مسجد الاقصی در ابعاد مختلف مذهبی و تاریخی، جغرافیایی و معماری و... دارای ویژگی‌ها و خصوصیات ویژه‌ای است. برخی از این ویژگی‌ها در جهان منحصر به فرد بوده و موجب بی بدیل برشمردن آن در میان پیروان ادیان توحیدی شده است. پیروان سه دین بزرگ ابراهیمی اسلام، مسیحیت و یهودیت این مکان شریف را به دستور خداوند قبله‌گاه خود قرار داده و آن را احترام می‌کنند. این مسجد دومین زمینی است که بعد از کعبه بر روی زمین گسترده شده است.[2]مسجدالاقصی سومین مسجدی است که به قداست و فضل از بقیه مساجد ممتاز گردیده است.[1] به تبع شهر بیت المقدس هم بعد از مکه و مدینه به عنوان سومین شهر مقدس اسلام معرفی و از بقیه شهرها ممتاز گشته است، بیت المقدس(مسجدالاقصی)خاستگاه و قبله‌گاه پیامبران و اولیاء پیشین و مکان وقوع "اسراء و معراج"پیامبر است.[3]

«قَدْ نَرى‏ تَقَلُّبَ وَجْهِکَ فِی السَّماءِ فَلَنُوَلِّیَنَّکَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَکَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَیْثُ ما کُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَکُمْ شَطْرَهُ وَ إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَیَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَ مَا اللَّهُ بِغافِلٍ عَمَّا یَعْمَلُونَ»[4]

«ما تو را دیدیم که رو در آسمان مى‏چرخاندى پس بزودى تو را بسوى قبله‏اى برمی گردانیم که دوست مى‏دارى، اینک (همین امروز) روى خود به طرف قسمتى از مسجد الحرام کن، و هر جا بودید رو بدان سو کنید و کسانى که اهل کتابند مى‏دانند که این برگشتن به طرف کعبه حق است و حکمى است از ناحیه پروردگارشان و خدا از آنچه مى ‏کنند غافل نیست»[5]

مسجد الاقصی مدتی قبله مسلمین بود و سپس قبله بسمت کعبه تعیین گشت. در صدر اسلام پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز خود را در مدینه چهارده ماه و در مکه سیزده سال رو به مسجد الاقصی و بیت المقدس می‌خواندند.[6]

با نظر به ویژگی قبله‌گاه بودن مسجد الاقصی یک نوع وجهه‌ دوگانه‌ای از آن درک می‌شود. این مکان درعین حال که وجه اشتراک و محور وحدت بخش میان اسلام با مسیحیت و یهودیت است اما از طرف دیگر یادآور استقلال و تمایز دین اسلام از دیگر ادیان است نکته‌ای قابل تامل و تفکر می‌باشد.

«سُبْحانَ الَّذی أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ (1)»[7]

«پاک و منزه است خدایى که در مبارک شبى بنده خود محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) را از مسجد حرام (مکه معظمه) به مسجد اقصایى که پیرامونش را (به قدوم خاصان خود) مبارک ساخت، سیر داد تا آیات خود را به او بنمایاند که همانا خداوند شنوا و بیناست»[8]

همچنین مسجد الاقصی یادآور حادثه مهم تاریخی و مذهبی معراج پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) است. داستان معراج رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) رویداد عظیم و بی‌نظیری است که در این مکان مقدس اتفاق افتاده و از همین سرزمین و جایگاه شریف است که پیامبر به عرش اعلی سفر می‌کنند.

محمد جریر طبری در کتاب خود می­گوید"آیه اسراء برای مکانی نازل شد که اینک بین دیوارهای حرم شریف در قدس محاط است و خداوند آنجا را برای پرستش بندگانش اختصاص داد، آن موقع در آن محل بنای موسوم به مسجد الاقصی و مسجد صخره یا سایر بناهای موجود در صحن مسجد الاقصی وجود نداشت، فقط در آیه اسرا از مسجد نام برده شده است، زیرا که مکان پرستش و عبادات بوده است. [9]

سبقه تاریخی و ویژگی‌های جغرافیایی مسجد الاقصی

شهر بیت المقدس خاستگاه و مهد مسجد الاقصی است. این شهر در کشور فلسطین اشغالی واقع شده و دارای دو بخش شرقی و غربی است. بخش شرقی بافت کهن و تاریخی شهر را تشکیل می‌دهد و دیوارهایی قلعه‌ مانند آن را احاطه کرده‌اند.[10]حرم شریف در قسمت شرقی و در قلعه کوه"موریا"واقع شده است. محوطه حرم، مسجد صخره (قبه الصخره) و مسجدالاقصی و سایر ساختمان‏های اطراف آنها تا دیوارهای حصار شهر را شامل می‌شود.در قدیم تمام حرم مقدس رامسجدالاقصی می­نامیدند اما امروز این نام تنها برمسجد بزرگ واقع در جنوب حرم اطلاق می­شود.[11]

نکته مهم در چند دهه‌ اخیر مشتبه شدن قبه صخره به جای مسجد الاقصی است. مسجدالاقصی مسجدی با گنبد سبز یشمی است حال آنکه قبه الصخره، گنبدی طلایی رنگ است که برای حفاظت از سنگ مقدس که درست روی قله‌ی "کوه موریا" وجود دارد احداث شده است و در فاصله 500متری از مسجدالاقصی قرار گرفته است.این قبه مقدس به اشتباه و یا با اغراض سیاسی رژیم صهیونیستی به عنوان مسجدالاقصی معرفی می­شود حال آنکه مسجدالاقصی نیست.[12]

بنای شریف قبه الصخره از قدیم­ترین و نفیس­ترین وزیباترین و معظم­ترین بنایی است که عبدالملک بن مروان، خلیفه پنجم اموی آن را در سال 72ه برپا کرد، این بنا از زیباترین بناهایی است که توان بشر در حوزه معماری امکان وصول به آن را دارد.[13]

مسجد الاقصی دومین مسجد بعد از مسجد الحرام است. نخست‌بار داود نبی(ع) در محل آن ساخت معبدی را آغاز کرد و سلیمان(ع) آنرا تکمیل نمود، سپس در طول تاریخ بارها تجدید بنا شد. .[14]   بعدها توسط ژوستین امپرواطور روم شرقی کلیسایی به نام حضرت مریم در آنجا بنا شد.[15] پس از آن در 15 ه.ق خلیفه دوم بیت المقدس را فتح کرد و مسلمانان طبق دستور وی آنرا تغییر داده و تبدیل به مسجد نمودند. البته طبق روایت دیگری این کار در عهد عبدالملک بن مروان در سال 74 آغاز شد و در زمان ولید بن عبدالملک در سا 86 ه.ق پایان یافت.

این مسجد یک بار بسبب زلزله منهدم شد و در سال 585 م. دوباره آنرا ساختند.براثر تغییرات و مرماتی که در اعصار مختلف در آن انجام شد بتدریج صورت بنای اسلامی به خود گرفت. در سال583 ه.ق. صلاح الدین ایوبی آنرا تجدید بنا و مرمت نمود، و قسمت دیگر آن از قبیل دروازه و غیره در قرن نهم هجری ساخته‌شده است. [16]

مساحت و مختصات مسجد الاقصی به این صورت است که طول مسجد 80متر وعرض آن 55متراست و مساحتی به اندازه 4400مترمربع را دربر میگیرد، هفت رواق یکی در وسط، سه تا در غرب مسجد و سه تا در شرق مسجد قرار گرفته­اند، درهای مسجد به طلا ونقره اندود شده بود که بر اثر زلزله سال 5130 ه.ق منصور خلیفه عباسی طلا و نقره آنها را به سکه مبدل و در راه تعمیر ویرانی‏ها مصرف نمود. [17]

داخل مسجدالاقصی، جامع مستطیلی وجود دارد که دارای ایوان بزرگ و ایوان کوچک زیبایی است و محراب حضرت زکریادر آن قرار دارد. در جلوی مسجدازطرف شمال رواق بسیاربزرگی وجود دارد که ملک عیسی ایوبی آن را در سال 1217بنا نموده و از هفت طاق حجره دارکه هردرآن با دری از درهای مسجد روبرو است، تشکیل شده است.[18]

بنای مسجد الاقصی ترکیب بسیار سنجیده­ای دارد که تمام جزئیات و دقایق آن در طراحی و تعیین اندازه‌ها چنان بدقت محاسبه شده است که بیشترین تاثیر را بر بیننده می­گذارد، طرح کلی و تقریبا تمام اجزای معماری داخلی این بنا به گنجینه معماری هنر بیزانسی و خصوصا سنت معماری بناهای "شاهد"بیت المقدس نظیرکلیسای قیامت یا کلیسای معراج تعلق دارد.[19]

محراب مسجد مزبور با نقش و نگار بسیار عالی تزیین یافته و کتیبه‌ای دارد که نشان می‌دهد صلاح الدین ایوبی در سال 583ه.ق. این محراب را بنا نموده است و در همین جا یک منبر است از چوب که در آن با عاج و صدف منبت کاری شده که نهایت درجه حیرت انگیز است و از کتبیه درون آن معلوم می‌شود که این منبر در سال 564ه. ق. ساخته شده و شیشه‌های پنجره‌های بالای محراب آن متعلق به قرن دهم هجری است. دردو طرف راست و چپ مسجد دو مصلای قدیمی جالب توجهی موجوداست که دارای ستونهای مارپیچ و طاق‏های جناقی است.[20]

مشهورترین کتابخانه عمومی شهر بیت المقدس ، کتابخانه مسجدالاقصی است که بیش از 1000مخلوطه دارد، اکثر مخلوطات آن از عصر عثمانی و ممالیک است، و مجموع کتابهایش به حدود 10000جلد می­رسد، در کتابخانه مسجدالاقصی نسخه‌های خطی نفیسی چون قرآن کریم به خط ثلث از عهد ممالیک و...وجود دارد[21]

مسجدالاقصی در روایات و احادیث

پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) در توصیف مسجد الاقصی می‌فرمایند:

«فیه المحشر و المنشر و الصراط و المیزان» «محشر و محل برانگیخته شدن مردم و راه و میزان عمل در آنجاست»[22]

پیامبر در حدیثی فرموده اند: «ارض محشر و منشر است، سرزمین رستاخیز است، بدانجا روید و نماز در آن بگذارید ، برای اینکه نماز در آن مثل هزار نماز در غیرآن است.»[23]

پیامبر در حدیثی به نقل از ابوسعید خدری مسجد الاقصی را محل قیام حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) اعلام می‌کنند:

«از حضرت محمد مصطفی (صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فردی از میان امت من قیام می کند و به سنت من امر می­کند و خداوند بلند مرتبه برای وی از آسمان باران می­باراند و زمین برکت هایش را بیرون می­ریزد و او هم زمین را پر از قسط و عدل خواهد کرد، همانطوری که پر از ظلم و جور شده بود و هفت سال اینگونه امتم سپری می­کند و در بیت المقدس جای می­گیرد و مستقر می شود.»[24]

کتاب من لا یحضر الفقیه از امیرالمومنین علی(علیه السلام) روایت کرده است:

«یک نماز در بیت المقدس معادل هزار نماز است، یک نماز در مسجد اعظم معادل صدنماز است، نمازی در مسجد قبیله معادل بیست و پنج نماز، نمازی در مسجد بازار معادل دوازده نماز و نماز مرد در خانه خود یک نماز است.»[25]

یاقوت حموی در کتاب معجم البلدان درباره سرزمین بیت المقدس و مسجد الاقصی می‌گوید: خداوند این سرزمین را به وسیله بسیاری از پیامبران خویش از ابراهیم تا عیسی بن مریم(ع) مقدس و ممتاز گردانید. از ابن فارس نقل شده: بیت المقدس را انبیاء بناکردند و در آن سکونت نمودند و در هر وجب از خاک آن پیامبری نماز گزارده یا فرشته‌ای بر آن وارد شده و تسبیح نموده است.[26]

امام علی (علیه السلام) در زیبایی و شکوه مسجد الاقصی می‌فرمایند: اربعه من قصور الجنه فی الدنیا: المسجد الحرام و مسجد الرسول و مسجد بیت المقدس و مسجد کوفه. چهار نقطه زمین از قصرهای بهشتی است: مسجد الحرام، مسجد پیامبر، مسجد الاقصی و مسجد کوفه.[27]

درحدیثی ازامام صادق نقل شده است که" مسجد بیت المقدس یکی از مساجد چهارگانه مهم اسلامی است که عبادت درآن بسیار با فضیلت است "به شمار رفته است.[28]

فهرست منابع :

1- قرآن کریم، سوره اسراء، سوره روم.

2- اسعدی، مرتضی، بیت المقدس، بنیاد دایره المعارف اسلامی با همکاری مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، 1367.

3- الامام ضیاءالدین محمد بن عبد الواحد بن احمد القدسی الحنبلی، فضائل بیت المقدس،  الطبعه الولی، 1405.

4 - اسدی،مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف اسلامی، بیت المقدس،  چاپ اول، 1367، شرکت افست.

5- ابن ماجه، محمدبن یزید، سنن ابنماجه، تحقیق محمدفوادعبدالباقی، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، 1395ق.

6- الامام الحافظ ابی عبداالله محمدبن عبدالله الحاکم النیشابوری،المستدرک علی الصحیحین للحاکم، نشردارالکتب العلمیه، سایت جامع الحدیث.

7- بخاری، ابو عبداله محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، تحقیق مصطفی دیب البغا، دمشق/بیروت، دارابن کثیر، 1993م.

8- دهخدا،علی اکبر، موسسه نتشارات و چاپ دانشگاه تهران.ج 12، سال1334و1258.

9- حمیدی،سیدجعفر ، تاریخ اورشلیم،..موسسه انتشارات امیرکبیر تهران 1364.

10- خسرو شاهی، سید هادی، پیکار در فلسطین و بیت المقدس، موسسه تبلیغاتی دارالتبلیغ اسلامی.

11. صدوق، محمد بن علی بن حسین، من لا یحضر الفقیه، دارالکتب الاسلامیه، تهران، بی تا.

12-علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان،ج15.

13. ناصری طاهری، عبدالله،  بیت المقدس شهر پیامبران ،چاپ اول1367، انتشارات صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران.

14- هیئت علمیه مدوین ایران، ندایی از سرزمین بیت المقدس و نگاهی به شهر بیت المقدس، رجب1379.

15ـ الحموی، یاقوت، ابوعبدالله ، مُعجَم اَلبُلدان ، دار‌الکتب العلمیة، بیروت، لبنان، جلد هفتم، چاپ سال ۱۹۹۰ م.

16- ربانی، جعفر، بیت لامقدس، انتشارات مدرسه، تهران، 1389.

17- مقاله راز‌های مسجد الاقصی، خبرگزاری ایسنا.

18-مقاله فضائل مسجدالاقصی و پیرامون آن در احادیث پیامبر، انجمن فرهنگی اقصی، http://aafaq.ir.

[1]. اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف اسلامی،ص 153 .

[2].حمیدی، سید جعفرتاریخ اورشلیم،  ص183.

[3].اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف اسلامی،ص 153.

[4]. سوره آل عمران، آیه144.

[5].علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان،ج1،ص447.

[6]. ندایی از سرزمین بیت المقدس و نگاهی به شهر بیت المقدس،ص13ـ18.

[7]. سوره اسراء، آیه1.

[8]. علامه طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیرالمیزان،ج15،ص4.

[9].حمیدی، سید جعفر تاریخ اورشلیم،  ص183.

[10].ربانی، جعفر، بیت المقدس،ص8.

[11].ناصری طاهری،عبداله،بیت المقدس شهر پیامبران،ص117.

[12]. مقاله راز‌های مسجد الاقصی، خبرگزاری ایسنا.

[13].اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف اسلامی،ص153و خسرو شاهی، سید هادی ، پیکار درفلسطین و بیت المقدس، ص162.

[14]. حمیدی، سید جعفر تاریخ اورشلیم، ص183.

[15]. همان.

[16]. دهخدا،علی اکبر، لغتنامه دهخدا.ج 12، ص18418 و18419.

[17]. ناصری طاهری،عبداله،بیت المقدس شهر پیامبران،ص117.

[18]. حمیدی، سید جعفر تاریخ اورشلیم، ص183. 

[19].اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایره المعارف اسلامی،ص 153.

[20].دهخدا،علی اکبر، لغتنامه دهخدا.ج 12، ص18418 و18419.

[21].خسرو شاهی، سید هادی ، پیکار درفلسطین و بیت المقدس، 162. 

[22].بیت المقدس شهر پیامبران، عبدالله ناصری طاهری، ص7.

[23].ندایی از سرزمین بیت المقدس و نگاهی به شهر بیت المقدس،ص13ـ18.

[24].الامام الحافظ ابی عبدالله محمدبن عبدالله الحاکم التیشابوری،المستدرک علی الصحیحین للحاکم، حدیث شماره ۸۶۹۵. 

[25] .صدوق، محمد بن علی بن حسین، من لا یحضر الفقیه.

[26] الحموی، یاقوت، ابوعبدالله ، مُعجَم اَلبُلدان،ص112ـ1.

[27].ناصری طاهری، عبدالله، بیت المقدس شهر پیامبران، ص7.

[28].خسرو شاهی، سید هادی، پیکار درفلسطین و بیت المقدس، ص 58.