«بسم الله الرحمن الرحیم»

«سه عامل اساسی اقتدار ملّی اینها است: اقتصاد قوی و مقاوم، علم پیشرفته و روزافزون، و حفظ روحیّه‌ی انقلابیگری در همه بخصوص در جوان ها؛ اینها است که می تواند کشور را حفظ کند؛ آن‌وقت دشمن مأیوس خواهد شد.» (خامنه ای، 1394)
دورانی که در آن به سر می بریم، حدود یک یا دو قرن اخیر، دوران شکوفایی علم در دنیاست و کشورهای پیشرفته توانسته اند در این مدت به سطوح بالای علم و فناوری دست یابند. در همین زمان، هنگامی که محیط های آکادمیک غربی الگویی برای کشور ما شد و بر همان اساس، دانشگاه ها و مراکز علمی دائر شدند، انتظار می رفت که با واردات سبک دانش و تولید علم، ما از میراث و تمدن علم‌محور غرب استفاده کنیم و شرایط را برای تولید علم بر مبنای نیازهای جامعه ایرانی و در جهت رشد و شکوفایی استعدادها و ظرفیت های موجود مهیا نماییم. اما به دلایل خاص مربوط به حکومت قاجارها و پهلوی ها نتوانستیم ازاین موقعیت سود ببریم. و به جای آن که اولاً: با تکیه بر تاریخ علمی خود که هم به واسطة اسلامی بودن و هم ایرانی بودن، کاملا آمادة دانش اندوزی بود و ثانیاً: با بهره بردن از روش ها و ساختارهای علمی جدید و الگو گرفتن از متدهای جدید، بر غنای دانش خود بیفزاییم،با انکار گذشتة خود و با مرعوب شدن در مقابل علم جدید دنیا، راهی ناصواب پیمودیم.
ملت ابران پس از پیروی انقلاب اسلامی سال 57 بستر مناسبی برای تکیه بر توان داخلی در عرصه های نظری و عملی پیدا کرد. ایجاد فضای بانشاط علمی در دانشگاه ها و پیوند آن با صنعت، به تدریج و در طول این سی و چندسال، به لحاظ علمی، ما را به جایگاه قابل قبولی در منطقه رساند و توانستیم این رتبه را حفظ کرده و حتی در برخی موارد، ارتقا دهیم. این اتفاق مبارک محصول خودباوری ای بود که در جوانان ما ایجاد شده بود. آنها می دانستند که برای پیشرفت و رسیدن به جایگاه های برتر علمی جهان، باید ابتدا بر توانایی خود اذعان داشته و چشم امید به آن سوی مرزها نداشته باشیم.
انصاف نیست اگر حجم بالای تولید علم در کشور و نیز عرصه های متعدد و گسترده ای را که امروز دانش ایران اسلامی به آن ورود پیدا کرده، نادیده بگیریم و با یک مقایسة ظاهری با کشورهایی که چندین برابر زودتر از ما شروع به این حرکت کرده اند، خود را در زمینه علمی عقب افتاده بدانیم. زمانی که یک مرکز تحقیقاتی در اسرائیل، از پیشرفت علمی ایران ابراز نگرانی می کند، چطور می توانیم این واقعیت را انکار کنیم یا با دیدة کم اهمیت بدان بنگریم. وزیر علوم در این زمینه می گوید: «بر اساس آمارهای جهانی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۴ رتبه تولید علم ایران در جهان از ۴۱ به ۱۵ رسیده است.» (فرهادی، 1394)
هم چنین رهبر انقلاب آیت الله خامنه ای در این زمینه فرمودند: «پیشرفت علمی بلاشک وجود دارد، سرعتش هم خوب است- منتها ما با وجود همین پیشرفتی که داریم، عقبیم! این را که نباید خودمان فراموش کنیم؛ ما خیلی عقبیم! ما را سالهای سال عقب نگه‌داشتند... این فاصله وجود دارد. ما باید به این سرعت پیشرفت خیلی اهّمیّت بدهیم. آنکه چشم دنیا را هم خیره کرد، سرعت پیشرفت ما بود که گفتند سرعت پیشرفت جمهوری اسلامی در علم -یعنی پیشرفت علمی‌اش- سیزده برابر متوسّط دنیا است؛ سیزده برابر! درست هم بود؛ البتّه الان نمیدانم چقدر است؛ این مال سه چهار سال قبل است. اینها را هم همان پایگاه‌های بین‌المللی گفته‌اند؛ اینها حرفهای ما نیست. خب، ما باید این سرعت را حفظ کنیم. اگر پیشرفت علم از دُور افتاد و این سرعت کم شد، آن‌وقت دیگر معلوم نیست چه خواهد شد؛ عقب میمانیم. بنابراین سرعت پیشرفت هم مهم است» (خامنه ای، 1394)

نقش آفرینی علم در اقتصاد مقاومتی
نقش آفرینی علم در اقتصاد مقاومتی از نکات قابل توجه در کارکرد علم است. مطابق بیان رهبر معظم انقلاب یکی از پایه‌های محکم اقتصاد مقاومتی و در واقع ستون اصلی آن، اقتصاد دانش‌بنیان است. اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که متکی به علم باشد و از آبشخورهای علمی روز، متناسب با نیازهای جامعه سیراب شود. «اساس کار در اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش‌بنیان است؛ [زیرا] اقتصاد مقاومتی اقتصاد درون‌زا است، اقتصادی است که در داخل پایه‌های مستحکمی دارد که تکانه‌های بین‌المللی و جهانی و اقتصادی آن را از جا درنمی برد.» (خامنه ای، 1394)
«آنچه در این زمینه حائز اهمیت است، بومی بودن دانش و در نتیجه بومی شدن اقتصاد است. برنامة اقتصاد مقاومتی که سال دوم اجرای خود را پشت سر می گذارد، یک بستة کامل و منسجم و براساس عقل جمعی عده ای از اقتصاددانان برجسته و صاحب نظر کشور با سلایق سیاسی مختلف است که لازم است از جانب مسئولان کشور، عنایت جدی به آن صورت گیرد. «جمهوری اسلامی متّکی به خود است، درون‌زا است، قدرت خود را در درون خود و در معنویّات خود و در موجودی خود میداند، لذا بزرگ‌ترین ثروت جمهوری اسلامی، در واقع نیروی انسانی او است؛ یعنی همین جوانهای هوشمند، متعهّد، علاقه‌مند، درس‌خوان و آینده‌دار. خب، این جزو مسلّمات ما است.»(همان)
یکی از نکات اقتصاد مقاومتی، استقلال اقتصادی و عدم اتکای بیش از حد به درآمد حاصل از فروش نفت است. رهبر انقلاب در دیدار اعضای هیئت دولت تاکید کردند که ما باید جوری ممکلت خود را از لحاظ اقتصادی اداره کنیم که هر گاه اراده کردیم چاه های نفت را ببندیم، نه از کمبود مشتری بترسیم، نه از نداشتن بازار بترسیم و نه از نداشتن پول بهای نفت. امروز هم که به وضوح می بینیم که نفت در دنیا اوضاع اقتصادی نامناسبی پیدا کرده است و به واسطه خباثت برخی فروشندگان مطرح نفت، قیمت هر بشکه به زیر سی دلار رسیده و پیش بینی ها حاکی از آن است که به کمتر از این قیمت هم خواهد رسید.
«خب، این قابل اطمینان نیست؛ آدم نمیتواند این را جزو سرنوشت اقتصاد کشور و گذران زندگی یک کشور [بداند] و آن را مربوط کند به یک چنین چیزی. نفت مال ما است، [امّا] هم اختیارش دست دیگران است، هم درآمد بیشترش مال دیگران است. بیشتر از آن‌قدری که ما از صادرات نفت استفاده میکنیم، آن دولتِ واردکننده‌ی نفت در اروپا یا در جای دیگر دارد استفاده میکند، که مالیات میگیرد و فلان میگیرد. ما نفتمان را داریم میدهیم، پول میگیریم؛ او نفت را میگیرد از ما و از مردم خودش پول میگیرد. استفاده‌ی آن دولت ها بیشتر از دولت ما است از فروش نفت. این چه معامله‌ی پُرخسرانی است. خب یک جاهایی ما مجبوریم البتّه نفت را تولید کنیم، چاره‌ای نداریم امّا من واقعاً از ته دل خوشحال نمیشوم آن‌وقتی که ما آمارِ افزایش صادرات و افزایش تولید را [می‌شنویم‌]؛ همیشه به این فکر میکنم که ما باید جایگزین برای این پیدا بکنیم.» (خامنه ای، 1394)

جایگاه علوم انسانی در نهضت تولید علم
اگرچه سرعت پیشرفت ما درعلوم با توجه به آمارهای جهانی، بالا بوده است، اما با یک نگاه جامع خواهیم دید که بیشترین رشد ما مربوط به شاخه های غیر از علوم انسانی است و متأسفانه با وجود اینکه باید برای علوم انسانی به عنوان پایه و اساس سایر رشته ها، نیروی مضاعفی صرف شود، این قضیه در جامعه ما به عکس بوده است و رکورد سنگینی در فضای علوم انسانی کشور حاکم است. در زمینة علوم انسانی، بیشتر تکرار مبانی دیگران و ترجمة آنها اتفاق افتاده تا اینکه تولید صورت گرفته باشد. دکتر دهقانی سرپرست ISC در مورد تولید علوم انسانی در عرصة مجلات داخلی کشور می گوید: «پژوهشگران علوم انسانی جمهوری اسلامی ایران با انتشار بیش از یکصد هزار مقاله پژوهشی در طول یک دهه گذشته یکی از حوزه‌های اصلی تولید علم کشور هستند. این تعداد شامل ۳۴ درصد از کل پژوهش‌هایی است که در مجلات علمی- پژوهشی و ترویجی در سطح ملی منتشر شده‌اند.» (دهقانی، 1394) اما این آمار تنها مربوط به مقالات داخلی ماست و متأسفانه علوم انسانی ما در عرصة مقالات بین المللی موفقیتی نداشته است. آقای دهقانی می گوید: در 25 سال گذشته، سهم علوم انسانی و هنر، حدود ۸ درصد از کل اطلاعات نمایه شده در این پایگاه (ISI) بوده است. (همان)
در سالهای اخیر علیرغم آن که به دلیل تأکیدات فراوان رهبر انقلاب و پیگیریهای برخی دلسوزان، تلاش هایی برای تغییر و تحول در این شاخه از علوم صورت گرفته است و مراکز خاصی بدین منظور تأسیس شده اند، اما این حرکتها متأسفانه هرگز نتوانسته نتیجة مطلوبی همراه داشته باشد و انقلابی در این زمینه ایجاد کند. بسترسازی برای اصلاح جایگاه دانش اندوزان و نظریه پردازان علوم انسانی در جامعه و تلاش برای تغییر وضعیت درآمدزانبودن علوم انسانی، با اتخاذ تمهیدات لازم، از ضروریات این حرکت است که تلاش قابل قبولی در این زمینه انجام نشده است. امروز دانشجویانی که به یکی از رشته های علوم انسانی مشغول می شوند به خوبی می دانند که آیندة تضمین شده ای در این مسیر نخواهند داشت و برای تأمین معاش و به دست آوردن حداقل امکانات لازم برای زندگی، باید به رشته های دیگری غیر از علوم انسانی بیندیشند. و چنین اتفاقی هرگز منجر به تولید علم نخواهد شد، چرا که بدین منظور، تمحض و آرامش نسبی نیاز است. بهتر است به جای برگزاری پی در پی همایش ها و نشست ها و جشنوار ه های مربوط به علوم انسانی اسلامی، کمی به اصلاح ساختارها بیندیشیم و بپردازیم.

مدیریت جهادی
مدیریت جهادی به معنای مدیریت بی برنامه و بی نظم نیست. آنچه منظور از بیانات رهبری دربارة مدیریت جهادی است، ناظر به حفظ روحیة انقلابی در امر مدیریت، همراه با اصلاح نیت ها و انگیزه ها و خرج همة توان برای محقق شدن اهداف پیش بینی شده است. مدیریت منفعت طلب و دچار روزمرگی که هدفی جز انجام کار به هر نحو ممکن و ارائة گزارش های آن چنانی را دنبال نمی کند، نقطة مقابل چیزی است که در مدیریت جهادی مدنظر است. در مدیریت جهادی علیرغم آن که نیات و انگیزه ها الاهی و در جهت پیشرفت و اصلاح امور است، اما رسیدن به نتیجه هرگز نباید مغفول واقع شود. مأمور به وظیفه بودن، هرگز منافی اتخاذ تصمیم های درست و روش های کارآمد برای رسیدن درست و سریع و کامل به نتیجه نیست. نباید تصور شود که صرف مشغول به کارهای نیک بودن کافی است و اینکه چه نتایجی از این کار به دست خواهد آمد، خارج از توان و ارادة ماست. نتیجة یک کار تابع روش و اصولی است که در مدیریت امور به کار گرفته می شود و اگر بدون لحاظ ثمرات و لوازم یک تصمیم، به آن مبادرت بورزیم، قطعا نتایج مناسبی به بار نخواهد آمد. امروز ما بیش از پیش نیاز به آن داریم که رویکرد مسئولان اجرایی کشور از بالاترین رده ها تا مسئولیت های جزئی مربوط به یک منطقه یا یک اداره، در راستای یک کل واحد باشد و هر کس خود را قطعه ای از پازل این کشور بداند که مکمل سایر قطعات خواهد بود. تلاش روشمند برای برداشتن بخشی از کارها و بارهای به زمین ماندة انقلاب، از وظایف تک تک آحاد جامعه است. تلاشی که هم در مقام نظر موجه باشد و هم به لحاظ عملی، از ارزش عملی خوبی برخوردار باشد.
نبود روحیه جهادی در انجام فعالیت ها منجر به بروز نگاه بالا به پایین به مسائل می شود و همیشه یکی از خطراتی که گریبان گیر مسئولان بالارتبه می شود، این است که احساس کنند تافته‌ی جدابافته‌ و یک سر و گردن از همه بالاترند. «باید روحیه جهادی را بر روحیه تافته جدابافته بودن ترجیح دهید.» (خامنه ای، 1394)

منابع:
1. خامنه ای، سیدعلی (1394)، بیانات در دیدار رؤسای دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری. 94/8/20. http://khamenei.ir (دسترسی در 94/10/28).
2. خامنه ای، سیدعلی (1394)، بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم. 94/6/18. http://khamenei.ir (دسترسی در 94/10/28).
3. خامنه ای، سیدعلی (1394)، بیانات در دیدار شرکت‌کنندگان در نهمین همایش ملی «نخبگان فردا» 22/7/94 . http://khamenei.ir (دسترسی در 94/10/29).
4. خامنه ای، سیدعلی (1394)، بیانات در دیدار رئیس‌جمهور و اعضاى هیأت دولت.‌ 94/6/4. http://khamenei.ir (دسترسی در 94/10/25).
5. دهقانی، محمدجواد (1394)، ۲۰ دانشگاه برتر کشور در تولید علوم انسانی معرفی شدند. خبرگزاری ایسنا.94/9/26. http://www.isna.ir (دسترسی در 94/10/25).
6. فرهادی، محمد (1394)، رشد منفی علمی را تایید نمی‌کنم/ پذیرش در علوم انسانی محدود شد. خبرگزاری مهر. یکشنبه ۳ خرداد ۱۳۹۴. http://www.mehrnews.com (دسترسی در 94/10/25)