یکی از ارکان اصلی هر مسجد، امام جماعت آن است. به عبارت دیگر: مسجدی موفق است که امام جماعت موفقی داشته باشد و امام جماعتی موفق است که به کارکردها و ویژگیهای مسجد و نیز وظایف امام جماعت آشنا باشد. بنابراین با توجه به اهمیت و نقش امام جماعت در مسجد از جنبه های گوناگون، مناسب است مختصری از ویژگیهای[۱] امام جماعت را مرور نماییم.

الف. محبوبیت و مقبولیت

اولین و مهم ترین ویژگی امام جماعت، محبوبیت مردمی وی است. پیشوایان اسلام بر محبوبیت و مقبولیت امام جماعت و مورد رضایت و پذیرش بودن او نزد نمازگزاران، تأکید فراوانی نموده اند. رسول مکرم اسلام(ص) می فرماید: «ثَمَانِیَةٌ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ لَهُمْ صَلَاةً الْعَبْدُ الْآبِقُ حَتَّی یَرْجِعَ إِلَی مَوْلَاهُ وَ النَّاشِزُ عَنْ زَوْجِهَا وَ هُوَ عَلَیْهَا سَاخِطٌ وَ مَانِعُ الزَّکَاةِ وَ إِمَامُ قَوْمٍ یُصَلِّی بِهِمْ وَ هُمْ لَهُ کَارِهُونَ ...[۲]؛ هشت طایفه اند که خداوند از آنها نمازی را نمی پذیرد: بندة فراری تا وقتی که به سوی مولایش برگردد، زن ناشزه ای که همسرش بر او خشمناک باشد، منع کننده زکات، امام [جماعت] قومی که نماز بخواند با اینکه مردم از وی کراهت داشته باشند و... .»

اهمیت این موضوع که در روایات متعددی به آن اشاره شده است تا بدانجا است که رسول اکرم(ص) امام جماعتی را که نمازگزاران امامت او را خوش نمی دارند، در ردیف افرادی قرار داده است که زکات نمی دهند.

برخورداری امام جماعت از مقبولیت و پذیرش اجتماعی در میان نمازگزاران عامل بسیار مهمی است تا او بتواند مسجد را در زمینه های گوناگون فعال و پرتحرک نماید.

اهمیت مسئله ایجاب می کند امام جماعت ارزیابی صحیحی از قضاوت عمومی نمازگزاران نسبت به عملکرد خویش داشته باشد. چنانچه پس از بررسی، به این نتیجه رسید که از پذیرش لازم در میان نمازگزاران برخوردار است، خدای را بر این نعمت سپاس گوید؛ در غیر این صورت شایسته است در مسجدی دیگر که نمازگزاران نسبت به او رضایت خاطر دارند به اقامة جماعت، تبلیغ و ارشاد بپردازد. و یا اینکه چنانچه مشکل و ایراد از جانب خودش است، سعی در رفع و اصلاح آن نماید.

ب. آشنایی با کارکردهای مسجد

برای مسجد، علاوه بر کارکرد اصلی آن که همانا محلی برای ارتباط با خداوند و برگزاری نماز جماعت است، می توان کارکردهای دیگری را نیز در نظر گرفت که یک امام جماعت باید با آنها آشنا باشد. از جمله این کارکردها می توان کارکرد آموزشی، فرهنگی، تبلیغی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی، مبارزاتی و رسانه ای را نام برد.

ج. آشنایی با دانش مدیریت

یکی از مهم ترین مسائل در مسجد مدیریت آن است؛ اما با توجه به اهمیت برنامه ریزی در برنامه های دینی، فرهنگی و آموزشی مسجد، ضروری است که ائمة جماعات اولین برنامه ریز باشند تا بتوانند اهل مساجد را هم به منظور تقویت بنیة دینی و مذهبی آنان و هم به منظور بهره برداری در مسائل سیاسی و اجتماعی و ارتقای میزان آگاهی آحاد مردم مهیا سازند. رسیدن به اهداف مذکور نیازمند برنامه ریزی، سازماندهی امکانات و نیروها و نهایتاً کنترل و نظارت بر اجرای برنامه هاست. بنابراین آنچه مهم به نظر می رسد این است که ائمة جماعات با آگاهی کامل به مدیریت مسجد[۳] علاوه بر مشورت با نمازگزاران و هیأت امنای مسجد، تصمیم نهایی را خود اتخاذ و اعمال نمایند. اهمیت این موضوع تا آنجا است که رسول اکرم(ص) شخصاً مدیریت و امامت مسجد النبی۹ را به عهده داشتند و در غیاب ایشان، مدیریت مسجد به عهدة کسانی بوده است که به تشخیص آن حضرت صلاحیت امامت را داشته اند.[۴]

متأسفانه امروزه مشاهده می شود که در برخی مساجد، امام جماعت هیچ گونه اختیاری نداشته و برخی از افراد با در نظر گرفتن منافع خود هر برنامه ای را اجرا و یا منع می کنند.

د. توجه به وظایف امام جماعت

امام جماعت علاوه بر مدیریت صحیح مسجد و اقامة نماز جماعت، لازم است مواردی را مدنظر قرار دهد:

۱. مراعات اوقات نمازگزاران و حال ضعیفان

از جمله مهم ترین مسائل قابل دقت در مسجد این است که نماز جماعت در اول وقت شرعی و بدون فوت وقت آغاز گردد[۵] و برنامه هایی مثل سخنرانیها و دعاهای طولانی، بعد از اتمام نماز صورت پذیرد. با کمال تأسف در برخی مساجد، مستحبات بین نماز به اندازه ای طولانی می شود که عده ای نماز دوم را فرادی خوانده و گاه به همین دلیل کُلاًّ در مسجد حاضر نمی شوند و از فیض جماعت محروم می مانند. به یقین ثواب نماز جماعت با انجام حداقل مستحبات همراه با جمعیتِ بیش تر بسیار بهتر از نماز طولانی با انجام همة مستحبات خواهد بود. آمار نشان می دهد که آنچه مردم را از مسجد گریزان می سازد، طولانی کردن نماز و فاصلة بین دو نماز است.[۶]

امام صادق(ع) می فرمایند: «إِذَا کُنْتَ إِمَاماً أَجْزَاَتْکَ تَکْبِیرَةٌ وَاحِدَةٌ لِأَنَّ مَعَکَ ذَا الْحَاجَةِ وَ الضَّعِیفَ وَ الْکَبِیر؛[۷] هر گاه امام جماعت بودی، یک الله اکبر برای تو کافی است؛ زیرا افرادی که کار دارند یا ضعیف و پیر هستند با تو می باشند.»

امیر المؤمنین (ع) می فرمایند: «آخِرُ مَا فَارَقْتُ عَلَیْهِ حَبِیبَ قَلْبِی اَنْ قَالَ: یَا عَلِیُّ إِذَا صَلَّیْتَ فَصَلِّ صَلَاةَ أَضْعَفِ مَنْ خَلْفَکَ ...؛[۸] آخرین سخنی که با آن از محبوب قلبم جدا شدم، این بود که فرمود: یا علی! به هنگام نماز [جماعت]، نمازی متناسب ب حال ضعیف ترین کسی که به تو اقتدا کرده است بخوان.»

این حدیث شریف گویای آن است که یکی از راه های جلب و جذب مسلمانان به کانون مسجد و نماز جماعت، کوتاه برگزار نمودن نماز جماعت است.

در روایت دیگری رسول خدا(ص) می فرمایند: «مَنْ أَمَّ قَوْماً فَلَمْ یَقْتَصِدْ بِهِمْ فِی حُضُورِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ وَ قِیَامِهِ رُدَّتْ عَلَیْهِ صَلَاتُهُ وَ لَمْ تُجَاوِزْ تَرَاقِیَهُ وَ کَانَتْ مَنْزِلَتُهُ عِنْدَ اللَّهِ مَنْزِلَةَ أَمِیرٍ جَائِرٍ مُتَعَدٍّ لَمْ یَصْلُحْ لِرَعِیَّتِهِ وَ لَمْ یَقُمْ فِیهِمْ بِأَمْرِ اللَّهِ؛[۹] کسی که امامت گروهی را به عهده گیرد و در حاضر شدن [برای نماز] و قرائت و رکوع و سجده و نشستن و برخاستن خود، راه اعتدال و میانه را در پیش نگیرد، نمازش مورد پذیرش نخواهد بود و از کتفهای او تجاوز نمی کند و جایگاه چنین امامی نزد خداوند همچون جایگاه سلطان ستمگر و تجاوزگری است که برای اصلاح رعیت خود تلاش ننموده و فرمان الهی را در میان آنان به پای نداشته است.

۲. تعیین ساعتی مشخص برای حل مشکلات

اگرچه اجرای این برنامه در همة مساجد ضروری نمی باشد؛ اما مناسب است امام جماعت با توجه به نیاز محل، ساعتی را به صورت روزانه یا هفتگی در مسجد حضور یابد و به سؤالات پاسخ گفته و به رفع مشکلات فردی و اختلافات خانوادگی بپردازد و در صورت نیاز با مراکز حوزوی و متخصصین در تماس باشد تا سؤالات به خوبی پاسخ داده شود.[۱۰]

۳. حفظ آرامش مسجد

امام جماعت موظف است از هرگونه برنامه ای که نظم مسجد را برهم زده و یا در شأن مسجد نمی باشد، جلوگیری نماید. همچنین لازم است از هرگونه سیاسی بازی و طرفداری از گروه خاص که تشنج در مسجد و از بین رفتن فضای عبادت است جلوگیری کند.

۴. ارائه برنامه هایی که برجذابیت مسجد بیافزاید

در برنامة سخنرانی مسجد، حتی المقدور از افراد آگاه به مسایل سیاسی و روز، متعهد و جذب کننده استفاده شود تا مردم علاوه بر تنوع و جذابیت، از اوضاع کشور و منطقة محل زندگی، مطلع شده، سؤالات خویش را مطرح نموده و جواب دریافت نمایند.[۱۱]

۵. تشکیل هیأت امنا

هر امام جماعتی نیاز به افرادی دارد که در اداره مسجد، او را یاری نمایند؛ اما مهم این است که این افراد چه با نام هیأت امنا (که از افراد مورد اطمینان محل می باشند) و چه با دادن مسئولیتهای مختلف به افراد دارای صلاحیت، مثل: مسئول واحد پشتیبانی مالی، واحد عمرانی خدماتی، واحد فرهنگی هنری ورزشی، واحد روابط عمومی و ... تحت نظارت و مدیریت امام جماعت برنامه های مسجد را پیگیری نمایند. همچنین برخی مساجد که هیأت امنا داشته و آنها مسئول دعوت از امام جماعت می باشند، لازم است به این مسئله واقف گردند که انتخاب امام جماعت، به معنای انتخاب مدیر در تمام فعالیتهای مسجد است و تمام برنامه های مسجد باید با موافقت و هماهنگی امام جماعت انجام گیرد.

۶. رفع موانع جذب جوانان به مسجد

برخی از موانع جذب جوانان به مساجد که از خود مسجد و عدم مدیریت صحیح امام جماعت نیز ناشی می شود عبارت است از:

الف. متنوع نبودن برنامه های مسجد که اغلب یکنواخت، کسالت آور و خسته کننده است. به عبارت دیگر، همان گونه که بدن انسان از خوردن غذاهای یکنواخت افسرده و بی اشتها می شود، طرح مباحث تکراری نیز اسباب خستگی و افسردگی اهل مسجد را فراهم نموده، روح و جان انسان را ملول و آزرده می سازد. حضرت علی(ع) می فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ فَابْتَغُوا لَهَا طَرَائِفَ الْحِکْمَةِ»؛[۱۲] این قلوب آدمیان همچون بدن آنها گاه، خسته می شود؛ پس [برای رفع خستگی آن] از حکمتهای نو و تازه بهره جویید.

همچنین ناآشنا بودن گردانندگان مسجد با شیوه های جذب جوانان و فنون تبلیغ در مقابل متنوع و جذاب بودن برنامه های بیرون؛ نظیر باشگاه های ورزشی، ویدئو، ماهواره و غیره، عامل مهمی در عدم جذابیت مسجد می باشد.

ب. ناهمخوانی برنامه های بسیاری از مساجد با نیازهای فکری و فرهنگی جوانان و وضع زمان و مسائل روز، تکراری بودن سخنان برخی روحانیان در موضوعاتی خاص و غیرضروری، موجب شده است برخی جوانان احساس کنند که حضور در مسجد بهره ای برای آنان نداشته و این مسئله موجب دلسردی آنان از مسجد می شود

ج. مطرح نکردن دو نکتة مهم:

۱. آثار و فواید مسجد و برکات آن و ویژگیهای فرد اهل مسجد.

۲. آثار سوء و پیامدهای منفی گریز از مساجد و دوری از آن و خصوصیات فرد بیگانه با مساجد در نظر دین.

د. اختصاصی شدن تدریجی برخی مساجد تنها برای قشر پیران و احساس غربت و حقارت برای جوانان.

ه . طولانی بودن نماز جماعت و سخنرانی.

و. وضع نامناسب و عدم آراستگی ظاهری مسجد و امام جماعت.

سیرة نبی اکرم(ص)، امامان معصوم(ع) و علمای بزرگ وارسته، علاوه بر پیراستگی باطن، مراعات نظافت و آراستگی ظاهر نیز بوده است.

ز. وجود تناقض در گفتار و کردار.

امام جماعت موظف است از هرگونه برنامه ای که نظم مسجد را برهم زده و یا در شأن مسجد نمی باشد، جلوگیری نماید

ح. مشاهدة ضعفها در وابستگان درجة اول امام جماعت (همسر، فرزندان و والدین) و افراد تحت تکفل او.[۱۳]

ط. وجود برخی هیأت امنا و خادمان تندخو، بداخلاق و مستبد در مسجد که دافعة قویی دارند.

اعمال روشهای خشک و مستبدانه در آموزشهای مذهبی و به کارگیری شیوه های غلط تعلیمی موجب بی علاقگی و دلسردی از دین و مراکز دینی می شود.

ی. مراعات نکردن عفت کلام و به کارگیری واژه ها و کلمات نامناسب و سوء تفاهم برانگیز و دون شأن مبلّغ اسلام در سخنرانیها و مراعات نکردن ادب در گفتار و نگاه و نداشتن برخورد زیبا از لحاظ روانی در جذب مخاطب بسیار مؤثر است.

ک. ناآشنایی با روان شناسی تبلیغات، وقت نشناسی، نداشتن حسن انتخاب و کج سلیقگی در طرح مطالب و در برخورد با مردم.

ل. وجود برخی امامان جماعت در مساجد که صلاحیت علمی و توان تبلیغی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی لازم را ندارند و یا خوشنام و خوش سابقه نیستند و تبلیغ و امامتشان به دل نمی نشیند.

م. تشخیص ندادن و درک ناصحیح از روان شناسی دورة جوانی، بیگانه بودن با دنیای جوانان و آشنا نبودن با زبان آنها و ناتوانی در طرح ارزشها و مجاب ساختن و متقاعد کردن آنان و عدم پاسخگویی به سؤالات آنها؛ چه آنکه رمز موفقیت استاد شهید مطهری در بیان و نفوذ در میان قشر جوان و تحصیل کرده، همین دردشناسی و آشنا بودن با نیاز و زبان مخاطبان خود بود.

همچنین القای ترک لذت، و بهره نبردن از مواهب و نعمتهای حلال الهی و پرهیز از شیک پوشی و آراستگی به اسم دین و تلقین این نکته که دین دار واقعی نباید بخندد، لذت ببرد و شیک بپوشد؛[۱۴] موانعی است که می تواند بین امام جماعت و جوانان فاصله ایجاد نموده و مساجد را از حضور آنان خالی نماید.

به نظر می رسد انجام موارد زیر بر توفیق امام جماعت مسجد بیافزاید:

۱. ارتباط منظم و مستمر با نمازگزاران و در صورت امکان سرکشی به منازل یا مغازة آنها؛

این برنامه همان برخوردی است که در صدر اسلام از طرف رسول گرامی اسلام(ص) و حضرت علی(ع) صورت می گرفت که وقتی یکی از نمازگزاران یک یا دو جلسة نماز غیبت می کردند، بلافاصله آن بزرگواران احوال او را جویا می شدند و اگر مطلع می شدند که شخص مورد نظر گرفتاری دارد یا در بستر بیماری افتاده است، به عیادت وی می رفتند و درصورتی که دچار گرفتاری بود، سعی می کردند با مشارکت سایر مؤمنان، به رفع گرفتاری او اقدام نموده و در صورت بیماری، برای بهبودی او دعا کنند.[۱۵]

چنین برخوردهایی از طرف امام مسجد روحیة مخاطب را قوت می بخشد و احساس می کند که مأنوس بودن با مسجد علاوه بر اجر معنوی و برقراری ارتباط با خالق، نزد مخلوق و بندگان خدا نیز عزت دارد و این عزت در پرتو برکت ارتباط با مسجد است.

۲. سرکشی امام جماعت به خانواده های شهدا و جانبازان؛

در برخی مساجد این برنامه با اعلام قبلی و با حضور نمازگزاران مسجد انجام می پذیرد که آثار مثبت بسیاری را به همراه داشته است. چنین برنامة مستمر و هفتگی می تواند به گونه ای تنظیم شود که این سرکشی هر شش ماه (و در صورت زیاد بودن خانواده ها) سالی یکبار تکرار شود. این برنامه را می توان در سیرة رسول خدا(ص) مشاهده نمود؛ چنانکه در تاریخ می خوانیم که آن حضرت همراه با گروهی از اصحاب از مسجد حرکت کردند و به دیدار خانواده «سعد بن ربیع» که از شهدای جنگ احد بود، رفتند و پس از مقداری گفتگو، همسر سعد مشکل خود را در ارتباط با میراث سعد مطرح نمود.[۱۶]

برخورداری امام جماعت از مقبولیت و پذیرش اجتماعی در میان نمازگزاران عامل بسیار مهمی است تا او بتواند مسجد را در زمینه های گوناگون فعال و پرتحرک نماید

۳. احترام به شخصیت جوانان و نوجوانان و تشویق آنان در مسجد؛

در بیش تر مناطق، خیّرینی وجود دارند که می توان با کمک آنان، جوانان موفق مسجدی در رشته های مختلف و نیز جوانان و نوجوانانی که در طول سال، حضور بیش تری در مسجد دارند را مورد تشویق قرار داد. همچنین احوالپرسی و آشنایی با تازه واردان، بسیار ثمربخش است؛ چنانچه یکی از مبلغین موفق می فرمود: معانقة امام جمعة منطقه با من سبب شد که دوست دار روحانیان شوم و سپس وارد حوزه شدم.

۴. مسئولیت دادن به نوجوانان در فعالیتهای مسجد، راه اندازی اردوهای یک روزه یا چند روزه با هزینه شرکت کنندگان و یا کمک خیرین، برگزاری مسابقات فرهنگی هنری و ..

۵. حضور زودتر و گفتگو با نمازگزاران؛

روبروی مردم نشستن امام جماعت قبل و بعد از نماز، از نظر تربیتی و روحی اثرات فراوانی بر نمازگزاران دارد. اطلاع از حضور و غیاب افراد مسجدی، آگاهی از حضور افراد تازه وارد و آشنایی با آنها، صمیمیت بیش تر بین امام و مأمومین، از جمله آثار روبروی مردم نشستن و گفتگو با آنها است.

همچنین به تجربه ثابت شده است که اقامة نماز جماعت صبح ولو با کم ترین نمازگزار، تأثیر فوق العاده ای در موفقیت امام جماعت دارد.

حسن ختام

رسول خدا(ص) در بیان پاداش امام جماعت می فرماید: «مَنْ أَمَّ قَوْماً بِإِذْنِهِمْ وَ هُمْ بِهِ رَاضُونَ فَاقْتَصَدَ بِهِمْ فِی حُضُورِهِ وَ أَحْسَنَ صَلَاتَهُ بِقِیَامِهِ وَ قِرَاءَتِهِ وَ رُکُوعِهِ وَ سُجُودِهِ وَ قُعُودِهِ فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِ الْقَوْمِ وَ لَا یُنْقَصُ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ ءٌ؛[۱۷] هر کس امامت جمعی را با اجازه خودشان به عهده بگیرد و آنان به امامت او راضی باشند و وی در حضور به جماعت، رعایت نماید (و به موقع حاضر شود) و نماز را از حیث قیام، قرائت، رکوع، سجود و نشستن نیکو انجام دهد؛ پس برای او مانند ثواب نماز همة مأمومین خواهد بود، بی آنکه از اجر آنان چیزی کاسته شود.»

همچنین می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَعَدَ أَنْ یُدْخِلَ الْجَنَّةَ ثَلَاثَةَ نَفَرٍ بِغَیْرِ حِسَابٍ وَ یُشَفِّعَ کُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ فِی ثَمَانِینَ أَلْفاً الْمُؤَذِّنُ وَ الْإِمَامُ وَ رَجُلٌ یَتَوَضَّأُ ثُمَّ یَدْخُلُ الْمَسْجِدَ فَیُصَلِّی فِی الْجَمَاعَةِ»؛[۱۸] خداوند متعال وعده داده است که سه نفر را بدون حساب وارد بهشت نماید و هر یک از آنها شفاعت هشتاد هزار را بنماید؛ مؤذن و امام جماعت و کسی که وضو بگیرد و وارد مسجد شود و در جماعت نماز بخواند.»

خلاصه آنکه به نظر می رسد در شرایط کنونی که وسایلی همچون اینترنت، ماهواره و موبایل در دسترس همگان قرار گرفته و مفاسدی را بوجود آورده و ایمان جوانان و نوجوانان را نشانه گرفته است، وظیفه امامان جماعت سنگین تر شده و لازم است کسانی این مسئولیت خطیر را تقبل نمایند که بتوانند وقت بیش تری در جهت جذب افراد به مسجد به کار برده و توان اقناع فکری و مذهبی آنان را داشته باشند؛ چرا که اگر فردی جذب مسجد شود؛ اما نتواند از آن بهره مناسب ببرد، و از مسجد دلسرد شود، برای همیشه از مسجد روی گردان خواهد شد.

.[۱] در این نوشتار سخن از شرایط و احکام شرعی مثل: عدالت، مرد بودن و ... نمی باشد، بلکه سخن از امتیازاتی است که موفقیت امام جماعت را دو چندان کرده و او را در جذب نمازگزاران بیش تر بخصوص جوانان یاری بخشد.

[۲]. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۳ ه . ق، چاپ سوم، ج ۱، ص ۵۹.

[۳]. گرچه آشنایی با دانش مدیریت مسجد، بحث گسترده ای بوده و در این نوشتار نمی گنجد؛ اما در بخش وظایف امام جماعت، به چند مورد آن اشاره می شود.

[۴]. متأسفانه در برخی مساجد، علاوه بر اینکه نمازگزاران از زمان نیامدن امام جماعت مطلع نمی گردند، بلکه امام جماعت جایگزینی را تعیین نمی کند و در این حال هر کس و در هر لباسی امامت مسجد را به عهده می گیرد.

[۵]. البته برخی مناطق به گونه ای است که اکثر مردم در هنگام اذان، خارج از محل می باشند و در صورت تأخیر نماز جماعت، همگی در مسجد حاضر می شوند. و همچنین در برخی مناطق، شرکت مردم در نماز جماعت پس از افطار ماه رمضان بیش تر از قبل از افطار است که در این صورت به نظر می رسد تأخیر نماز جماعت بهتر می باشد.

[۶]. آیین امامت مسجد، تقی قرائتی، مؤسسه مسجد، قم، اول، ۱۳۸۷، ص ۷۹.

[۷]. الکافی، ج ۳، ص ۳۱۰.

[۸]. وسائل الشیعة، ج ۵، ص ۴۴۷.

[۹]. وسائل الشیعه، ج ۸، ص ۴۲۰.

[۱۰]. به عنوان مثال: دفتر تبلیغات اسلامی قم با ایجاد مرکز پاسخگویی به سئوالات دینی با شماره پنج رقمی بدون کد (۰۹۶۴۰) به تمام مسائل قرآن، حدیث، تاریخ، کلام و دین پژوهی، ادیان و مذاهب و احکام، پاسخ گفته و کمک بسیار خوبی برای مبلغین گرامی می باشد.

[۱۱]. این برنامه می تواند دو هفته یا ماهی یکبار به جای سخنرانی هفتگی امام جماعت انجام پذیرد. البته گرچه دسترسی به این افراد در همه مناطق با مشکلاتی همراه است؛ اما در بیش تر مناطق مخصوصاً با پیگیری مستمر امکان پذیر است.

[۱۲]. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، انتشارات کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، ۱۴۰۴ ق، ج ۱۹، ص ۱۶.

[۱۳]. قرآن کریم اولین مرحله از تبلیغ علنی پیامبر(ص) را با انذار نزدیکان معرفی می نماید: «وَأَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الأقْرَبِینَ UOTE . (شعراء / ۲۱۴).

[۱۴]. برگرفته از کتاب جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی، علی رضایی، مؤسسه فرهنگی ثقلین، اول، ، ص ۲۷۴ .

[۱۵]. همان، ص۳۴۴.

[۱۶]. المغازی، محمد بن عمر واقدی، اعلمی بیروت، چاپ سوم، ، ص ۳۲۹ ۳۳۰.

[۱۷]. وسائل الشیعة، ج ۸، ص ۳۴۹.

[۱۸]. مستدرک الوسائل، محدث نوری، مؤسسه آل البیت:، قم، ق، ج ۶، ص ۴۴۹.