نیروهای انتظامی و امنیتی نمونه برجسته ای از کنترل اجتماعی رسمی هستند.

کنترل اجتماعی غیر رسمی شامل کلیه امر و نهی هایی است که به فرد می شود تا بتواند با هنجارهای اجتماعی گروهی سازگار شود. گروه هایی همچون: خانواده، مسجد و غیره می توانند با ابزارهایی مانند ستایش، نکوهش و خشم اخلاقی، بر رفتار فرد اثر بگذارند.

از آن جا که بخش زیادی از کنترل افراد از راه کنترل رسمی صورت می گیرد، ممکن است در دراز مدت تأثیر خود را از دست بدهد. بنابراین، همراه با کنترل بیرونی، کنترل درونی که همان ایجاد انگیزه های درونی است توصیه شده است. کنترل درونی شامل کنترلی است که در آن خودِ فرد، علاقه دارد با هنجارهای اجتماعی هم نوایی پیدا کند و اگر کسی او را کنترل نکند خود را هم نوا می کند.

مسجد می تواند کنترل درونی را به بهترین شیوه در فرد ایجاد کند. از این رو، مسجد با تقویت نفس لوامه که ملامت کننده انسان در هنگام سرپیچی از قوانین و مقررات و فرمان های اسلامی است زمینه کنترل اجتماعی و مبارزه با انحراف های اجتماعی را فراهم سازد.

برای تبیین بهتر کنترل اجتماعی مسجد، نقش مسجد را در کاهش جرم بررسی می کنیم:

مسجد و کاهش جرم

انسان موجودی اجتماعی است که برآورده شدن نیازهایش در جامعه انسانی ممکن است. جوامع انسانی جهت تداوم و رشد و امنیت حقوقی اعضا، هنجارها و قوانینی دارد که نظام رفتار اجتماعی افراد جامعه را تعیین می کند، ولی در طول تاریخ، برخی انسان ها قوانین مدنی را زیر پا گذاشته، به حقوق دیگران تجاوز کرده اند. در این میان پدیده ای به نام جرم مطرح می شود که اساس زندگی اجتماعی انسان را به خطر می اندازد. جرم در مفهوم اجتماعی، همان ناهنجاری است که امنیت اجتماعی را تهدید می کند. این مقوله به اندازه ای مهم است که یکی از رشته های جامعه شناسی (جامعه شناسی انحرافات یا جامعه شناسی جنایت) به بررسی علل جرم و جنایت و راه های اصلاح آن پرداخته است.

مسجد به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای دینی در تربیت افراد جامعه مؤثر است و ثمره این تربیت، کاهش جرم و ناهنجاری های اجتماعی است. این تأثیر در دو دسته از افراد جامعه اثرگذار است؛ یک دسته افراد مسجدی اند و دسته دیگر افراد غیر مسجدی می باشند.

تأثیر مسجد در کاهش جرم افراد اهل مسجد

افرادی که در مسجد حاضر می شوند، با اثرپذیری بیشتر از آموزش های مسجد به شکلی تربیت می شوند که میزان جرم در آنان کاهش می یابد. جنبه های اثرگذاری مسجد در این باره چنین است:

تقویت هویت دینی

هویت دینی در درون انسان و با آفرینش او آمیخته است و انسان را به ارزش های اخلاقی و قوانین الهی پایبند می سازد. در هویت دینی، انسان هایی که وحی را باور دارند، هر نوع سازش بر خلاف ارزش ها و هنجارها را رد می کنند.

با توجه به شاخص های هویت دینی، مسجد با فعالیت های مذهبی و آموزش های بلندش، هویت دینی افراد اهل مسجد را تقویت می کند و این در حالی است که دین و معنویت بزرگ ترین مانع جرم و جنایت هستند که ضمانت اجرایی بالایی دارند. بی رغبتی به دنیا، مردم داری، فروتنی، همت بلند و ساده زیستی، از شاخص های هویت دینی هستند که مسجد آن ها را تقویت می کند و نبود این شاخص ها (دنیا پرستی، تکبر و خودخواهی، مردم ستیزی، تنبلی و میل به تجملات) به گونه ای از علل جرم به شمار می روند.

ایجاد موقعیت اجتماعی

در برخی موارد، دست زدن به جرم و جنایت نشانه عقده های روانی برای جلب توجه دیگر افراد اجتماع صورت می گیرد که نشانگر نداشتن پایگاه اجتماعی مجرم است.

افراد اهل مسجد جایگاه مناسبی در میان مردم دارند و همه افراد با دیده احترام به آنان می نگرند. گذشته از این، پایگاه اجتماعی افراد اهل مسجد سبب می شود که توقع مردم از آنان بالا رود و آنان را الگوهای اخلاقی بدانند. به این ترتیب، افراد اهل مسجد به سبب پایگاهی که در میان مردم دارند، نمی توانند از قانون های اجتماعی سرپیچی کنند.

تأثیر مسجد در کاهش جرم افراد غیر مسجدی

اگر فعالیت های مسجد گسترده باشد و به اجرای اعمال دینی داخل مسجد محدود نشود، مسجد بر افراد غیر مسجدی نیز اثر می گذارد و از کارهای خلاف آنان جلوگیری می کند. این فعالیت ها چنین است:

الف) گروه های امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر، از ویژگی های امت اسلامی[۱] و پیامبر[۲] و مؤمنان[۳] است که واجبات دیگر در برابر آن، همچون قطره ای در برابر دریاست.

اگر فعالیت های مسجد گسترده باشد، با تشکیل گروه های امر به معروف و نهی از منکر می توان جرم و جنایت را دست کم در محله ای که مسجد در آن قرار دارد کنترل کرد.

ب) پایگاه بسیج

پایگاه های بسیج برای برخورد قانونی و قاطعانه با مجرمان و تأمین امنیت در محله ای که مسجد در آن قرار دارد مؤثرند. گشت های شبانه و اعضای فعال بسیج، محیط نا امنی برای مجرمین ایجاد می کند و نقش مهمی در کاهش جرم دارند.

ج) فعالیت های فرهنگی

فعالیت های فرهنگی مسجد، هم چون کتاب خانه و مسابقه های فرهنگی، علمی و ورزشی در افزایش سطح فرهنگی جامعه و کاهش جرم مؤثر است. این فعالیت ها می تواند فرهنگی را ایجاد و ترویج کند که در آن، شهروند خوب بودن و احترام به قانون، ارزش به شمار می آید. این فعالیت ها با پر کردن اوقات فراغت و جهت دهی به بینش افراد، یک نظام اجتماعی امن را فراهم می کند.

۵. آثار خانوادگی

خانواده کوچک ترین واحد اجتماع و عامل تعیین کننده شکل گیری نظام اجتماعی است. عوامل انگیزشی و رفتاری گوناگونی بر قوت و پایداری خانواده و اعضای آن مؤثر است.

مسجد به عنوان نهاد مذهبی در خانواده نیز نقش آفرینی می کند و سبب استحکام آن می شود.

ایجاد فضای معنوی

فضای عمومی منزل در تربیت فرزندان و نظام ارزشی خانواده مؤثر است. در صورتی که این فضا به سمت ارزش های واهی و دور از معنویت پیش رود، خانواده وارد بحرانی می شود که اصالت و قوام آن را به خطر می اندازد و چیزی جز ظاهر پوشالی از آن باقی نمی گذارد؛ همانند بحرانی که امروزه در غرب وجود دارد.

فضای حاکم بر خانواده های اهل مسجد معمولاً معنوی است. اهل مسجد بخشی از وقت خود را در مسجد به عبادت مشغولند و به تقویت ایمان خود می پردازند. این روحیه تقوا و خداباوری که در افراد خانه در سایه تعالیم مسجد ایجاد می شود، فضای معنویی را می سازد که خانواده را مستحکم و پایدار می گرداند.

[۱] . آل عمران: ۱۱۰.

[۲] . مریم: ۵۵؛ اعراف: ۱۵۷.

[۳] . اعراف: ۱۱۲؛ حج: ۳۸- ۴۱؛ آل عمران: ۱۱۴.