند. حامد الگار نویسنده و منتقد بزرگ می­ گوید: «مسجد هسته اساسی تشکیلات انقلاب اسلامی بود. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدّد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد، دیگر نه عزلت و گریزگاهی از جامعه بود که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش دادن به صوت قرآن به آن پناه می­بردند؛ بلکه برعکس، مسجد به عنوان یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید، به طور خلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر بود».[10]

امام خمینی(ره) در سخنی می فرماید: «مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجدها جیش­ ها، ارتش ها راه می ­افتاد، مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می­ کردند صدا می­کردند: «الصلوة مع الجماعه» اجتماع می­ کردند، این گرفتاری را طرح می­ کردند، صحبت ها را می­ کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید».[11]

به هر حال، مسجد، مقدس­ ترین مکان ها در نزد خداوند بوده و به مسلمانان نیز دستور داده شده است تا آن را مقدس شمرده و در آن به نماز و عبادت و خواندن دعا بپردازند. با نگاهی به تاریخ اسلام به خوبی روشن می­ شود که اکثر اجتماعات دینی و سیاسی و فرهنگی در مسجد شکل می­ گرفته است؛ حتی خطابه­ های پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) و عالمان دینی در مسیر انسان سازی و هدایت اجتماع مسلمین، در مسجد صورت می ­گرفته است. در زمان پیامبر(ص) مسجد، مرکز  تبلیغ معارف و احکام عالیه اسلام به شمار می­ رفت؛ در عصر معصومین(ع) به خصوص امام باقر(ع) و امام صادق(ع) مسجد علاوه بر مکانی برای عبادت و تجمعات سیاسی و فرهنگی و... بهترین جایگاه علم آموزی و فراگیری قرآن و معارف و احکام اسلام بوده است. تاریخ اسلام نشان می­‌دهد که از آغاز تا کنون تبلیغ و تلاش مبلغان دینی نقش بسزایی در معرفی این دین آسمانی به مردم دنیا و اقبال آنان به این دین داشته است.

روحانیت دلسوز و آگاه همواره حافظ و پاسبان اصول و مبانی دین در طول تاریخ بوده و اکنون دستیابی ما به این منابع و متون غنی دینی مرهون همان خدمات و زحمات دلسوزانه نهاد مقدس روحانیت شیعه است. نقش حوزه و روحانیت در راستای پیروزی انقلاب که بر مبنا و اصول فرهنگ غنی اسلام بنا شده است، فراموش ناشدنی و غیر قابل انکار است.

بی تردید بعد از انقلاب، روحانیت توانست بخوبی وارد عرصه­ های علمی و فرهنگی کشور شود و در لابلای عرصه­ های مختلف تاریخی، بهترین فرصت را برای شیوع و گسترش فرهنگ دینی به دست آورد. ناگفته پیداست که با دستیابی به این موقعیت متناسب روحانیت آگاه دینی آرام ننشسته و از ابتدا در سنگرهای مختلف فرهنگی به مرزبانی از آن پرداخته و در این راستا به نتایج و آثار پربار و مفیدی نیز دست یافته است. اکنون نیز روحانیت آگاه با عزمی جزم در این عرصه­ ها مثل حوزه و دانشگاه، مؤسسات علمی و مراکز فرهنگی و برنامه ­ریزی کشور به ارائه خدمات مشغول است. امید است که با همکاری نهادهای مختلف و مساعدت و هماهنگی سازمان ها و مراکز فرهنگی کشور این قشر خدوم بیش از پیش بتواند به اهداف عالیه خویش در این جهت دست یابد.

کتابنامه