جهت دهی و هدایت این توده بزرگ، در سلامت کلی جامعه و سرعت دهی آن به سمت پیشرفت، نقش تعیین کننده ای دارد. بسیاری از جریان های منحرف سیاسی، از فعالیت های اغفال گرایانه سرانی سرچشمه می گیرد که افکار عمومی را به تباهی کشانده اند و این انحراف، سبب سال ها عقب ماندگی شده است. 

مسجد به عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان و خواص جامعه، همچون امام جماعت، فضای مناسبی برای روشن کردن اندیشه مردم است. «شیوه عمومی پیامبر چنین بود که با دیدن مشکلات فکری و ناهنجاری های اجتماعی در مسجد حضور می یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افکار عمومی می پرداخت. این سخنرانی ها معمولاً پس از نماز جماعت انجام می گرفت. هرگاه حادثه ای مهم رخ می داد، مردم با شنیدن ندای الصلاه جماعه در مسجد گرد می آمدند و پیامبر برای آنان سخن می گفت».[۱] 

پس از پیامبر نیز موارد گوناگونی یافت می شود که سران کفر و نفاق، افکار عمومی را به شدت منحرف کرده اند که دست آورد آن در طول تاریخ باقی مانده و مسجد در این جریان ها به خوبی در جهت بیدار کردن افکار عمومی فعالیت کرده است. 

انحراف آشکار افکار عمومی، در جریان کربلا و شهادت امام حسین _ علیه السلام _ و یاران باوفایش را می توان از موارد بالا برشمرد. مسجد در این برهه حساس از تاریخ اسلام نیز خودنمایی می کند. سخنان امام سجاد _ علیه السلام _ در مسجد کوفه از این قبیل است. در تاریخ، می توان موارد زیادی دید که مسجد در روشن گری افکار عمومی سهیم بوده است.[۲] 

پی آمد این بعد از مسجد آن است که مسلمانان، خانه خدا را پناهگاه خویش به شمار می آورند و به آن به چشم خانه ای که روشنگر حق و پشتیبان عدالت است می نگرند. 

نقش مسجد در نهضت های اسلامی 

مسجد با ایجاد روحیه انقلابی، زمینه مساعدی برای شکل گیری نهضت های اسلامی بر قدرت های ضد دینی به وجود می آورد. 

در صدر اسلام مسجد، مرکز نهضت سیاسی پیامبر بود و حرکت گسترده و انقلابی پیامبر، از مسجد هدایت و فرماندهی می شد. پس از آن نیز در طول تاریخ اسلام، حرکت ها و نهضت های آزادی بخش و مقدسی همچون نهضت سربداران در قرن هشتم هجری، نهضت تنباکو و جنبش مشروطه، از مسجدها ریشه گرفت و فریاد بیدارباش و حرکت مردمی از بالای منابر سرداده شد. 

در طول تاریخ انقلابی اسلامی نیز مساجد محل ارشاد و هدایت نیروهای مؤمن و متعهد، خواستگاه تظاهرات مردی بر ضد طاغوت بود که به حاکمیت جمهوری اسلامی در ایران انجامید. 

پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مساجد با وجود همه دسیسه ها و حیله های گوناگون دشمنانِ داخل و خارج، در برقراری نظم و امنیت (از راه ایجاد کمیته ها و انتظامات محلّی و گشت شبانه) جمع آوری کمک های نقدی و جنسی مردم و ارسال آن ها به جبهه های جنگ و خانواده های مستمند، تشکیل شرکت های تعاونی، برگزاری انتخابات، تشکیل کلاس های عقیدتی و معارف اسلامی، مبارزه با دسیسه ها و سم پاشی های گروهک ها و پس مانده های رژیم پهلوی، آموزش نظامی نیروهای مردمی و غیره، در استمرار انقلاب و ارزش های اسلامی نقش بسیاری داشته است. 

کارکردهای نظامی مسجد 

از آغاز پیدایش مسجد در اسلام، این مکان پایگاهی برای فعالیت عبادی _ سیاسی، اجتماعی و نظامی مسلمانان بوده است. حرکت های جهادی که پیامبر اکرم در زمان خود داشت، از جمله حرکت مسلمانان برای جنگ و مبارزه علیه دشمنان در همین مکان صورت می گرفت. طراحی بیشتر غزوه ها در مسجد صورت می گرفت و حضرت رسول اکرم _ صلّی الله علیه و آله _ با بیان شیوای خود، مسلمانان را برای جهاد با کفار بسیج می کردند. در زمان خلفای راشدین و حتی امویان هم مسجد از این نظر فعال بود.[۳] 

بعد از صدر اسلام مسجد، در بسیج عمومی نیروها برای شرکت در جنگ نیز نقش بسیار مؤثری دارد. از جمله می توان به فعالیت های مهم مساجد در پشتیبانی از رزمندگان در طول ۸ سال دفاع مقدس اشاره کرد. 

نقش مسجد در وحدت اجتماعی مسلمانان 

یکی از نیازهای اساسی جامعه اسلامی، همبستگی نیروهای مسلمان بر محور دستورهای الهی است. 

اسلام برای رسیدن به این عنصر حیاتی، در جوهر خود همه امتیازهای موهوم را نفی کرده و کرامت و ارزش انسان را بر پایه تقوا بنا نهاده است. با این حال، وحدت، از یک سو به اسباب و عواملی نیاز دارد تا هرچه بیشتر پایدار شود و از سوی دیگر، نیازمند آن است که در مکانی ظهور یابد. تا از این راه، دسیسه های دشمنان پیدا و پنهان جامعه اسلامی به نا امیدی گراید. 

برای رسیدن به این هدف، مسجد در جامعه اسلامی نقش اساسی دارد. در هر جامعه ای امتیازهای موهوم و فخرفروشی های پوچ به گونه ای مطرح است. چنان چه با این گرایش ها از ریشه مبارزه نشود، بیم آن می رود که ارزش های واهی و غیر الهی در چهره ارزش های پسندیده جلوه گر شوند و نظام ارزشی جامعه را دگرگون کنند. مسجد، از این نظر، کانونی است که همه روزه مؤمنان از گروه های گوناگون جامعه با پست ها و موقعیت های اجتماعی متفاوت، در آن حاضر می شوند. همگان دوش به دوش و در صف هایی به هم پیوسته و رو به یک سو، نماز می گزارند. آنان با تکرار همه روزه این کار، به یاد می آورند که در بارگاه خداوند، موقعیت های اجتماعی، مال، مقام و منصب تعیین کننده نیست. همه مسلمانان در صفی واحد و یکسانند. 

کسی بر دیگری برتری ندارد. جز اینکه مستحب است آنان که در علم، کمالات انسانی و اندیشه، پرهیزگاری و تقوا بر دیگران برتری دارند، در صف نخست باشند. این نیز خود ترسیم یک سرمشق و نمونه به منظور ارزش گذاری صحیح در تمامی تار و پود جامعه اسلامی است. پس مسلمانان می آموزند که در مسجد یکسان و هم دوشند. آنان در می یابند که باید ملاک های نادرس را کنار بگذارند و برتری را در ارزش های الهی بدانند و این همان تقویت عنصر وحدت و فرا گرفتن درس همبستگی در جامعه اسلامی است. 

از سوی دیگر با نمایش همبستگی مسلمانان در مسجد، هم دلی و همراهی آنان همه روزه اعلام می گردد. حضوری این چنین، از یک سو، دل های مسلمانان سست ایمان را نیرو می بخشد و از سوی دیگر سبب می شود تا دشمنان دین، یعنی آنان که به انتظار تفرقه و پراکندگی مسلمانان نشسته اند، نا امید شوند. 

۳. بررسی آثار اقتصادی مسجد 

امروزه مسائل اقتصادی از مهم ترین مسائل دولت ها و افکار عمومی است که بر سلطه سیاسی، فرهنگی و نظامی کشورها مؤثر است. اسلام، دینی کامل است که به هم جنبه های زندگی بشر توجه و زندگی اقتصادی جامعه را نیز به خوبی هدایت کرده است. مسجد، یکی از نهادهای دینی است که جنبه های اقتصادی نیز دارد. در این جا این جنبه ها را بررسی می کنیم: 

کاهش کنترل، کاهش هزینه 

مسجد به عنوان کانونی دینی، با تقویت برتری های اخلاقی، حس خداباوری را در افراد اهل مسجد بارور می کند و به این وسیله، در همه حال خدا را بر کارها و فعالیت های خود ناظر و شاهد می دانند و بدون اینکه کسی بر آن ها نظارت کند، کار خود را به بهترین شکل انجام می دهند. کاهش گسترده نظارت و کنترل رسمی در سطح اجتماع بر ابعاد کلان اقتصادی مؤثر است و با کاهش هزینه هایی که دولت ها صرف نظارت بر نیروهای اجرایی می کنند. 

فقرزدایی 

فقر یکی از مباحث عمده اقتصادی است که نشانه ضعف مدیریتی و اقتصادی است. مسجد از دو راه می تواند به براندازی فقر کمک کند: 

مالیات های اسلامی 

زکات و خمس، دو نوع مالیات اسلامی هستند که از اسلام برای زدودن فقر در سطح جامعه در نظر گرفته است که متأسفانه برخی از مسلمانان به دلیل دنیا دوستی، از پرداخت آن ها خودداری می کنند. مسجد با تقویت دین داری و با توجه به فضای معنوی حاکم بر آن، نمازگزاران را به شیوه اسلامی تربیت می کند و در نتیجه آنان با پرداخت خمس و زکات، به فقیران مسلمان کمک می کند. 

انفاق 

انفاق و صدقه یکی از ارزش های اسلامی است که نقطه مقابل ثروت اندوزی است. اجتماع مسلمانان در مسجد، روحیه تعاون و همکاری را افزایش می دهد و با پند و اندرز مبلغان دینی در مسجد، جریان های فقرزدایی در سطح جامعه افزایش می یابد. 

با قرار دادن صندوق صدقه، و کمک به فقیران در مسجد، شناسایی فقیران آبرومند به وسیله هیئت امنا و جمع آوری کمک های نمازگزاران، گام مهمی در زدودن فقر برداشته می شود. 

ایجاد صندوق قرض الحسنه 

در فرهنگ اسلامی، قرض دادن و برطرف کردن نیازهای مؤمنان، کار پسندیده ای به شمار می آید. از سوی دیگر، مؤسسه های مالی، هم چون صندوق قرض الحسنه، در رونق اقتصادی مؤثرند. 

اهل مسجد می توانند با تشکیل صندوق قرض الحسنه، کارآیی اقتصادی نیز داشته باشند. این کار افزون بر شکوفایی مسجد، با تقویت سنت مذهبی قرض (وام)، در برطرف کردن مشکلات اقتصادی مردم نیز مؤثر است. 

۴. بررسی جنبه های کنترل اجتماعی مسجد 

امروز یکی از کارکردهای حساس مسجد که لازم است در حفظ و پایداری هرچه بیشتر آن کوشید، کارکرد کنترل اجتماعی است. کنترل اجتماعی شامل فرایندی است که جریان تأثیرگذاری بر رفتار جامعه را بر عهده دارد تا هم نوایی با هنجارهای گروه صورت گیرد. کنترل اجتماعی به دو صورت رسمی و غیر رسمی انجام پذیر است. کنترل رسمی وقتی صورت می گیرد که جریان هم نوایی با هنجارهای اجتماعی بر اساس قوانین و مقررات، آیین نامه ها و نظایر آن به وسیله دولت یا نیروهای اجرایی انجام گیرد.

[۱] . کوی دوست، ص ۲۱۷ به نقل از الطبقات الکبری، ابن سعد، ج ۱، صص ۲۴۶- ۲۴۷. 

[۲] . همان. 

[۳] . نک: سیمای مسجد، فصل هفتم، ص ۱۸۹- ۲۰۱، بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی، ص ۴۲.