مساجد هرچند در جایگاه نهادی سنتی بودند و قدمتی 1400 ساله داشتند؛ اما با ارائه‌ی کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوی سبقت را از نهادهای مدرن و وارداتی بربایند و همچون ستون فقرات و سازمان انقلاب ایفای نقش کنند. آنچنان که برخی از مجاهدان انقلابی بر این عقیده‌اند که اگر مسجد نبود، انقلاب هم نبود. نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی چنان ثمربخش و قابل تأمل بوده است که برخی نویسندگان مغرب‌زمین نیز آن را از جمله عناصر بسیار مهم و اساسی نامیده‌اند.
«بسم الله الرحمن الرحیم»
در صدر اسلام حرکت‌ها از مسجد آغاز و در مسجد سازماندهی می‌شد؛ نیروها از مسجد بسیج و مشکلات جامعه‌ی اسلامی در مسجد حل و فصل می‌شد.1 همان‌طورکه امام خمینی(ره)می‌فرماید: «مساجد باید مرکز سیاست باشد؛ همان‌طورکه صدر اسلام مرکز سیاست بود... همیشه مساجد مرکز بسیج قشون بوده، مرکز تبلیغات اسلام بوده است».2 این مکان مقدس هم در روزگاران پیشین به رغم عدم وجود وسایل گسترده‌ی ارتباط جمعی و هم در زمان حاضر و در عصر رسانه‌های گروهی اهمیت بسزایی داشته و دارد. به گونه ای که در جریان انقلاب اسلامی، مردم ایران به اخباری که از مساجد پخش می‌شد، به‌مراتب بیشتر از صدا و سیما اطمینان داشتند و این اخبار به سرعت از مساجد به همه‌جا راه می‌یافت.3 در آن دوران، مسجد به کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل شده بود.4 در حقیقت پیوند انقلاب اسلامی با مسجد پیوندی استوار، جاودانه و استراتژیک است که هیچ‌چیز نمی‌تواند جایگزین آن شود. با الهام از این تفکر بنیادین، ملت مسلمان ایران در جریان انقلاب اسلامی مساجد را به حالت پرتحرک و سرنوشت‌ساز دوران اسلام بازگرداندند. روحانیت مبارز نیز در سنگر محراب و منبر، تفکر سیاسی اسلام را تبیین و در زمینه‌ی فجایع رژیم ستم‌شاهی افشاگری کردند.5
از این رو امام خمینی(ره) رسماً متولیان، ائمه‌ی جماعات و روحانیان را برای عملی‌کردن صدور انقلاب مخاطب قرار داده و فرمود:
مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت‌های اسلامی بوده... از مسجد تبلیغات اسلامی شروع می‌شده است، از مسجد حرکت قوای اسلامی برای سرکوب کفار و واردکردن آن‌ها در (زیر) بیرق اسلام بوده است. شما که از اهالی مسجد و علمای مساجد هستید، باید پیروی از پیغمبر اسلام(ص) و اصحاب آن سرور کنید و مساجد را برای تبلیغ اسلام و حرکت اسلامیت و قطع ایادی شرک و کفر و تأیید مستضعفین در مقابل مستکبرین قرار دهید.6
چه آنان که حوادث انقلاب اسلامی ایران را دیده‌اند و چه آنان که در لابه‌لای نگاشته‌ها مطالعه کرده‌اند، به این حقیقت واقف‌اند که رابطه‌ی دو پدیده‌ی «مسجد» و «انقلاب» رابطه‌ای علی و معلولی است. بنابه دیدگاه بنیانگذار انقلاب «این مساجد است که این نهضت را درست کرده است»7 و همین فراز می‌تواند برای اثبات میزان تأثیر مساجد در تحقق انقلاب گواهی روشن باشد. نقش مساجد در پیروزی انقلاب چنان تأثیرگذار بوده است که «حامد الگار»، نویسنده‌ی آمریکایی هسته‌ی اساسی پیروزی انقلاب اسلامی را مسجد8 می‌داند و می‌افزاید در دوره‌ی نهضت خمینی(ره)بود که «مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید و به‌طورخلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر(ص)بود».9
در حقیقت عوامل مختلفی در پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشته اند که از آن جمله می‌توان به بازار، دانشگاه، هیئت‌ها، مدرسه و حوزه اشاره کرد؛ اما نباید در این میان از نقش سازنده و عبادی- سیاسی «مسجد» غافل شد، که کانونی مهم و سازنده در وقوع انقلاب به شمار می رود. در واقع انقلاب ما از مساجد آغاز شد. مساجد چه در شهرهای بزرگ مثل تهران، تبریز، شیراز و چه در شهرهای کوچک مثل قم، رامسر، کنگاور، بهشهر، ایلام و بسیاری از شهرهای دیگر ایران محور اصلی انقلاب بوده است. آن چنانکه تا به امروز هم شاهد بازتاب این انقلاب در جهان هستیم.
لازم است بدانیم نوارهای سخنرانی امام(ره)و پیام‌های ایشان با برنامه‌ریزی دقیق در مساجد به دست مردم می‌رسید. به همین دلیل، رژیم با مساجد مخالفت می کرد و قصد تعطیلی آن‌ها را داشت؛ اما موج حرکت چنان قوی بود که نتوانست آن را از ریشه برکند. چراکه در آن مقطع زمانی، مساجد به مراکز نیرومند پشتیبانی انقلاب و ستاد عملیاتی رهبر انقلاب اسلامی تبدیل شده بودند. تولد جمهوری اسلامی ایران با آرای مردم در مسجد صورت گرفت.11 همه‌پرسی‌ها و انتخابات متعدد و سرنوشت‌ساز نیز در فضای پرنور، باصفا، معنوی و یکدل مساجد انجام گرفت. تبادل اطلاعات و جلسات مشاوره میان مبارزان در مساجد برگزار می شد؛ زیرا پخش اعلامیه در بیشتر مساجد آسان‌تر و سریع‌تر بود و اعتراض مردم، علما و حضرت امام(ره) با پخش اعلامیه‌های آنان در مجامع مذهبی به‌ویژه در مساجد، همه‌گیر می‌شد.12 تأثیر مساجد بر پیروزی انقلاب آنقدر صریح است که یکی از یاوران انقلاب می‌گوید: «اگر مسجد نبود، انقلاب نبود».13
جایگاه مسجد در تثبیت انقلاب اسلامی
شایان ذکر است که نقش مساجد بعد از دوره‌ی «وقوع انقلاب» نیز متوقف نماند. پس از پیروزی انقلاب، همچنان مساجد بودند که در مرحله‌ی «ثبوت انقلاب» نقش‌آفرینی کردند. بعد از فروپاشی نظام شاهنشاهی، تقریباً همه‌ی کارهای انقلاب در مساجد انجام گرفت و کمیته‌های انقلاب از دل مساجد جوشید. در زمان هشت سال دفاع مقدس، مساجد نقش چشم گیری در اعزام نیرو، پشتیبانی، برگزاری مراسم دعا، ترویج فرهنگ ایثار و شهادت و بزرگداشت شهدا داشت. در زمان سازندگی، امدادرسانی به مردم آسیب‌دیده از بلایای طبیعی، بازسازی مناطق جنگی و برگزاری انتخابات نیز مساجد نقش فعال و پویایی داشتند.14
صدور انقلاب از مسجد در کلام امام راحل
امام خمینی(ره) ضمن سخنان خود مسجد را رمز تحقق و پیروزی انقلاب اسلامی ایران بیان کرده و فرمودند:
«رژیم اسلام این طور است که افرادش از مسجدند، از مسجد نهضت شروع می‌شد و از مسجد می‌رفتند به میدان، به میدان جنگ‌ها. در جمعه‌ها که خطابه می‌خواندند یا غیر جمعه که می‌رفت آن سردارشان در منبر وصیت می‌کرد، از آنجا راهشان می‌انداخت برای اینکه بروند مبارزه کنند و یک همچنین روحیه که از مسجد تحقیق پیدا می‌کند، این دیگر نمی‌ترسد از این که حالا من بروم، شاید چه بشود. این مسجدی است. این الهی است. آدم الهی نمی‌ترسد ... ». 15
در حقیقت فرهنگ ایثار و شهادت در انقلاب اسلامی ایران به رهبری حضرت امام خمینی(ره) با الگوگیری از مولفه ها، نمادها و اسطوره های این حرکت عظیم آغاز شد و رشد کرد و به پیروزی رسید. همان گونه که فرهنگ ایثار و شهادت نقش بسزایی در دوران حماسه و مقاومت هشت سال دفاع مقدس ایفا کرد و صحنه ها و خاطرات تاریخ ساز و بی بدیلی را به بار آورد. امروزه نیز با اتّکا به چنین روحیه ای است که نسل پرورش یافته براساس فرهنگ ایثار و شهادت می توانند با رهنمودهای رهبر معظم انقلاب اسلامی(حفظه الله) موانع رشد و توسعه مملکت را از پیش رو برداشته و بر توطئه های گوناگون دشمنان پیروز شوند.
متأسفانه با وجود برنامه‌های خوبی که در بسیاری از مساجد کشور جاری است، در سالیان اخیر به مساجد توجه کافی نمی-شود. برخی از کارکردهای مسجد که در پیروزی انقلاب اسلامی نقش داشتند و به یقین در دوام و ثبات آن نیز مؤثر خواهند بود، به‌دلیل پیدایش و تأسیس نهادها و مراکز دیگر کمرنگ یا فراموش شده‌اند. مشکلی که امام خمینی(ره) نیز از آن ابراز نگرانی کرده بودند:
«مساجد را خالی نگذارید، این‌هایی که صحبت این را می‌کنند که حالا ما انقلاب کرده‌ایم، برویم سراغ کارهای دیگر، خیر! انقلاب از مساجد پیدا می‌شود... مساجد را آباد کنید با مسجد رفتن خودتان.16
من امروز باید بگویم که تکلیف است برای مسلمان‌ها، حفظ مساجد؛ امروز جزء اموری است که اسلام به او وابسته است... مساجد را پر کنید، اگر این مسجد و مرکز ستاد اسلام قوی باشد، ترس از فانتوم‌ها نداشته باشید، ترس از امریکا و شوروی و این‌ها نداشته باشید، آن روز باید ترسید که شما پشت بکنید به اسلام، پشت بکنید به مساجد».17
کلام رهبری در بیان نقش مسجد در پیروزی انقلاب و نهضت های اسلامی
مسجد، نه فقط در زمان ما و صرفاً در کشور ایران، بلکه در نقاط مختلف عالم و در طول تاریخ، منشأ آثار بزرگ و نهضت ها و حرکت های اسلامی بزرگی شده است. مثلاً قیام مردم مسلمان کشورهای شمال آفریقا - مثل الجزایر و دیگر کشورهایی که سال ها در زیر سلطه‌ی نظامی استعمار فرانسوی ها بوده اند - از مساجد شروع شد، که به پیروزی هم رسید و کشورها استقلال پیدا کردند. انقلاب در این کشورها روزی رو به شکست رفت و دوباره ملت ها استقلال خودشان را از دست دادند، که رابطه‌ی خود را با مساجد و با دین و ایمانِ مساجد قطع کردند.
در صدر اسلام، هم در زمان نبی مکرم اسلام(ص) و همچنین در زمان حکومت با برکت امیرمؤمنان(ع) مسجد مرکز همه‌ی تصمیم‌گیری های مهم و کارهای بزرگ بود. نمی‌خواهیم از لحاظ وضع زمان، مسجد امروز را به مسجد کوفه‌ی زمان امیرالمؤمنین(ع) تشبیه کنیم؛ زیرا اقتضاهای هر زمان متفاوت است. به‌طور کلی مسجد به عنوان پایگاه دین، عبودیت و معرفت، می‌تواند برای جوامع اسلامی منشأ و سرآغاز حرکات بزرگ و برکات ماندگار باشد.
یکی از علل پیروزی این انقلاب مبارک در ایران اسلامی - و یا لااقل سهولت این پیروزی - این بود که مردم به مساجد اقبال پیدا کردند؛ جوانان مساجد را پر کردند و علمای اعلام، مساجد را به عنوان مرکزی برای تعلیم، تربیت و روشن گری افکار و اذهان مورد استفاده قرار دادند و مسجد مرکزی برای حرکت، آگاهی، نهضت و افشای اسرار زمام داران فاسد و خودفروخته‌ی رژیم طاغوت شد. در دوره‌ی مشروطیت هم همین‌طور بوده است؛ در دوره‌ی ملی شدن صنعت نفت هم تا حدودی همین‌طور بود؛ در زمان انقلاب هم که این مسئله به حد اعلی رسید.18
حاصل سخن
در جریان شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، مساجد هرچند در جایگاه نهادی سنتی بودند و قدمتی 1400 ساله داشتند؛ اما با ارائه‌ی کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوی سبقت را از نهادهای مدرن و وارداتی بربایند و همچون ستون فقرات و سازمان انقلاب ایفای نقش کنند. آنچنان که برخی از مجاهدان انقلابی بر این عقیده‌اند که اگر مسجد نبود، انقلاب هم نبود.19 نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی چنان ثمربخش و قابل تأمل بوده است که برخی نویسندگان مغرب‌زمین نیز آن را از جمله عناصر بسیار مهم و اساسی نامیده‌اند. حامد الگار، اندیشمند امریکایی می‌نویسد:
مسجد هسته‌ی اساسی تشکیلات انقلاب ایران بود. شاید این هم یکی از دیگر نکاتی است که در مجموعه نتیجه‌گیری‌های خود باید به آن می‌پرداختیم. یکی از عناصر مهم در پیروزی انقلاب، احیای مجدد مسجد و تمام ابعاد عملکردی آن بود. نقش مسجد دیگر نه گوشه‌ی عزلت‌نشینی و گریزگاهی از جامعه بود، که مردم برای دوری جستن از دنیا، گرفتن وضو، انجام عبادات یا گوش‌دادن به صوت قرآن به آن پناه می‌بردند؛ بلکه برعکس مسجد به یک کانون مبارزه و مرکز فرماندهی بدل گردید و به طور خلاصه مسجد تماماً آن چیزی شد که در عصر پیامبر(ص) بود.20
منابع:
1. عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی و ریشه‌های آن، تهران، طوبی، 1376، ص 21.
2. صحیفه‌ی امام، ج8، ص 200.
3. سعیدی رضوانی، عباس، بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372، ص 41.
4. مجموعه سخنرانی‌ها و مقالات، فروغ مسجد، قم، مؤسسه‌ی فرهنگی ثقلین، 1384، ص 197.
5. عمید زنجانی، پیشین، ص 22.
6. صحیفه نور، ج13، ص 15.
7. صحیفه‌ی نور، ج 8، ص60.
8. آلگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمه‌ی ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات طوس، 1365، ص 154.
9. همان.
10. گلی زواره، غلامرضا، باران بیداری (تأملی در جنبه‌های معنوی، فکری، تاریخی و سیاسی انقلاب اسلامی ایران)، قم، انتشارات نور السجاد، 1387، ص 65.
11. عمید زنجانی، پیشین، ص 22.
12. سیفی، محمد مهدی، «نقش تاریخی مساجد در انقلاب اسلامی»، روزنامه‌ی رسالت، ش 6505، 31/ 5/ 1387، ص 17.
13. رستگاری، مرتضی، «مسجد در صدر اسلام و نقش آن در پیروزی انقلاب اسلامی»، فروغ مسجد(2)، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های دومین همایش هفته‌ی جهانی مساجد، قم، مؤسسه‌ی فرهنگی ثقلین، 1384، ص 196.
14. شکریان، ناصر، «مسجد، ملجأ مردم»، فروغ مسجد(5)، مجموعه مقالات و سخنرانی‌های چهارمین همایش هفته‌ی جهانی مساجد، قم، انتشارات ثقلین، 1386، ص 241.
15. صحیفه‌ی نور، ج 9، ص 89.
16. صحیفه‌ی نور، ج 12، ص 500 ـ 501.
17. صحیفه‌ی نور، ج 13، ص 19 ـ 21.
18. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مردم قم ۱۳۷۵/۱۰/۱۹.
19. مصاحبه با حاج عبدالکریم احمدى.
20.آلگار، حامد، پیشین، ص 154.