حضور زنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدس و آشنایی با معارف و احکام اسلامی خواهد بود. به بیان دیگر، بخشی از فعالیت های آموزشی به زنان مربوط می شود. پیامبر نیز در موارد گوناگون، برای زنان حاضر در مسجد، مجلسی جداگانه تشکیل می دادند.[۱] 

آثار اجتماعی 

۱. بررسی آثار فرهنگی مسجد 

مسجد پایگاهی دینی است که از فرهنگ دینی حمایت می کند و بر بالندگی آن می افزاید. از آغاز پیدایش مسجد، جنبه های فرهنگی آن در نظر گرفته شده بود و حتی در نبود پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ فعالیت های فرهنگی مسجد ادامه داشت. مسجدهای دیگر در صدر اسلام نیز چنین بود. پس از فتح مکه، پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _، هنگام گماشتن عتاب بن اسید به سمت استانداری مکه و امام جماعت مسجد الحرام، بر ضرورت کارهای فرهنگی و تبلیغی بسیار تاکید کرد. پس از رحلت پیامبر _ صلّی الله علیه و آله _ نیز حضرت علی _ علیه السلام _ به فعالیت های فرهنگی مسجد ادامه داد و دیگر ائمه نیز هیچ گاه مسجد را ترک نکردند و افزون بر فعالیت های عبادی، به امور فرهنگی نیز می پرداختند. در زمان غیبت نیز عالمان شیعی همواره مسجد را به عنوان پایگاهی فرهنگی برای گسترش معارف دینی برگزیدند.[۲] 

امام جماعت، در گستره و نفوذ فعالیت های فرهنگی مسجد نقش اساسی دارد و می تواند به کمک کسانی که در مسجد حاضر می شوند و کسانی که در اداره امور آن مکان را بر عهده دارند، از نظر فرهنگی مسجد را کارآمد بنمایند. با برنامه ریزی صحیح و برگزاری کلاس ها و جلسه های گوناگون در مسجد، می توان آن را به یک پایگاه فعال آموزشی و فرهنگی تبدیل کرد. 

اینک جنبه های فرهنگی مسجد را بررسی می کنیم: 

حفظ و تقویت نظام ارزشی 

ارزش های انسانی در زندگی بشری بسیار اهمیت دارد و در روابط اجتماعی نقش محوری ایفا می کند؛ زیرا ارزش های اجتماعی از مدل های کلی رفتار، احکام جمعی و هنجارهای کرداری که عموم مردم آن را پذیرفته اند تشکیل می شود. با این وجود باید گفت چگونگی فرهنگ و هنجارهای هر جامعه به نظام ارزشی آن بستگی دارد و ارزش های فرهنگی، هسته اصلی زندگی اجتماعی را به وجود می آورند. 

ارزش ها بر اساس باورهای مردم و با شاخص های گوناگونی شکل می گیرند.[۳] در این میان، ارزش های دینی اهمیت ویژه ای می دارند. پایداری و پویایی حرکت های دینی و پویایی فرهنگی دینی در سایه تقویت و گسترش نظام ارزشی امکان پذیر است که پایبندی به آن، بزرگ ترین عامل شکل گیری تشخص مذهبی است. 

مسجد به عنوان یکی از مهم ترین پایگاه های دینی، در این راستا وظیفه مهمی دارد. در طول تاریخ مبارزه های فرهنگی و سیاسی مسجد، بیدارگری ها و حرکت های اصلاحی به چشم می خورد که در تکاپوی نظام ارزشی دینی بسیار مؤثر بوده اند. جایگاه ویژه مسجد در فرهنگ دینی و امکانات بالقوه و بالفعل آن، همراه آموزش ها و مفاهیم حاشیه ای و ایجاد یک نظام ارزشی قوی و ماندگار در صحنه فرهنگ و اجتماع بسیار اثرگذار بوده است. 

مسجد، در حفظ و تقویت نظام ارزشی نقش بسیار مهمی دارد و کوشش های بسیاری در این مکان صورت گرفته است که برخی از آن ها عبارتند از: بیان معیارها و شاخص های ارزش ها و آرمان های دینی، ارائه مدرک و شناخت صحیح از دین، برپایی مجلس های مذهبی هم چون سخنرانی های دینی و ویژه برنامه ها در مناسب های مذهبی، بیان ارزش ها و ضد ارزش ها، اجرای ارزش ها و اعمال دینی مانند برقراری نماز جماعت و مجلس های دعا و نیایش، مطرح کردن مسائل اعتقادی و احکام فقهی، بیان اندیشه های دینی، معرفی و تربیت الگو، پاسخ به شبهه های دینی و اعتقادی، ایجاد نظام تربیت دینی و تقویت هویت دینی. 

با بررسی عوامل رکود نظام ارزشی، بخش دیگری از نقش مسجد در سلامت نظام ارزشی جامعه مشخص می شود. دنیازدگی در قالب مال اندوزی و تجمل گرایی، گسترش فساد، بی توجهی به حقوق دیگران، مشکلات اقتصادی، عملکرد نادرست مسئولان، ضعیف شدن باورهای مذهبی، ضعیف شدن خداباوری، اصل قرار دادن رشد اقتصادی و بی اهمیتی نسبت به معنویت و کاهش آرمان ها و جلوه های دینی از عوامل سقوط نظام ارزشی هستند که با بررسی جنبه های سیاسی، اقتصادی، تربیتی و آموزشی مسجد در سطح فرد و اجتماع، نقش مؤثر آن در از بین بردن این عوامل مشخص می شود. 

مبارزه با تهاجم فرهنگی 

فرهنگ، یکی از مهم ترین معیارهای پیشرفت و پویایی تمدن است که هنجارهای اجتماعی و نظام ارزشی جامعه بر اساس آن شکل می گیرد. امروزه تهاجم به فرهنگ، یکی از رایج ترین نوع تهاجم و راهی مطمئن و سریع برای دست یابی به اهداف استعماری است. با تغییر دادن فرهنگ مردم بر اساس اندیشه بیگانه بدون اینکه رد پایی از تمدن باقی مانده باشد و بدون لشکرکشی ، کشور مهاجم به هدف خود می رسد. تهاجم فرهنگی را باید جنگ برای به تسخیر درآوردن درون انسان ها دانست. هرچند این تسخیر گاهی آن قدر شدید می شود که در ظاهر هم نمود پیدا می کند. 

دشمنان انقلاب پس از پشت سر گذاشتن راه های اقتصادی، سیاسی و نظامی، راه دیگری را برای تهاجم به انقلاب در پیش گرفته اند و برآنند تا فرهنگ غنی انقلاب را به سوی ارزش نماهای غربی بکشانند. 

مسجدها به عنوان مهم ترین پایگاه تبلیغ و آموزش دینی، در مبارزه با این تهاجم وظیفه سنگینی بر عهده دارند. 

اکنون جنبه های گوناگون مبارزه مسجد با تهاجم فرهنگی را بررسی می کنیم: 

ایجاد شناخت نسبت به فرهنگ خودی 

برای دفاع از یک فرهنگ، شناخت آن بسیار لازم است. اگر مردم یک کشور فرهنگ خود را به خوبی بشناسند و نقاط قوت و دیرپایی آن را بدانند، فرهنگ مهاجم، قدرت تسلط فرهنگی را نمی یابد و نمی تواند نظام ارزشی آنان را دگرگون سازد. 

مسجد با آموزش فرهنگ دینی، شناخت لازم را برای مسلمانان ایجاد می کند تا آنان قدر فرهنگشان را بدانند. این شناخت، خودباوری لازم برای دفاع از فرهنگ مهاجم را ایجاد می کند. در سایه این آموزش هاست که تعهد مسلمانان افزایش می یابد و سلاح کارگشایی به نام غیرت دینی در مبارزه با تهاجم فرهنگی ایجاد می شود. 

روشنگری نسبت به تهاجم فرهنگی 

معمولاً تهاجم فرهنگی به حدی دقیق برنامه ریزی می شود که افراد جامعه متوجه تهاجم نمی شوند و دگرگونی های فرهنگی را لازمه رشد و تحرک فرهنگ می دانند و این دگرگونی ها را زایش فرهنگی می نامند. 

بنابراین، یکی از عوامل مهم موفقیت در مبارزه با تهاجم فرهنگی، شناخت جریان تهاجم، شیوه های تهاجم، گونه های تهاجم و راه های مبارزه با تهاجم است. 

یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد در جریان مبارزه با تهاجم فرهنگی، آگاه کردن مسلمانان از تهاجم فرهنگی و گونه های آن و راه های جلوگیری از آن است. مجلس ها و تشکل های مذهبی، از بهترین ابزارهای روشنگری فرهنگی هستند که به خوبی می توانند راه مبارزه را ترسیم کنند و مسجد، پایگاه مجلس های مذهبی است. در این جلسه ها، مسلمانان افزون بر آشنایی با فرهنگ دینی، از وضعیت سیاسی و تهاجم فرهنگی دشمن باخبر می شوند و می آموزند که چه راه هایی را برگزینند. آنان با پیشینه تهاجم فرهنگی در کشورهای اسلامی آشنا می شوند و از آن عبرت می گیرند. نقش روحانیون در این مسیر بسیار تعیین کننده است. می توان گفت رهبری مسلمانان، در دفاع از فرهنگ ملی و مذهبی به دست روحانیون است. 

معماری 

فرهنگ، جلوه های گوناگونی دارد که به وسیله آن ها می توان فرهنگ یک جامعه را بررسی کرد. معماری یکی از نمونه های فرهنگی است که در مسجدهای کشورهای اسلامی یافت می شود، تا آن جا که یکی از راه های شناخت فرهنگ تمدن مسلمانان در هر دوره ای کاوش در آفرینش های هنری است که در ساخت و ساز مسجدها به کار رفته است. 

معماری مسجدها، افزون بر جنبه های معنوی، از نظر فرهنگی نیز اهمیت دارد؛ چون مسلمانان به دلیل قداستی که برای مسجد قائل اند، آن را منسوب به خداوند بزرگ می دانند و می کوشند تا خانه خدا را به بهترین شکل بسازند؛ از این رو، مسجدهای محکم و بزرگی بنا کرده اند که قرن ها پابرجا بوده است.[۴] 

۲. بررسی آثار سیاسی مسجد 

امروزه مسائل سیاسی، یکی از مهم ترین مباحث در سطح جهانی است که بر مسائل اقتصادی، فرهنگی و نظامی اثر گذاشته است. اسلام به عنوان دینی کامل که ادعای اداره زندگی بشر را دارد، به جنبه های سیاسی توجه کرده و سیاست را به میدان دین کشانده است. 

در این میان، باید مسجد را به عنوان یک نهاد سیاسی پویا در جامعه اسلامی به شمار آورد. از آغاز اسلام، مسجد با مسائل سیاسی آمیخته شد. پیامبر پیش از هجرت به مدینه، با وجود فشار حاکم در مکه با برخی از گروه ها، در مسجد الحرام گفت و گو می کرد. پس از هجرت به مدینه نیز پیامبر در مسجد، با افراد و گروه های اعزامی از قبیله ها و طایفه های گوناگون گفت و گوی سیاسی انجام می داد. در مسجد النبی مکانی به نام اسطوانه الوفود برای این گفت و گوها در نظر گرفته شده بود. هم چنین کسانی که تازه مسلمان شده بودند، در مسجد با پیامبر بیعت کردند.[۵] 

در این بخش برخی جنبه های سیاسی مسجد را بررسی می کنیم. 

تحلیل مسائل سیاسی برای افکار عمومی 

بی شک افکار عمومی، حجم گسترده و مؤثری از جامعه را تشکیل می دهند و بر جریان های سیاسی کشور بسیار اثر می گذارند.

[۱] . نک: صحیح بخاری، ج ۱، کتاب الصلاه، باب ۷۸، شماره ۹۹، نه جلد در چهار مجلد، دارالقلم، بیروت، ۱۴۰۷ هـ. ق، تحقیق: قایم الشّماعی، الرّفاعی. 

[۲] . نک: کوی دوست، فصل ششم، صص ۱۴۷- ۱۸۴. 

[۳] . نک: علی ذوعلم، انقلاب ارزش ها، فصل دوم، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه های اسلامی. 

[۴] . البته درباره امروز از کوشش بسیار مسلمانان در به کار بستن هنر و به ویژه معماری با کیفیت بالا در مسجدها، برداشت های گوناگونی وجود دارد. نک: کوی دوست، ص ۷۹ به نقل از المسجد فی الاسلام، طه الولیّ، ص ۱۴. 

[۵] . نک: سیمای مسجد، صص ۲۰۷- ۲۳۶.