بسم الله الرحمن الرحیم

مسجد به عنوان نماد تمدن اسلامی و پایگاهی محوری برای پیشبرد اهداف بلند سفیران و اولیای الهی، در طول تاریخ اسلام از مرتبه والایی برخوردار بوده و هست و کارکردهای اساسی آن در مسائل عبادی، علمی، سیاسی و اجتماعی غیر قابل انکار و اغماض است. این پایگاه توحیدی در همه جریان‌ها و اتفاقات تاریخ اسلام نقش‌آفرین بوده و این مهم چنان مورد توجه بوده است که دشمنان اسلام برای ضربه زدن به جریان اسلامی از همان ابتدای شکل‌گیری این دین الهی، در صدد تقابل با آن برآمده و حتی پایگاهی همانند، (مسجد ضرار) برای خنثی‌سازی کارکردهای مسجد تأسیس کردند(ابن کثیر، 1407، ج 5: 21-22).

از دیگر سو در طول دهه گذشته شاهد نضهتی گسترده در بیشتر کشورهای اسلامی هستیم که با صرف‌نظر از ویژگی‌های به خصوص هر کشور و منطقه‌ای که در آن این نهضت رخ داده است، می‌توان به ضرس قاطع بر اسلامی بودن این تحولات تأکید کرد. این مقاله در صدد است که با پیش‌رو گذاشتن کارکردهای مسجد در انقلاب اسلامی و چالش‌هایی که برای آن به وجود آمده است نقشه‌ای را برای الگوبرداری نهضت بیداری اسلامی در این راستا ارائه دهد تا بتوان راهکارهای متناسبی را به منصه ظهور رساند.

به نظر می‌رسد درباره نقش مساجد در بیداری اسلامی، یکی از بهترین الگوهای تجربه شده، الگوی انقلاب اسلامی ایران باشد. انقلاب اسلامی با تأسی از سخنان حکیمانه بنیان‌گذار خود، چه قبل از انقلاب و چه پس از انقلاب اسلامی، محوریت ویژه‌ای به مسجد بخشید و چونان تاریخ زمان پیامبر اکرم (ص) به کانونی برای امورات سیاسی، عبادی، فرهنگی و اجتماعی مبدل شد. اما شایان توجه است که این الگوبرداری باید همسو با نیازهای روز شده و تغییرات دو سویه را هم در طرف الگو و هم در سوی الگوپذیر ببیند.

بی‌تردید یکی از اولین جرقه‌های انقلاب اسلامی در مسجد پدیدار شد، چرا که با اولین سخنرانی‌های امام خمینی در سال‌های 1340 و 1341 درباره وضعیت اسف‌بار رژیم پهلوی، مسجد اعظم قم در کنار مدرسه فیضیه به پایگاهی آغازگر در جریان انقلاب اسلامی مبدل شد. پس از آن نیز مسجد به کانونی برای اقدامات مختلف انقلابی مبدل گشت و هر فعالیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی را می‌شد در کنار فعالیت عبادی مسجد به وضوح دید. نقش مسجد تا جایی رسید که امام خمینی حفظ این پایگاه اصیل تمدنی در برابر توطئه‌های شیاطین عالم را هماره مورد تأکید قرار می‌دادند(خیری اصل، 1393: 25).

مساجد نه تنها در ایجاد حرکت و جنبش و نیز آگاه‌سازی مردم مسلمان ایران از ظلم و ستم رژیم شاهنشاهی نقش تأثیرگزار و عمیقی ایفا نمود، بلکه در کنار آن، هسته‌های اولیه مبارزات مسلحانه را نیز شکل‌دهی و سازماندهی کرد. از جمله می‌توان به عمده‌ترین تشکل و گروه مذهبی، سیاسی و نظامی که در یکی از مساجد جنوب تهران شکل گرفت، اشاره نمود. تشکیل هیئت‌های مؤتلفه اسلامی به وسیله برخی از متدینان و مذهبیان، جمعیت سری اصلاح حوزه، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی، المنصورون و ده‌ها تشکل سیاسی، مذهبی و نظامی، نتیجه آگاه‌سازی، اطلاع رسانی و هدایت صحیحی بود که از طریق مساجد و جلسات مذهبی و نهادهای دینی به مردم ارائه می‌شد. همچنین برخی بنیادهای رفاهی اقتصادی، چون بنیاد رفاه و تعاون اسلامی را می‌توان نام برد که از مساجد نشأت گرفتند(شریف‌پور، 1380: 160). مساجد این امکان را برای انقلابیون فراهم می‌آوردند که تحت هر شرایطی و در هر موقعیتی، مسائل مربوط به حرکت اسلامی را زنده نگه داشته و تداوم ببخشند (همان، 150).

علاوه بر این، «رژیم شاه، نسبت به برگزاری مجالس بزرگداشت در ماه‌های محرم و صفر، در برخی مساجد و حسینیه‌ها، حساسیت زیادی نشان می‌داد؛ زیرا حرکت‌های مردمی از همان مراکز شروع می‌شد و به گوش دیگران می‌رسید. پس طبیعی بود که نظارت، کنترل و مراقبت خویش را به روی این‌گونه مجالس حتی در روستاها افزایش دهد»(همان، 160).

بنابراین مساجد در جریان شکل گیری و پیروزی انقلاب اسلامی، هر چند که به عنوان یک نهاد سنتی در جامعه قلمداد می‌شوند و دارای قدمتی 1400 ساله هستند اما با ارائه کارکردهای متناسب با نیاز روز جامعه توانستند گوی سبقت را از نهادهای مدرن و وارداتی بربایند و به عنوان ستون فقرات و سازمان انقلاب به ایفای نقش بپردازند. مسجد قبا به امامت آیت‌الله شهید مفتح، مسجد جاوید با محوریت شهید آیت‌الله مفتح و مقام معظم رهبری، مسجدالجواد به امامت شهید مطهری و مسجد لرزاده با محوریت افرادی نظیر شهید مطهری، مقام معظم رهبری و آیت‌الله امامی کاشانی، (مازندرانیان، 1389) از نمونه‌های بارز مساجد موفق در دوران انقلاب اسلامی به شمار می‌آیند که با فعالیت‌های خود عرصه را بر رژیم پهلوی تنگ کرده تا جایی که دست به تعطیلی آن‌ها زندند.

مساجد با داشتن کارکردهای متعددی نظیر کارکرد عبادی- مذهبی (حر عاملی، 1409، ج 1: 268)؛ تربیتی – علمی و آموزشی (مسعودی، 1374، ج 1: 177؛ جرفادقانی، 1374: 277)؛ سیاسی؛ قضائی و حقوقی (کاتب واقدی، بی‌تا، ج 6: 197 و 590، ج 7:: 333)؛ حمایتی و پشتیبانی (نظامی)؛ کارکرد رسانه‌ای و ارتباطی و کارکرد تبلیغاتی و نمادین. طبعاً با چالش‌هایی روبرو است که در یک دسته‌بندی کلی می‌توان آن‌ها را چنین ترسیم کرد:

چالش‌های درونی مساجد

-  ضعف‌های مدیریتی و برنامه ریزی (عدم مرکز واحد سیاست‌گذار، عدم ساماندهی مسئولیت‌های مساجد، روز آمد نبودن برنامه‌های مساجد و ...)

- غفلت از زیباسازی و فضاسازی مساجد (مرمت و زیباسازی، ساخت مساجد مجهز و با امکانات، مسائل بهداشتی و...) (پاشایی، 1392: 229-245)

چالش‌های بیرونی مساجد

- عدم توجه فرهنگی، آموزشی و قانونی به مساجد (عدم پژوهش درباره مساجد، بی‌توجهی از تخریب‌های بیگانگان و فرق انحرافی در تخریب مساجد، نبود نگاه قانونمند به مساجد و...)

-  نبود مدیریت واحد و تصمیم‌گیر در امور مساجد و عملکردهای موازی در سازمان‌ها و مراکز.

توجه به کارکردها و چالش‌های مسجد از این‌رو حائز اهمیت است که برای الگوبرداری نهضت بیداری اسلامی از الگوی مسجد به ویژه در انقلاب اسلامی احاطه به کارکردها و چالش‌ها برای ارائه راهکارهای مناسب و برنامه‌ریزی‌های منسجم ضروری است. متأسفانه آنچنان که باید و شاید از این عنصر تمدنی در نهضت بیداری اسلامی کمک گرفته نشده است و به دلیل عدم انسجام نظارتی در مساجد کشورهای اسلامی، هر مسجد منادی یک تفکر و عقیده گشته که کار را برای پیشبرد همه‌جانبه نهضت با کندی مواجه کرده است. بیشتر مساجد در کشورهای اسلامی غالباً جنبه عبادی خود را تقویت می‌کنند و از سایر کارکردها به ندرت و به صورت مقطعی استفاده می‌نمایند ضمن اینکه الگوبرداری مناسبی از نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی نداشته و آنها را بیشتر محل تجمع می‌انگارند که ترجیح مکان‌های دیگر برای تجمع نظیر میدان التحریر بیشتر مشاهده می‌شود(ر.ک: سخنرانی دکتر علیرضا ایمانی مقدم درباره آسیب‌شناسی نهضت بیداری اسلامی در دانشگاه قم، 1393).

برخی از کارکردهای مسجد در این نهضت بیش از پیش کارساز هستند و چه بسا برخی از کارکردها به دلیل ساختار جدید نظامات سیاسی در اولویت چندم قرار می‌گیرند (نظیر کارکرد حقوقی و قضائی). کارکرد نظامی و رسانه‌ای مساجد در این نهضت که هم جریان نظامی و هم طیف تبلیغاتی مخالفان آن بسیار فعال است از اهمیتی دو چندان برخوردار می‌شود و شایسته است که با بهره‌گیری از مسائل روز در تقویت و توسعه این کارکردها تلاش کرد. به نظر می‌رسد با تخصصی شدن علوم در زمانه ما سهولتی در نوع و روش تقویت این کارکردها با مددجویی از متخصصان مربوطه پدید آمده است که گذشتگان از آن بی‌بهره بوده‌اند.

 اما نکته در این است انقلاب اسلامی ایران به عنوان نمونه معاصر در بهره‌گیری از کارکردهای مسجد می‌توان الگوی کاملی برای نهضت بیداری اسلامی باشد. انقلاب اسلامی با احیای کارکرد نظامی، تبلیغاتی، رسانه‌ای و تربیتی در کنار کارکرد عبادی و مذهبی پایگاه مستحکمی در برابر رژیم پهلوی تشکیل داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم کارکردهای دیگری همچون کارکرد سیاسی و قضائی بدان افزوده شد و همگرایی فراوان را در میان ملت مسلمان ایران رقم زد. در آخر گفتنی است که ارائه راهکارهای جزئی بر اساس کارکردها و چالش‌های فراروی مسجد نیازمند نوشتارهای مبسوط دیگری است و از عهده این مقال خارج است.

منابع

-    ابن کثیر الدمشقی،‌ أبو الفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، 1407 ق، ج 5، بیروت، دار الفکر،

-  جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن زفر، تاریخ یمنی، 1374، ترجمه شعار، جعفر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

-  حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، 1409، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام،.

-  حمیدرضا مازندرانیان، 1389، تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی (قبا، جاوید، لرزاده، الجواد)، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی

-  خیری اصل، یدالله، نقش مسجد در پیروزی انقلاب اسلامی (به روایت اسناد)، 1393، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

-  شریف‌پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، 1380، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.

 - کاتب واقدی، محمد بن سعد، طبقات الکبری، 1374، ترجمه مهدوی دامغانی، محمود، تهران، فرهنگ و اندیشه.

- مسعودی، أبو الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر 1374، مترجم پاینده، ابوالقاسم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.